Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot
Transaksiya xarajatlarini optimallashtirish tajribasi va uning
Yüklə 5,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 5.3. Transaksiya xarajatlarini optimallashtirish tajribasi va uning
O„zbekistondagi xususiyatlari Ma‘lumki, iqtisodiyot sub‘yektlari sarf-xarajatlarining ma‘lum qismini transaksiya xarajatlari tashkil etadi. Ushbu toifaga kiruvchi xarajatlarni kamaytirish iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash jarayonlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Xorijiy ekspertlarining fikriga ko‗ra, firmaning umumiy chiqimlaridan transaksiya xarajatlarining ulushi ular an‘anaviy bozorda faoliyat ko‗rsatganda 1,5 foizdan 5 foizgachani, yangi sotish bozorlariga chiqishda esa 10-15 foizni tashkil qiladi. Rivojlangan mamlakatlarda transaksiya xarajatlarining eng katta ulushi xo‗jalik aloqalari sub‘yektlari sonining o‗sishi, demak, ular tomonidan amalga oshiriladigan transaksiyalar sonining oshishi bilan bog‗liq. O‗tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda esa, transaksiya xarajatlarining yuqori darajada bo‗ishiga yana bir sabab – ularda hanuzgacha davlat organlari bilan tadbirkorlik sub‘yektlari o‗rtasidagi o‗zaro hamkorlik mexanizmi puxta ishlab chiqilmagan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda muammo shundan iboratki, davlatning sud va huquqni muhofaza qilish xarajatlarining asosiy qismi iqtisodiy sub‘ektning zimmasiga tushadi. Bundan tashqari, transaksiya xarajatlarining tarkibiga muayyan mahsulotni sotish bozorlarining o‗ziga xos xususiyatlari katta ta‘sir ko‗rsatadi. Xorijiy manbalar ma‘lumotlariga ko‗ra, AQSh YaMMda xususiy sektor tomonidan ko‗rsatiladigan transaksiya xizmatlarining ulushi 1870 yilgi 23 foizdan 1970 yilda 41 foizgacha, davlat tomonidan ko‗rsatiladigan transaksiya xizmatlarining ulushi 1870 yilgi 3,6 foizdan 1970 yilda 13,9 foizgacha oshgan, bu umumiy ko‗rinishda 26,1 foizdan 54,7 foizgacha o‗sishni tashkil qiladi. Yuz yil mobaynida ushbu o‗sish qismi transaksiya xarajatlarining nobozor sohadan bozor sohasiga tomon siljishini aks ettirdi, lekin uning boshqa qismi esa resurslarning real investitsiya qilinishini namoyon etdi. Jahon amaliyotida transaksiya xarajatlarini kamaytirishga qaratilgan maqsadida kichik va o‗rta biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini tartibga 116 solish va qo‗llab-quvatlash ko‗plab mamlakatlarda davlat iqtisodiy siyosatining muhim yo‗nalishi hisoblanadi. Ayrim olimlarning fikricha, jahon amaliyotida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishini davlat tomnidan qo‗llab- quvvatlash uch turdagi modellar orqali amalga oshiriladi 1 . Birinchi model proteksionistik g‗oyaga asoslanib, unda rivojlangan davlatlarda kichik biznesni qo‗llab-quvvatlashning maqsadli dasturlarini amalga oshirishda o‗z ifodasini topadi. Masalan, Amerika Qo‗shma Shtatlarida kichik biznesni qo‗llab-quvvatlash ―Kichik biznesda innovatsion tadqiqotlar dasturi‖(SBIR) va ―Kichik biznes texnologiyalari transferti dasturi‖ (STTR) kabi dasturlar orqali amalga oshiriladi. Ikkinchi model aksincha, erkin tadbirkorlikka asoslangan modeldir. Bunga misol tariqasida Fransiyada kichik biznesni qo‗llab- quvvatlashga yo‗naltirilgan yirik ko‗lamli dasturlar qabul qilinmasligini ko‗rsatish mumkin. Uchinchi kombinatsiyalashgan modelda yuqorida ko‗rsatilgan ikkala model birlashgan holda amal qiladi. Jumladan, Buyuk Britaniyada shunday yondashuvni kuzatish mumkin. Ushbu yondashuvda davlat darajasida e‘lon qilingan kichik biznesni qo‗llab-quvvatlash chora-tadbirlari erkin tadbirkorlik asosida amalga oshiriladi 2 . Ko‗pgina mamlakatlarda kichik korxonalar faoliyatini tartibga solishga umumiy yondashishlar va asosiy yo‗nalishlar xosdir. Ularga quyidagilar kiradi: - kichik biznesni qo‗llab-quvvatlashga yo‗naltirilgan maxsus qonunlarni qabul qilish; - korxonalar faoliyatining umumiy va xususiy tomonlarini (masalan, kichik firmalarda boshqaruv usullarini) takomillash-tirishni, biznes bilan shug‗ullanishni istayottanlarga moliyaviy yordam ko‗rsatishni, kichik biznesni rivojlantirishni ko‗zda tutuvchi ma‘lum maqsadga qaratilgan davlat rejalarini ishlab chiqish; 1 Колесникова Л. Порядок для хаоса: государство и предпринимательство в переходной экономике.-М., 2001.-С.77; Муродова Н.Қ. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг назарий асосларини такомиллаштириш. Докторлик дисс. Автореферати.-Т., 2016.-С.15. 2 Қаранг: Муродова Н.Қ. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг назарий асосларини такомиллаштириш. Докторлик дисс. Автореферати.-Т., 2016.-С.15. 117 - kichik biznesni qo‗llab-quvvatlashning tarkibiy-tashkiliy xizmatlarini tashkil qilish; - kichik bizneslarga davlatning moliyaviy yordam ko‗rsatishi (Italiyada kichik firmalar ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruk-torlik ishlarini moliyalashtirishga katta mablag‗lar ajratiladi); - kichik biznesni kafolatlash va imtiyozli kreditlashtirish firmalarini tashkil qilish (Angliyada kichik korxonalarni moliyalashtirishni ta‘minlovchi maxsus firmalar bor, buning ustiga davlat qarzlarining 70% ni kafolatlaydi); - kichik korxonalar faoliyatini imtiyozli soliqqa tortishni keng tarqatish (masalan, Fransiyada har yili 10000 ga yaqin korxonalar to‗liq yoki qisman soliq to‗lashdan ozod qilinadilar) 1 . AQShda 1953 yildayoq butun mamlakat bo‗yicha vakillarning keng tarmog‗iga ega kichik biznes ishlari bo‗yicha ma‘muriyat tashkil qilingan edi, unda 4 ming xodimlar xizmat qiladi. Bu tashkilot faoliyatining asosiy yo‗nalishi shaxsiy ishni ochish va olib borishda yordam berish, kichik biznesga kreditlar va kafolatlangan qarzlar berishdan iborat. Kichik korxonalarga ko‗pchilik yarim hukumat tashkilotlari yordam ko‗rsatadilar: xizmatlar savdosi sohasidagi siyosat bo‗yicha qo‗mita, Prezident xuzuridagi xususiy tadbirkorlik muammolari bo‗yicha max-sus komissiya, sanoat raqobatbardoshligi masalalari bo‗yicha komissiya va boshqalar. Ko‗p sonli jamoatchilik tashkilotlari – savdo palatasi, sanoatchilarning milliy assotsiatsiyasi, savdo, qishloq xo‗jaligidagi har xil assotsiatsiyalar, klublar, guruhlar va hokazolar kichik biznesni qo‗llab-quvvatlashga yordam ko‗rsatadilar. AQShda kichik korxonalar soliq imtiyozlaridan foydalanmaydi, ammo subsidiyalar, dotatsiyalar, moliyaviy kafolatlar bilan qo‗llab-quvvatlanadilar. Yaponiyada kichik korxonalarni qo‗llab-quvvatlashda kichik biznes bo‗yicha boshqarma, Kichik va o‗rta tadbirkorlikni rivojlantirish bo‗yicha davlat korporatsiyasi, moliyalashtirish bo‗yicha milliy korporatsiya, Kichik va o‗rta tadbirkorlik assotsiatsiyalarining butun yapon federatsiyasi, Kichik va o‗rta 1 Абулқосимов Ҳ.П. Иқтисодиѐтни давлат томонидан тартибга солиш. Ўқув қўлланма.- Т.:Ноширлик ѐғдуси, 2018.- 118 tadbirkorlikni butun yapon markazi va boshqalar faoliyat yuritadilar. Bulardan tashqari unga yaqin maxsus banklar Kichik va o‗rta tadbirkorlikni kreditlashga xizmat qiladi. Davlat qo‗llab-quvvatlashi o‗z ichiga quyidagilarni oladi: imtiyozli soliqqa tortish, jadallashtirilgan amortizatsiya, imtiyozli kredit-lashtirish, xodimlarni o‗qitishda yordam, bankrotlik holida yordam ko‗rsatish, KO‗Kning texnik darajasi o‗sishini rag‗batlantirish. Prefekturalarda harakat qiluvchi 500dan ortiq savdo-sanoat palatalari va ularning filiallari kichik korxonalarga maslahat, moliya, ta‘lim yordamini ko‗rsatadilar. Kichik biznesni qo‗llab-quvvatlashning maxsus fondi, xalq fondi hamda moliyaviy korporatsiya davlatning kichik va o‗rta tadbirkorlikni qo‗llab-quvvatlashning moliyaviy bazasini tashkil qiladilar 1 . O‗zbekistonda transaksiya xizmatlari davlat va nodavlat sektorlari takshilotlari tomonidan olib boriladi. O‗zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishini davlat tomonidan qo‗llab-quvvatlash va tartibga solish jahon amaliyotidan kelib chiqib va respublikamizga xos xususiyatlarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Respublikamizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishi davlat tomonidan bevosita, bilvosita va tashqi iqtisodiy dastaklar asosida tartibga solinadi. Bunda bevosita ta‘sir qilish usullariga qonun va boshqa huquqiy-me‘yoriy hujjatlar qabul qilish asosida ularning faoliyat yuritishi qoidalarini yaratish kiradi. Davlat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni bilvosita ta‘sir qilish usullariga iqtisodiy dastaklar hamda davlat imtiyozlari orqali ta‘sir ko‗rsatish kiradi. Iqtisodiy vosita, dastaklar orqali tartibga solish o‗z ichiga soliq tizimi , davlat budjeti, pul-kredit tizimlari hamda narx orqali tartibga solishni oladi. Davlat imtiyozlariga qisman yoki to‗liq soliqdan ozod qilish, subsiyadiyalar berish, kredit va bojxona imtiyozlari va boshqa imtiyozlar kiradi. Tashqi iqtisodiy usullarga tadbirkorlarga qo‗shma korxonalar tuzish, o‗z mahsulotlarini eksport qilishga ko‗maklashish va boshqalar kiradi 2 . 1 Абулқосимов Ҳ.П. Иқтисодиѐтни давлат томонидан тартибга солиш. Ўқув қўлланма.- Т.:Ноширлик ѐғдуси, 2018.- 2 Қаранг: Арипов О. Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни давлат томонидан тартибга солиш. –Т.:‖Фан‖, 2012.-29-30-бетлар 119 Tahlillar shuni ko‗rsatadiki, tadbirkorga turli transaksiya xizmatlarini ko‗rsatish, ayniqsa ularning o‗z ishlarini ochish bilan bog‗liq xarajatlar ushbu sohada xizmat ko‗rsatuvchi davlat sektori tuzilmalari zimmasiga to‗g‗ri keladi. Shularni inobatga olib, mamlakatimizda Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga qarshi chora-tadbirlar dasturi doirasida tadbirkorlarga ruxsat berish bilan bog‗liq amalda bo‗lgan transaksiya xarajatlari (to‗lov miqdori) qisqartirildi va ular optimallashtirildi. O‗zbekistonda davlat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‗llab-quvvatlash tizimi yaratilgan bo‗lib, u o‗z ichiga quidagilarni oladi: • KBXT sub‘yektlarini ro‗yxatga olish va tugatish tizimi; • Soliq imtiyozlari tizimi; • Imtiyozli kreditlash tizimi; • Bojxona imtiyozlari; • Davlat xarid tizimi; • Kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimi; • KBXT faoliyati zrkinliklari va kafolatlarini xuquqiy himoyalash tizimi; • Sug‗urtalash tizim; • Xorijiy investitsiya jalb etish tizimi; • Axborot bilan ta‘minlash, konsultativ- huquqiy ko‗mak berish tizimi; • Moddiy - texnika, xom ashyo va xizmatlar ta‘minoti tizimi; • Tashqi iqtisodiy faoliyatni rag‗batlantirish tizimi 1 . Yüklə 5,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|