Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

 
 
12.1.1-jadval 
O„zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksida mulkiy xuquqlarning 
tavsiflanishi 
 
Shaxs 
Ulushli mulk 
Birgalikdagi 
mulk 
Davlat 
Egalik qilish huquqi
154,207 
219 
225 
Foydalanish huquqi 
154,207 
219 
225 
Tasarruf etish huquqi 
154,207 
218 
225 
179,180 
Xo‗jalik yuritish huquqi 
176 
Tezkor boshqarish huquqi 
178 
Ulushli mulk huquqi esa quyidagi sub‘yektlar o‗rtasida taqsimlanadi: uning 
ishtirokchilari, ishtirokchilarning umumiy yig‗ilishi, ijro etuvchi organ va davlat. 
Qonunda qayd etilgan huquqlarning bunday taqsimlanishi iqtisodiy faoliyatni 
ta‘minlash nuqtai nazaridan qanchalik optimalligiga oid savolga javob berish 
uchun tashkiliy-huquqiy shaklni tanlash mezonlaridan foydalanish mumkin. 
 
12.2. Tashkiliy-huquqiy shaklni tanlash mezonlari 
 
Tashkiliy-huquqiy shaklni tanlash mezonlari sifatida quyidagi yondashuvlar 
qo‗llaniladi. 
1. Mulkiy huquqlarning tafsirlanish (aniq va bir xil ma‘noda belgilanish)
darajasi.
2. Egalik qilish va qoldiq qiymatni olish huquqlarining iqtisodiy 
sub‘yektlararo taqsimlanishi. 

---

338 
3. Huquqlar to‗plami doirasini o‗zgartirishga nisbatan cheklovlar 
mavjudligi. 
4. Mulkiy xuquq triadasining turli iqtisodiy subektlarga (
«Prinsipal» va 
«agent») 
tegishliligi.
5. Xatarlarni bo‗lish va o‗tkazish darajasi.
6. Kapitalni jamg‗arish darajasi.
1. Mulkiy huquqlarning tafsirlanish (aniq va bir xil ma‘noda belgilanish)
darajasi.
Tafsirlash darajasi juda muhim, chunki Kouz teoremasiga muvofiq 
resurslarning ikkita samarali omilidan biri huquqlarni tafsirlashning to‗liqligidan 
iborat. Ikkinchi tomondan, huquqlar egasini aniq belgilamaslik yoki mulk 
huquqining yo‗qolganligi resurslardan samarali foydalanishga qiziqtirishga 
to‗sqinlik qiladi. Ulushli mulkda barcha huquqlar egalari aniq va bir xil ma‘noda 
belgilangan, qoldiq qiymatni olish huquqi va ustav kapitalidagi ulushning meros 
bo‗yicha o‗tishi huquqi bundan mustasno. Davlat sud organlari orqali hamma vaqt 
«qonunni bir necha marta yoki qo‗pol buzganlik» uchun yuridik shaxsni 
tugatishning tashabbuschilaridan biri hisoblanishini hisobga olgan holda, tafsirlash 
bilan bog‗liq yagona muammo ustav kapitalidagi ulushning meros bo‗yicha o‗tishi 
huquqining ehtimoliy «yo‗qolishi»dan iborat. 
2. Egalik qilish va qoldiq qiymatni olish huquqlarining iqtisodiy 
sub‘yektlararo taqsimlanishi. 
Agar mulkdor, ya‘ni tashkilot faoliyatini nazorat qiluvchi «prinsipal» bir 
vaqtning o‗zida qoldiq qiymatni olish huquqiga ham ega bo‗lsa, u holda bu unga 
o‗zining nazorat-boshqaruv funksiyalarini bajarishda o‗zini opportunistik tarzda 
tutmaslik uchun turtki beradi. MChJ holatida ko‗rib chiqilayotgan ikkala huquq 
ham ishtirokchilarning umumiy yig‗ilishiga tegishli. Biroq umumiy yig‗ilishning 
jamoaviy tabiati samarali nazoratga bo‗lgan rag‗batlarning amaliyligini 
chegaralaydi, chunki «chiptasiz» muammosi paydo bo‗ladi. Aslida barcha 
ishtirokchilar firmaning foydali faoliyat ko‗rsatishidan manfaatdor, biroq shu bilan 
birga ular nazoratni amalga oshirish xarajatlarini boshqa shaxslar zimmasiga 

---

339 
yuklashga intilishadi, buning natijasi o‗laroq, nazorat funksiyasini 
hech kim
bajarmaydi. Lekin, ulushli mulk holatida uning ishtirokchilarining soni qonun 
bilan cheklanganligi tufayli «chiptasiz» muammosining keskinligi pasayadi. 
3. Huquqlar to‗plami doirasini o‗zgartirishga nisbatan cheklovlar 
mavjudligi. 
Huquqlarni almashishga cheklovlar masalasi Kouz teoremasi nuqtai 
nazaridan ham muhim: transaksiya xarajatlaridan tashqari yana qanday omillar 
huquqlarning ulardan eng ko‗p manfaatdor bo‗lgan mulkdorlar qo‗liga o‗tishiga 
to‗sqinlik qiladi? Masalan, huquqlarni jismoniy va yuridik shaxslarning alohida 
toifalariga (norezidentlarga, bank tuzilmalariga, istalgan boshqa uchinchi 
shaxslarga) topshirishdagi hamda huquqlar to‗plamining turlarini tubdan 
o‗zgartirishdagi qonuniy cheklovlar. Ulushli mulk doirasida huquqlar bilan 
almashish uchun cheklovlar ustavda qayd etilishi va ishtirokchilarning o‗z 
ulushlarini umuman uchinchi shaxslarga va xususan merosxo‗rlarga o‗tkazish 
huquqiga taalluqli bo‗lishi 
mumkin
. Fuqarolik Kodeksida ulushli mulkka ega 
bo‗lgan subektlarning turli variantlari ―tijorat tashkilotlari‖ (58-69-modda) bandida 
keltirilgan. Qonun ulushli mulk subektlari uchun huquqlar to‗plamining turlarini 
o‗zgartirish uchun eng kam to‗siqlarni belgilaydi. 
4. Mulkiy xuquq triadasining turli iqtisodiy subektlarga (
«Prinsipal» va 
«agent») 
tegishliligi.
Bunday muammo egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish 
huquqlari turli sub‘yektlarga tegishliligi bilan bog‗liq. Barcha uchta huquq turli 
sub‘yektlarga tegishli bo‗lgan holatda «prinsipal-agent» muammosi ikkita darajada 
paydo bo‗ladi: mulkdorlar va menejer (boshqaruvchi) o‗rtasidagi munosabatlarda 
hamda menejer va bevosita ijro etuvchi (xodim) o‗rtasidagi munosabatlarda. 
«Prinsipal-agent» muammosi ko‗plab usullar yordamida hal etilishi mumkin – 
«agentlar»ning firma faoliyatining natijalarida ishtirok etishdan tortib to 
«prinsipal» tomonidan «ovoz berish» va «chiqish» huquqidan foydalanilishigacha. 
Ulushli mulkli subekt holatida «prinsipal-agent» muammosi ishtirokchilarning 
umumiy yig‗ilishi («prinsipal») va ijro etuvchi organ («agent») o‗rtasidagi o‗zaro 

---

340 
munosabatlarda paydo bo‗ladi. Aksiyadorlik jamiyatidan farqli o‗laroq, ma‘suliyati 
cheklangan jamiyat (MChJ)da «agent»ga bosim o‗tkazish varianti sifatida 
«chiqish» mumkin emas, chunki ustav kapitalining summasiga fond bozorida 
kotirovka qilinadigan aksiyalar chiqarilmaydi. Har yillik auditorlik tekshiruvlari va 
ishlarni yuritish natijalari to‗g‗risidagi ma‘lumotlarning chop etilishi majburiy 
emasligi tufayli umumiy yig‗ilishning samaradorligi ham katta emas. 
5. Xatarlarni bo‗lish va o‗tkazish darajasi.
Huquqlar to‗plamining konfiguryatsiyasi uning qarorlar qabul qilish 
(tasarruf etish huquqi) va xatarni qabul qilish (qoldiq qiymatni olish huquqi) 
funksiyalariga bo‗linishini yoki ushbu to‗plamning bitta mulk huquqi sub‘ektining 
qo‗lida bo‗lishini nazarda tutadi. Birinchi holatda xatarning 
xejirlanishi
, ya‘ni 
uning menejer Еlkasidan mulkdor Еlkasiga o‗tishi o‗rin tutadi. Xejirlash xatarga 
kamroq qarshi bo‗lgan iqtisodiy sub‘yektlar xatarini qabul qilish funksiyasiga 
ixtisoslashuvni nazarda tutadi. So‗ngra, xatar ko‗plab mulkdorlar o‗rtasida 
bo‗linishi va, boz ustiga, ma‘lum miqdor (masalan, ustav kapitaliga qo‗shilgan 
ulush miqdori) bilan chegaralangan bo‗lishi mumkin. Xatarni bo‗lish va o‗tkazish 
tamoyillari 
dastlab 
faoliyatining 
boshidan 
sof 
iqtisodiy 
faoliyatga 
yo‗naltirilmasdan, balki ijtimoiy (diniy, ta‘lim, o‗zini o‗zi boshqarish) faoliyatni 
moliyalash bilan shug‗ullangan korporatsiyalar doirasida amalga oshirilgan edi.
MChJda ham xatarni o‗tkazish (jamiyat ishtirokchilariga), ham xatarni 
bo‗lish va chegaralash (barcha ishtirokchilar o‗zlari kiritgan ulushlarning qiymati 
doirasida zarar ko‗rish xatariga ega) mexanizmlari amal qiladi. MChJning yagona 
kamchiligi – uning ishtirokchilari sonining qonun bilan cheklanganligi, bu hol 
ushbu tashkiliy-huquqiy shaklni aksiyadorlik jamiyati bilan solishtirilganda kam 
jozibali qiladi. 
6. Kapitalni jamg‗arish darajasi.
Mazkur tashkiliy-huquqiy shakl kapitalning kam transaksiya xarajatlari bilan 
to‗planishini ta‘minlashga qodirmi? Bu Еrda ham ochiq aksiyadorlik jamiyati ideal 
hisoblanadi, chunki unda ustav kapitalini oshirish aksiyadorlar umumiy 
yig‗ilishining qarori asosida qo‗shimcha aksiyalarni chiqarish hisobidan amalga 

---

341 
oshadi. MChJda kapitalni jamg‗arish jarayoni, yuqori transaksiya xarajatlari bilan 
bog‗liq bo‗lmasa-da (ustav kapitalini oshirish uchun umumiy yig‗ilishning qarori 
Еtarli), MChJ ishtirokchilarining eng ko‗p soni qonun bilan cheklanganligi tufayli, 
chegaralarga ega. 
Yuqorida taklif etilgan mezonlar yordamida O‗zbekiston Respublikasining 
qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat yuritayotgan mulkchilikning o‗n bitta 
tashkiliy-huquqiy shakllarni taqqoslaymiz. Ushbu mezonlar bo‗yicha eng optimal 
tashkiy-huquqiy shaklni bir ball bilan, eng past optimallik shaklni esa o‗n bir ball 
bilan qayd etgan holda tashkiliy-huquqiy shakllarni oltita mezonning har biri 
bo‗yicha ko‗rib chiqamiz (12.2.1-jadval). Bunday ekspert baholari shartli bo‗lgani 
holda, ular ochiq aksiyadorlik jamiyati (OAJ) (kamida 19 ball) va xususiy korxona 
(dehqon va fermer xo‗jaliklari) (25-28 ball)ning ustunliklarini hamda tezkor 
boshqaruv huquqiga (ko‗pi bilan 54 ball) va xo‗jalik yuritish huquqiga ega bo‗lgan 
(52 ball) unitar korxonalarning samarasizligini tasdiqlab turibdi.