Ајәтуллаһ Мисбаһ Јәзди

İLAHİ HİKMƏT

Allahşünaslıq bölməsində qeyd olunduğu kimi, Allah heç nəyi əbəs yerə yaratmamışdır. Əksinə, Allahın Zatının eyni olan xeyir və kamala məhəbbət ilkin olaraq zatın özünə, sonrakı mərhələdə isə xeyir və kamalın müəyyən mərtəbələrinə malik olan əsərlərinə şamil olur. Buna görə də Allah dünyanı elə yaratmışdır ki, ona mümkün olan ən çox xeyir və kamal çatsın. Beləliklə, hikmət sifətini isbat etmiş oluruq ki, o da məxluqları özlərinin ləyaqəti qədər son kamal həddinə çatdırmağı tələb edir. Lakin maddi dünya təzadlar evi, maddi varlıqların xeyir və kamalları bir-biri ilə ziddiyyətdə olduğundan Allahın hikmətli tədbiri bunu tələb edir ki, onları məcmu halında daha artıq kamal və xeyirə çatacaqları mümkün olan bir şəkildə tənzim etsin. Başqa sözlə, dünya ən gözəl xilqətə malik olsun. Məhz buna görə də onların növləri, kəmiyyət, keyfiyyət felləri elə tənzim olunmuşdur ki, bitkilərin, heyvanların və nəhayət, bu dünya varlıqlarının ən kamili olan insanın yaradılışı üçün şərait yaransın. Əgər maddi aləm canlı varlıqların yaranıb inkişaf etməsinin qeyri-mümkün olduğu bir tərzdə yaradılsaydı, hikmətin ziddinə olardı.

İnsan əbədi yönə malik olan, eləcə də əbədi kamallara malik olma qabiliyyətinə yiyələnə biləcək bir ruha sahib olduğundan, (elə kamallar ki, vücud dəyəri və mərtəbə baxımından maddi kamallarla əsla müqayisə olunası deyildir) əgər onun həyatı bu dünyəvi həyatla xülasələnsəydi, ilahi hikmətlə uyğun gəlməzdi. Xüsusilə, buna diqqət yetirsək ki, dünya həyatı daim əzab-əziyyət, çətinliklər və xoşagəlməzliklərlə yanaşıdır və əksər hallarda bir ləzzəti müəyyən əzab-əziyyətlərə qatlaşmadan əldə etmək mümkün olmur. Belə nəticə alınır ki, bu qədər xoşagəlməz hadisələrə, əzab-əziyyətlərə dözmək məhdud və ötəri bir ləzzətin əldə olunmasına dəyməz. Məhz buna görə də puçluğa, əbəsliyə meyl yaranır və hətta, həyata ifrat dərəcədə meylləri olan şəxsləri belə tənəzzülə doğru sürükləyir.

Doğrusu, əgər insan həyatı yalnız əzab-əziyyət çəkmək, təbii və ictimai çətinliklərlə qarşılaşıb onlara sinə gərmək və nəticədə müəyyən anları şadlıq və ləzzətlə keçirmək, daha sonra yorğunluğun şiddətindən bədənin yenidən fəaliyyətə hazırlığı olan vaxta qədər yatıb növbəti günü yeni işlərə başlamaqdan başqa bir şeyə malik olmasaydı (misal üçün, onun bütün səyləri bir tikə çörək əldə etmək və yalnız onu yediyi zaman ləzzət almaq olsaydı və bundan başqa heç bir şey olmasaydı) onda belə bir sonsuz ziyan və insanı bezikdirən həyatı əql heç vaxt qəbul etməzdi. Belə bir həyatın ən yaxşı oxşarı bu ola bilər ki, sürücü öz maşınını benzindoldurma stansiyasına çatdırmağa və benzin bakını doldurmağa tələssin, sonra isə bu benzinlə özünü yalnız növbəti benzindoldruma stansiyasına çatdırsın və avtomobili köhnəlib işdən düşənə, yaxud başqa bir maneələrlə qarşılaşıb məhv oluncaya qədər bu vəziyyət təkrar olunsun. Aydındır ki, insan həyatına belə baxışın məntiqi nəticəsi puçluğa meyl etməkdən başqa bir şey olmayacaqdır.

Digər tərəfdən, insanın əsaslı qərizələrindən (instiktlərindən) biri əbədiyyətə məhəbbətdir ki, Allah bu hissi onun fitrətində qoymuşdur. Bu da eynilə öz işçi qüvvəsini artıran güclü mühərrikə bənzəyir ki, bu mühərrik onu əbədiyyətə doğru sövq edir və onun hərəkət sürətini daim artırır. Əgər belə mühərrikin hərəkətinin ən sürətli anında böyük bir daşa, yaxud qayaya dəyib dağılması fərz olunsa, onda belə bir mühərrikin icad olunması bu cür tale və hədəflə uyğun gəlirmi? Deməli, belə fitri meylin varlığı o zaman ilahi hikmətlə uyğun olacaqdır ki, qarşıda fəna və ölümə məhkum olunan bu həyatdan başqa bir həyat da olsun.

Bir sözlə, bu iki müqəddiməni, yəni Allahın hikmətini və insan üçün əbədi həyatın mümkünlüyünü bir-biri ilə müqayisə etməklə belə nəticə alırıq ki, insan üçün onun bu dünyadakı məhdud həyatından başqa, digər bir həyat da olmalıdır ki, Allahın hikməti ilə müxalif olmasın.

Əbədiyyətə olan fitri bir meyli də digər bir müqəddimə ünvanı ilə qeyd etmək və ilahi hikməti ona əlavə eləməklə digər bürhan da düzəltmək olar.

Deməli, insanın əbədi həyatı başqa quruluşa malik olmalıdır ki, dünyadakı həyat kimi öz ardınca çoxlu əzab-əziyyət gətirməsin. Əks halda, elə bu dünyəvi həyatın davam etdirilməsi (hətta əbədiyyətə qədər mümkün olsa belə) ilahi hikmətlə uyğun gəlməyəcəkdir.