Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

5.2. Transformatsiya xarajatlari va ularni tahlil
qilishga nisbatan Nort yondashuvi 
Mikrodarajada transaksiya xarajatlarini tahlil qilishga nisbatan Kouz – 
Uilyamson yondashuvi transaksion yondashuv, deb yuritilsa, makrodarajada Nort 
yondashuvi transformatsion yondashuv, deb yuritiladi [46]. 
Tahlillar shuni ko‗rsatadiki, dastlab transformatsiya xarajatlarini o‗rganish 
ishlab chiqarish nazariyasi doirasida olib borilgan va xarajatlarning ushbu turi 
ko‗pincha ishlab chiqarish xarajatlari – materialni jismoniy o‗zgartirish, buning 
natijasida muayyan qiymatga ega bo‗lgan mahsulot olinadigan jarayonidagi 
xarajatlarga tenglashtirilgan. Ushbu xarajatlarga nafaqat materialga ishlov berish 
xarajatlari, balki ishlab chiqarish jarayonini rejalashtirish va muvofiqlashtirish 
bilan bog‗liq xarajatlar ham kiritilgan. Shunday qilib, bunday talqin etishda 
transformatsiya xarajatlari tushunchasi keng ma‘no kasb etadi, chunki ushbu ishlab 
chiqarish xarajatlariga ularni faqatgina shartli ravishda ishlab chiqarish xarajatlari, 
deb atash mumkin bo‗lgan transformatsiya xarajatlari ham kiradi. 
Mazkur holatda transformatsiya xarajatlari muayyan mahsulotni ishlab 
chiqarish bilan emas, balki institutsional tizimni o‗zgartirish bilan bog‗liq. 
Shunday qilib, transformatsiya xarajatlariga quyidagi umumiy ta‘rifni berish 
mumkin: transformatsiya xarajatlari – bu eski institutlarni tugatish, iqtisodiy 
tizimda yangi institutlarni shakllantirish (yoki import qilish) va moslashtirish bilan 
bog‗liq xarajatlar. Bular tarkibiga nafaqat yuqorida sanab o‗tilgan xarajat turlari, 
balki yangi institutlar, shu jumladan yangi tadbirkorlikni tashkil etish va bu 
faoliyatni yuritish bilan bog‗liq bo‗lgan xarajatlarni ham kiritish mumkin.
Transformatsion yondashuvga muvofiq jamiyatdagi eski rasmiy va norasmiy 
qoidalarning tugatilishiga va yangilarining belgilanishiga olib keluvchi o‗zgarishlar 
transformatsiya xarajatlarining oshishiga sabab bo‗ladi. 
Respublikamizda amalga oshirilgan mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, 
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, sud-huquq tizimini 
o‗zgartirish, yangi qonunchilik tizimini barpo etish, bozor tizimlarini shakllantirish 

---

110 
va shu kabi boshqa institutlarni tashkil etish bilan bog‗liq xarajatlar shular 
jumlasiga kiradi. 
Transformatsiya va transaksiya xarajatlari o‗rtasida farq mavjud bo‗lishiga 
qaramay, ushbu xarajatlar o‗zaro uzviy bog‗langan. T.Eggertsson tomonidan 
ifodalangan quyidagi fikr uning mohiyatini ochib beradi: agar transaksiya 
xarajatlari katta bo‗lmasa, u holda iqtisodiyot undagi mavjud siyosiy va boshqa 
institutlar to‗plamidan qat‘i nazar hamma vaqt optimal yo‗nalish bo‗yicha 
rivojlanadi. Ya‘ni institutsional tizim faoliyat ko‗rsatishining transaksiya 
xarajatlari katta bo‗lmaganda har qanday o‗zgarishlarga yuqori transformatsiya 
xarajatlarining tahdidi to‗sqinlik qiladi, texnik taraqqiyot va (jismoniy va inson) 
kapitalni jamg‗arish esa avtomatik tarzda iqtisodiy o‗sishni ta‘minlaydi. 
Ta‘kidlash lozimki, institutsional tizimni o‗zgartirish nafaqat transformatsiya 
xarajatlarining o‗sishiga, balki ilgarigi tizimda mavjud bo‗lmagan bir qator 
transaksiya xarajatlarining paydo bo‗lishiga ham olib keladi. 
Yuqorida aytilganlarning barchasi ko‗p jihatdan samarasiz institutlarning 
uzoq vaqt mavjud bo‗lishini va iqtisodiy tashkilot turg‗un shakllarining faoliyat 
ko‗rsatishini ham izohlaydi. 
O‗zgarishlarga to‗sqinlik qiluvchi asosiy kuchlar D.Nort tomonidan ham 
ko‗rib chiqilgan. Ular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
1)
davlat – agar bu g‗azna daromadlari bilan xarajatlari o‗rasidagi farqni 
kamaytirishga yordam bersa; 
2)
o‗zining shaxsiy manfaatlarini ko‗zlovchi nufuzli guruhlar; 
3)
jamiyatning uning avvalgi rivojlanish yo‗nalishiga bog‗liqligini 
belgilab beruvchi institutsional matritsa. 
O‗z navbatida, yuqori transformatsiya xarajatlari, yuzaga kelgan 
institutsional tizimning samaradorligidan qat‘i nazar, uning o‗ziga xos 
barqarorlashtiruvchisi hisoblanadi. 
Yanada samarali institutsional qoidalarning joriy etilishi va institutlarning 
tashkil etilishi katta miqdordagi transformatsiya xarajatlari bilan bog‗liq, biroq 

---

111 
yangi institutlardan (transaksiya xarajatlarini tejashdan) keladigan samara ancha 
katta bo‗lishi mumkin. 
Islohotlarga sarflangan mablag‗lar oddiy investitsiyalarga qaraganda katta 
xatarlar bilan bog‗liq bo‗lishiga qaramay yangi institutlarning ko‗proq 
samaradorligini kutish, shuningdek boshqa mamlakatlar tajribasi institutlarni 
import qiluvchi islohotchilarni harakatga keltiradi. 
Bunday o‗zgarishlarni transformatsiya xarajatlarining yuqori darajasiga ega 
bo‗lgan o‗tish iqtisodiyotida ham kuzatish mumkin. O‗tish iqtisodiyotida 
transformatsiya xarajatlariga quyidagi omillar ta‘sir ko‗rsatadi: 
1.