Ali pasa camiİ ve TÜrbesi

BİBLİYOGRAFYA

1) Âlî. Menâkıb-ı Hünerverân, s. 32;

2) Gülzâr-ı Savâb, s. 63, 65;

3) Müstakimzâde. Tuhfe, s. 688, 690;

4) Habîb, Hat ve Hattâtân, İstanbul 1305, s. 207, 209;

5) Abdülmuhammed Alizâde Irânî, Peydâyiş-i Hattu Hattâtân, Kahire 1345/1927, s. 177, 178;

6) Beyânî, Hoşnüvîsân, II, 120, 441, 446;

7) Habîbullah Fezâilî. Atlas-i Hat, İsfahan 1391, s. 453, 455;

8) P. P. Soucek, “Ali Tabrîzi”, Elr., I, 881. ²⁴⁷

Ali Alparslan, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/

ALİ et-TÛSİ

(bk. TÛSİ, Alâeddin).

ALİ TÛSİ TÜRBESİ

(bk. EBÜl-KASM-I TÛSİ TÜRBESİ).

ALİ b. UBEYDE er-REYHANI

(bk. REYHANI, Ali b. Ubeyde).

ALİ UFKÎ BEY

(ö. 1675 )

Leh asıllı bestekâr ve musikişinas, Kitâb-ı Mukaddes'i Türkçe'ye ilk çeviren mütercim.
Aslen Leh (Polonya) mühtedisi olup asıl adı Albert Bobovvski'dir. Adı Latince ki­taplarda Albertus Bobovius, Batı kay­naklarında ise Hali Beigh olarak geç­mektedir. Bazı kaynaklarda 1610da Po­lonya'nın Lvov şehrinde doğduğu kayıtlı ise de bugüne kadar yapılan araştırma­larda hayatı, doğum, ölüm tarihi ve yeri hakkında kesin bilgiler elde edilememiş­tir. Ailesi, çocukluğu ve ilk öğrenimi ko­nusunda da aydınlatıcı bilgiler yoktur. Ancak eserlerinden, muhtemelen esir olarak İstanbul'a gönderilmeden önce iyi bir tahsil gördüğü ve birkaç dil öğrendiği anlaşılmaktadır. Claes (Nicholas) Ralamb, 1657de bizzat kendisinden din­lediğini belirterek onun 1645'te Venedikliler'le yapılan savaşta Osmanlılar'a esir düştüğünü, sarayda Enderun'a alı­narak yetiştirildiğini ve burada on yıl ha­nendelik yaptıktan sonra padişah tara­fından azat edilerek sipahi ulufesi aldığını nakletmektedir. Polonya kaynakla­rına dayanan Franz Babinger ise önce sarayda esir olarak çalıştığını, adını be­lirtmediği bir Türk asilzadesinin hizme­tine girdiğini, bir müddet sonra da azat edildiğini yazmaktadır.

Bizzat kendisi. Sultan İbrahim ve IV. Mehmed dönemlerinde sarayda görev aldığını, Enderun'da ilim. fikir ve sanat kabiliyetini geliştirdiğini, bazı genel ma­hiyette bilgiler yanında Doğu ve Batı dil­leri ile Türk klasik ve halk mûsikisini öğ­rendiğini, kısa sürede santur çalmakta maharet gösterdiğini, Ufkî mahlası ile şiirler yazdığını ve besteler yaptığını an­latmaktadır. Yine kendi ifadesine göre, Enderun meşkhanesinde on yıl kadar kalmış, kabiliyet ve maharetiyle dikkati çekmiştir. Çeşitli yayınlarda. Ali Ufkî'nin başta Latince, eski Yunanca, Lehçe, İn­gilizce, İtalyanca, Fransızca, Arapça ve Türkçe olmak üzere on yedi kadar dil bildiği ve bu bilgisinden dolayı IV. Meh­med zamanında Dîvân-ı Hümâyun baştercümanlığında bulunduğu belirtilmek­tedir. Muhtemelen, hayatının büyük bir kısmını geçirdiği İstanbul'da ölen Ali Uf­kî'nin ölüm tarihine dair verilen bilgiler de birbirini tutmamaktadır. Çeşitli kay­naklarda 1672, 1675, 1676 veya 1680 tarihlerinde ölmüş olabileceği yolunda rivayetler vardır.

Çok yönlü bir şahsiyete sahip olan ve şöhreti IV. Mehmed devrinde iyice yayıl­mış bulunan Ali Ufkî eserler bestelemiş, çeşitli hatıratlar kaleme almış ve tercü­meler yapmıştır. İstanbul'da bulundu­ğu yıllarda dönemin önde gelen devlet adamlarıyla. Hafız Post, Nazîm Çelebi gi­bi sanatçı ve musikişinaslarla tanışan, zaman zaman onların meclislerinde bu­lunan Ali Ufkrnin yabancı sefirler, şar­kiyatçılar ve Batı kütüphaneleri için yaz­ma eser toplayanlarla buluşup sohbet ettiği, daha sonra hâtıralarını yazan bu kişilere saray teşkilâtı ve yaşayışı hak­kında bilgi verdiği de bilinmektedir. Jacop Spon, Cornelio Magni, John Covel. J. B. Tavernier ve Antoine Galland bun­lar arasındadır. Ayrıca dostlarından Hol­landa'nın o zamanki İstanbul sefiri müs­teşrik Levinus Warner'in siparişi üzeri­ne Kitâb-ı Mukaddes'i Fransızca çeviri­sinden bölümler halinde Türkçe'ye ter­cüme etmiştir. ²⁴⁸

Eserleri

Ali Ufki’nin eserlerini başta mûsiki olmak üzere birkaç grupta top­lamak mümkündür. ²⁴⁹

A) Mûsiki ile İlgili Eserleri

1) Şür ve Şarkı Mecmuası. içerisinde şarkılar, ilâ­hiler, gazeller vb. ile İtalyanca açıklama­ların yer aldığı bu yazma Bibliotheque Nationale'dedir. ²⁵⁰ Kütüphaneye Antoine Galland tarafından verilmiş olan bu eseri Rızâ Nur, Ali Ufkrye ait oldu­ğunu belirtmeden, Türkbilik Revüsü'nde etraflıca tanıtmış ve tıpkıbasımını yayınlayacağını belirtmişse de bunu ger­çekleştirememiştir. Şükrü Elçin bu ese­rin Mecmûa-i Sâz ü Söz'ün müsvedde­si olduğunu, Gültekin Oransayın da ay­nı kanaati taşıdığını belirtmektedir.

2) Mecmûa-i Sâz Söz. Ali Ufkî Edvarı diye de bilinen ve zamanındaki Batı no­tası ile Türk mûsikisine ait birçok saz ve söz eserini içine alan yazma British Museum'da ²⁵¹ kayıtlıdır. Kendisine ait bestelerin notalarının da bulunduğu bu eseri İlim âlemine ilk de­fa Çağatay Uluçay tanıtmış. 1976'da da Şükrü Elçin tarafından Önsöz ve notlar­la eserin tıpkıbasımı yayınlanmıştır. ²⁵²

B) Saray ve İslâmî Âdetlere Dair Eserleri

1) Semi Endenim Cive Penetrale deli' Serraglio detto nuovo dei G. Stie Re Ottomani, La descrittione del loro vivere e costumi ed altri essercitii da me Alberto Bobovio Osmanlı padişahla­rının Enderun'daki yaşayışlarının, bura­daki âdetlerin tasvir edildiği ve sarayın güzel bir planının da bulunduğu bu yaz­ma British Museum'da bulunmaktadır. ²⁵³ Türk müziği hakkın­da kıymetli bilgiler de İhtiva etmekte­dir. Devrinin diplomatik dili olan İtalyan­ca ile yazılan ve “Para, 10 Mayıs 1665” tarihini taşıyan eser ilk defa Barnette Miller tarafından ilim âlemine tanıtıl­mıştır. Çevireni belli olmayan “İstanbul, 10 Kasım 1666” tarihli Fransızca yazma nüshası ise bugün Harvvard Üniversitesi Houghton yazma ve nadide eserler kıs­mında kayıtlıdır. ²⁵⁴ Eser ayrıca Svvabialı bir iaşe subayı olan Nicholaus Brenner tarafından Almanca'ya ²⁵⁵, İtalyan sey­yahlarından Cornelio Magni tarafından da İtalyanca'ya çevrilmiştir. ²⁵⁶ Eser­de Enderun hastananesiyle İlgili olarak yer alan bilgiler Arslan Terzioğlu tara­fından Türkçe'ye aktarılmıştır.

2) A True Relation of Designes Menaged by the Old Queen, Wile of Sultan Ahmed Ali Ufkrnin görgü şahidi sıfatıyla kale­me aldığı, Kösem Sultan'ın IV. Mehmed'i zehirletmestyle ilgili bir eserdir. İtalyanca aslından çevrilen bu nüsha Oxford Bodlelan Kütüphanesi'ndedir. ²⁵⁷

3) Tractatus Alberti Bobovİi Turcamm Imp. Mohammedis IV. olim Interpretis Primarli, De Tuicarum Liturgia... Türkler'de ibadet hac. sünnet, hasta ziyaretleri vb. ile il­gili bilgiler veren bu Latince eser British Museum'dadır ²⁵⁸ Eser İngilizce'­ye de tercüme edilmiştir. ²⁵⁹

4) İslâmî Âdetler, Resmî Şahsiyetlere Verilen Eikâb. Latince-Türkçe olarak yazılan eser Oxford Bodleian Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. ²⁶⁰

C) Dile Dair Eserleri

1) Türkçe Gra­mer. 1666 yılı başlarında Latince olarak yazılan eser Oxford Bodleian Kütüpha-nesi'nde kayıtlıdır (Hyde, nr. 43).

2) Dia-logues en Français et en Turc. Fransızca-Türkçe mükâleme kitabıdır. Ayrı­ca Türk âdetlerine, teşkilâtına dair kısa bazı bilgilere ve atasözlerine de yer ve­rilmiştir. Eser Bibliotheque Nationale'de bulunmaktadır. ²⁶¹

3) Dillerin Altın Kapısı. Çek filozofu ve terbiyecisi Johann Amos Comenius'un Janua Linguarum Reserata Aurea... ²⁶² adlı ki­tabının Türkçe tercümesidir. 1643'te İs­tanbul'da kaleme alınan eser Latince-Türkçe konuşmalardan meydana gel­mektedir. Eserin bir nüshası Bibliotheque Nationale'dedir. ²⁶³

D) Kitâb-ı Mukaddes Tercümesi

Ahd-i Atîk, Ahd-i Cedîd ve Apokripha'dan mey­dana gelen bu tercümeyi Ali Ufkî Hol­landa sefiri Levinus Wamer'in isteği ve onun para yardımı ile yapmıştır. Ahd-i Atîk'teki Ezra ve Yeremya bölümlerinden bir kısmı eksik olan bu yazma Leiden Üniversitesi Levinus Warner koleksiyo­nunda bulunmaktadır. ²⁶⁴ 1666'da tamamlanan bu tercümenin Ahd-i Cedîd kısmı Kieffer'in tashihin­den geçtikten sonra 1819'da. tamamı ise 1827'de yayımlanmıştır. Bugün kul­lanılan Türkçe Kitâb-ı Mukaddes Ali Ufkî'nin tercümesine dayanmaktadır.

Yukarıda sayılan eserlerden başka, İs­tanbul'da 1657-1658 yıllarında İsveç bü­yükelçiliği yapmış olan Claes (Nicholas) Ralamb'ın Ali Ufki’den satın aldığı 137 adet minyatürün de Ali Ufkrnin eseri olabileceği belirtilmektedir. Bu minya­türler halen Stockholm'de Kungelige Bibliothek'te ²⁶⁵ bulunmaktadır. Ali Ufki’nin ayrıca Dr. Isaac Basire'e 1666'da yazdığı mektupları ile Mezmûrlar tercü­mesi ve besteleri tesbit edilmiştir. Paris Bibliotheque Nationale'de Şark Yazma­ları arasında ²⁶⁶ kayıtlı bulunan eser Hz. Davud'un ilk on dört mezmürunun hece vezniyle Türkçe'ye tercü­mesi ile notalarından meydana gelmek­tedir. ²⁶⁷