Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti

AMALIY MASHG`ULOT-3

Mavzu: Morfema va uning turlari

Morfemika grammatikaning alohida bir bo‘limi bo'lib, so'zlarning morfemik tarkibini, undagi morfemalarning o'zaro munosabatini, turlarini o'rganadi.
Morfema — so'zning ifoda qilinishi jihatidan tovushdan keyin turadigan semantik—morfologik birlik bo‘lib, so'zning eng kichik ma’noli qismidir.
Morfema so'zning qayta bo‘linmaydigan eng kichik ma’noli qismi sifatida leksik m a’noni ham, grammatik m a’noni ham anglatadi. M asalan, Mehnatkashlarimizning so'zi m ehnat-, -hash, -lar, -im iz, -ning qismlaridan tarkib topgan. Bu qismlaming har biri shu tarkibda o'ziga hos ma’lum m a’nosida qatnashgan.
Leksik m a’no anglatish yoki anglatmasligiga ko'ra morfemalar 2 turga boiinadi: 1. O'zak morfema. 2. Affiksal morfema.
Masalan, uzumzor, mevali, bog‘bon, ishchi, ishla, ishdan, borgan, bordi, bolalar so'zlarining uzum, meva, bog1, ish, bor, bola qismlari o'zak morfemalar, -zor, -li, -bon, -chi, -la, -dan, -gan, -di, -lar qismlari affiksal morfema hisoblanadi.
So'z morfemalarini aniqlash uchun ularning hozitgi tilimizda xoh leksik, xoh grammatik ma’no anglata olishi hisobga olinadi. Ajratilmoqchi bo'lgan qism hozitgi tilda m a’no anglatmasa, boshqa so'zlar tarkibida ham kela olmasa, uni morfema deb bo'lmaydi. Shunga ko'ra, m a’noli qismlaming chegarasini turli so'z tarkiblarini qiyoslash asosida aniqlanadi.
Masalan, ishchilar so'zining ish+chi+lar kabi morfemalaiga ajratishga asos shuki, o'zak deb olingan ish so'zi o'z m a’nosida qatnashgan, keyingi so'zning yasalishi uchun asos bo'lib turibdi, turli so'zlar tarkibida kela oladi: ishga, ishchan, ishli, ishsiz, ishla kabi; -chi, affiksal morfema bo'lib boshqa so'zlar tarkibida ham gulchi, xizmatchi, traktorchi kabi shaxs oti yasab kela oladi; -lar, ham moifema sifatida turli so'zlar tarkibida ko'plik m a’nosini ifodalab kela oladi: kitoblar, bolalar, binolar kabi. Morfemika grammatikaning alohida bir bo‘limi bo'lib, so'zlarning morfemik tarkibini, undagi morfemalarning o'zaro munosabatini, turlarini o'rganadi.
Morfema — so'zning ifoda qilinishi jihatidan tovushdan keyin turadigan semantik—morfologik birlik bo‘lib, so'zning eng kichik ma’noli qismidir. Morfema so'zning qayta bo‘linmaydigan eng kichik ma’noli qismi sifatida leksik m a’noni ham, grammatik m a’noni ham anglatadi. M asalan, Mehnatkashlarimizning so'zi m ehnat-, -hash, -lar, -im iz, -ning qismlaridan tarkib topgan. Bu qismlaming har biri shu tarkibda o'ziga hos ma’lum m a’nosida qatnashgan.
Leksik m a’no anglatish yoki anglatmasligiga ko'ra morfemalar 2 turga boiinadi: 1. O'zak morfema. 2. Affiksal morfema.
Masalan, uzumzor, mevali, bog‘bon, ishchi, ishla, ishdan, borgan, bordi, bolalar so'zlarining uzum, meva, bog1, ish, bor, bola qismlari o'zak morfemalar, -zor, -li, -bon, -chi, -la, -dan, -gan, -di, -lar qismlari affiksal morfema hisoblanadi.
So'z morfemalarini aniqlash uchun ularning hozitgi tilimizda xoh leksik, xoh grammatik ma’no anglata olishi hisobga olinadi. Ajratilmoqchi bo'lgan qism hozitgi tilda m a’no anglatmasa, boshqa so'zlar tarkibida ham kela olmasa, uni morfema deb bo'lmaydi. Shunga ko'ra, m a’noli qismlaming chegarasini turli so'z tarkiblarini qiyoslash asosida aniqlanadi.
Masalan, ishchilar so'zining ish+chi+lar kabi morfemalaiga ajratishga asos shuki, o'zak deb olingan ish so'zi o'z m a’nosida qatnashgan, keyingi so'zning yasalishi uchun asos bo'lib turibdi, turli so'zlar tarkibida kela oladi: ishga, ishchan, ishli, ishsiz, ishla kabi; -chi, affiksal morfema bo'lib boshqa so'zlar tarkibida ham gulchi, xizmatchi, traktorchi kabi shaxs oti yasab kela oladi; -lar, ham moifema sifatida turli so'zlar tarkibida ko'plik m a’nosini ifodalab kela oladi: kitoblar, bolalar, binolar kabi.
81-mashq. Ajratib ko'rsatilgan so'zlarni morfemalarga ajrating. O'zak va affikslarning m a’nolarini, vazifalarini aniqlang.
1. Anvarning maxdum hovlisida turishini joysizlikdan va yoshlikdan shunda o'sib o'rgangandan, deb уищап Sultonali mirzo bu kun ertalab o'z uyiga kelgan m axdum ning so'zidan keyin bir oz haqiqatga tushungandek bo'ldi. (A.Qodiriy)
2. Saidiy Munisxonning haligi so'ziga muvaffaqiyatlijavob qilgandan so'ng yana o'shanday so'zlatib javob qilishni xohladi. (A.Qahhor)
3. Quvonchimdan terimga sig“ may Turg‘un degan o'rtog'imnikiga yugurdim. (Oybek)
4. Kuz iliq kelgani uchunmi, Hirot tojdorlari hali ham qal’a tashqarisidagi bog'larda yashamoqda edilar. (P.Qodirov)
5. Qiz majorosi boshlanishidan ikki kun oldin Chavandoz Komila bilan birga toqqa chiqib ketgandi. (P.Qodirov)
6. Qizlar sandiqchalaridan, yostiqlarining ostlaridan tueunchalarini keltirib, nonlarini o'rtaga to'kib, nonushtaga o‘tirganlaridan keyin ham o'zaro p ich irla sh tu g a m a d i. (I.R a h im )
7. Y u ld u z la r bekin m ach oq o'ynayotgandek, onda-sonda yalt-yalt etib qoladi. (V.G'ofurov)
8. Ко'ngilli o'tgan bir hafta, ayniqsa, Qo'qondan hatlab nariga chiqa olmagan G'aribiyda katta taassurot qoldirgan edi. (S. Abdulla)