Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

Mashina tarjimasi – KLning yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, turli tabiiy tillarni 
tarjima qilish masalalrini o‘rganadi.
Tarjima qilish bir tilda ifodalangan fikrni boshqa bir til vositalari bilan ifodalash 
demakdir. Tarjima qilish tarjimondan katta mehnat talab qiladi. Shuning uchun 
tarjima jarayonini avtomatlashtirish yaxshi samara beradi. Kompyuter yordamida 
tarjima qilish dastlab 1954 yilda AQShda, 1955 yilda SSSRda amalgam oshirilgan. 
Mashinaning matnni tarjima qilish uchun quyidagi masalalar hal etilishi zarur: 
1) maxsus tanlangan so‘zlar bilan matnni mexanik ravishda tarjima qilish 
imkoniyatini beradigan qoidalar tizimi yaratilishi kerak: 
2) bu qoidalarni va so‘zlarni “mashina tili”da yozish, ya’ni dastur tuzish kerak.
Dastur va lug‘at maxsus kodlar orqali mashina xotirasiga kiritiladi. Tarjima 
dasturlari uchun quyidagi ma’lumotlar bazasi mavjud bo‘lishi zarur: 1) negizlar 
lug‘ati; 2) oborotlar lug‘ati; 3) old ko‘makchilarni tarjima qilish jadvallari; 4) 
omonimlarni ajratish qoidasi; 5) har ikki tildagi affikslar jadvali; 6) analiz qiluvchi 
qoidalar guruhi; 7) sintez qiluvchi qoidalar guruhi.
Bu yo‘nalishda amalga oshirilgan tadqiqotlar bugungi kunda barcha 
kompyuterlarda mavjud bo‘lgan ruschadan boshqa tillarga tarjima qilish dasturlaridir. 
Xususan, L.L.Nelyubin va uning guruhi tomonidan ishlab chiqilgan so‘zma-so‘z 
tarjima qilishning ilmiy strategiyasi o‘sha davr jahon injener lingvistikasi talablari va 
ilg‘or tajribasiga monand bo‘lgan edi. L.L.Nelyubin tadqiqotlarining bir qator o‘ziga 
xos jihatlari mavjud: uning tadqiqotlarida so‘z va iboralarning avtomatik lug‘ati bilan 
birgalikda to‘liq tarjima qilish imkoniyatini beruvchi morfologik-sintaktik algoritm-
freym yaratishga harakat qilgan; tarjima dasturlari asosida o‘qituvchi lingvistik 
avtomat yaratish me’yorlari ishlab chiqilgan. Bu dasturlar o‘quvchilarga ingliz 
tilidagi rasmiy hujjatlarni rus tiliga tarjima qilishni o‘rgatish imkoniyatini beradi.
Mashina tarjimasi muammolarini yechishda ikki xil metod qo‘llaniladi: 
1. deduktiv 
2. induktiv. 
Deduktiv metod shakliy semantikaning «matn-ma’no-matn» shaklida 
qoliplanishida yoritiladi. Bunda tilning semantik xususiyatlarini maksimal darajada 
qo‘llab, yuqori darajadagi avtomatik mashina tarjimasini amalga oshirish nazarda 
tutiladi. Sistemaning asosida strukturaning tashqi tomonidan ichki tomoniga o‘tish, 

---

71 
ya’ni matndan ma’noga o‘tish jarayoni yotadi. Mashina tarjimasi jarayoni bir necha 
blok orqali yuzaga keladi. 
1-blok. Leksemalarning morfologik xususiyatlari va lug‘at tavsifi beriladi. 
2-blok. Taxminiy tashqi-sintaktik «daraxt» yaratiladi. 
3-blok. Ichki-sintaktik daraxt shakllanadi. 
4-blok. Avvalgi tasavvurlardagi «nomutanosiblik»larni izlaydi, natijada analiz 
(tahlil) etapining chiqishda sintaktik bazaviy struktura yuzaga keladi. 
5-blok. Kiruvchi leksemalarni mos chiquvchi elementlar bilan almashtiradi. 
6-blok. Ichki-sintaktik frazalarni shakllantirib taqdim etadi. 
7-blok. Chiquvchi tashqi-sintaktik tasavvurni shakllantiradi. 
8-blok. Leksemalarning bir chiziqli tartibini amalga kiritadi. 
9-blok. Chiqish frazasini shakllantiradi. 
Induktiv metod mashina tarjimasining «matn-matn» qoliplanishida yoritiladi. 
Bunda matn murakkab. Ko‘pdarajali sistema sifatida qaralib, yuqori yaruslarida 
informativ leksik birliklar, quyi yaruslarida kam informativ leksik birliklar 
joylashganligi ko‘rib chiqiladi. Bu metod orqali binar tarjima amalga oshirilib, tabiiy 
tillarning chiqish va kirish strukturasi bita umumiy superstrukturaga birlashadi. 
Tarjima quyidagicha amalga oshiriladi: leksik tarjima avtomatik lug‘at orqali, 
semantik tarjima ko‘p ma’nolilikni chetlashtirish algoritmiga asoslanadi. Tarjimaning 
ushbu modeli ikki holatda bo‘ladi: generatsion holat; translatsiya holati. 
Generatsion holat moldelni ishlashi uchun lug‘atlar, aniq bir fan sohasini tahlil 
va sintez qilish algoritmlarini to‘g‘irlaydi. 
Translyatsiya holati tarjima ustida ishlaydi. 
Bundan tashqari, tarjima modelida ikki komponent farqlanadi: predmetli 
komponent; dinamik komponent. 
Predmetli komponent nimani tarjima qilish zarurligini ko‘rsatadi va tilning 
leksika, grammatika, semantika sohalarini ishga tushiradi. Ekvivalent, variant va 
transformatsion (tillararo qayta tiklanish, sintez, tahlil qilishning murakkab 
algoritmlari) tarjima elementlarini farqlaydi. Dinamik komponent tarjimani amalga 
oshiradi va chiqish matnini tashkillashtiradi. Tarjima jarayonida asosiy birlik gap 
hisoblanadi va tarjima sharoitga qarab, gap kengayadi yoki qisqaradi. Bu jarayon 
quyidagi sxemada tasvirlangan. 
Quyida rasmda tasvirlanganidek, 1-blok lug‘atdan tegishli simvollarni, ularning 
lug‘at maqolalarini, oborotlarni aniqlash, so‘zshakllarining morfologik analizi bilan 
shug‘ullanadi. 
2-blok. Matndagi leksik-grammatik omonimlarni, gapdagi so‘zlarning sintaktik 
vazifasini, grammatik kategoriyalarning qatorini – son, zamon, ko‘plik kabilarni 
aniqlaydi.
3-blok. Bir va ko‘p ma’noli so‘zlarni tarjima qiladi. 
4-blok. Turli birikmalarning grammatik va morfologik xususiyatini o‘rganadi. 
5-blok. Transformatsion qayta shakllanishni amalga oshiradi. 
6-blok. Murakkab grammatik shakllarni sintezlaydi.

---

72 
 
Demak, matnni yuqori darajali tildan tarjima qilish aslida, asosiy g‘oya alohida 
so‘zlar va butun jumlalar o‘rniga avvaldan tayyorlangan buyruq ketma-ketligini 
qo‘yish jarayonidan iborat. U yoki bu konstruksiyani kodlarning qanday navbati bilan 
almashtirirsh masalasini hal qilish translyatorni loyihalovchiga bog‘liq. Zamonaviy 
translyatorlar matnni tahlil qilish hamda o‘rniga qo‘yishdan tashqari mashina 
dasturining ham qulay variantini tanlash imkoniga ega bo‘ladi. 
Umuman, tarjima jarayoni, odatda, quyidagi bosqichlardan iborat: 
1. Sintaktik tahlil, ya’ni to‘g‘ri sintaktik konstruksiyalarni aniqlab olish hamda 
xatolar haqida xabar qilish. 
2. O‘zgaruvchilarning ismi hamda ularning tavsifiga qarab xotirani taqsimlash. 
3. Ob’ekt kodini generatsiyalash, ya’ni o‘rniga qo‘yishni amalga oshirish. 
4. Ob’ekt ko‘rinishidagi dasturni optimallashtirish.