Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat


O‘zbek ertakchilari va ularning ijrochilik an’analari



Yüklə 4,73 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə79/131
tarix10.12.2023
ölçüsü4,73 Mb.
#139243
1   ...   75   76   77   78   79   80   81   82   ...   131
O\'zbek folklori P

2. O‘zbek ertakchilari va ularning ijrochilik an’analari. 
Xalq ertaklarining an’anaviy syujetlarini yaxshi biladigan, 
hikoyago‘ylik iqtidorini puxta egallagan, ma’lum darajada 
aktyorlik qobiliyatiga ham ega bo‘lgan, ertak aytishga 
ixtisoslashgan, professional tayyorgarlikka ega bo‘lgan 
ertak ijrochilari ham alohida ajralib turadi. Professional 
ertakchilarning quyidagi tiplari mavjud:
Klassik ertakchilar.
Kuchli professional tayyorgarlikka 
ega bo‘lgan bunday ertakchilar xalq og‘zaki badiiy ijodi 
an’analarini juda yaxshi bilishi, tarixiy asoslari juda 
1
Будагов Л. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Т.1. – 
СПб. – М., 1869. – С.493.


– 144 –
– 145 –
qadimga borib taqaladigan majoziy va sehrli-fantastik 
ertaklarni yaxshi ijro etishi, ertaklarning an’anaviy syujeti 
va motivlar tarkibini to‘la saqlagan holda aytishi, ijrochilik 
va ijodkorlik iqtidorini uyg‘unlashtira olganligi, yuksak 
badiiy salohiyat va ijrochilik mahoratiga egaligi bilan 
ajralib turadi. Marg‘ilonlik Husanboy Rasulov, toshkentlik 
Afifa Ahadova, namanganlik Husanboy Xudoyberdi o‘g‘li, 
Bibisora Xudoybergan qizi, pskentlik Tilla Dadasardor qizi, 
turkistonlik Ali Usmon, samarqandlik Zebo, xorazmlik 
Sobir Sherniyozov, qashqadaryolik Abdug‘afur Shukurov 
kabi ijrochilar ana shunday klassik ertakchilar hisoblangan. 
Masalan, 1945-yilda vafot etgan qamaylik ertakchi Xadicha 
buvi Mo‘minova ertak aytayotganida jonivorlar ovozi, uchib 
kelayotgan ajdar shamoliga dov-daraxtlarning qisirlashi, 
qahramonlarning holati va qiyofalarini tinglovchilarga 
nafaqat so‘z bilan, balki xatti-harakatlar, yuz ifodalari va 
mimika bilan namoyish etib bergan. Juda yaxshi ovoz 
sohibasi bo‘lgan bu ertakchi «Tohir va Zuhra», «Yoriltosh» 
singari ertaklarni aytayotganda matndagi ashulalarni shirali 
ovoz bilan kuylab, tinglovchilarni lol qoldirgan. Qisqa qilib 
aytganda, professional tayyorgarlikka ega bo‘lgan klassik 
ertakchilar ijro etgan ertak o‘zining xarakter-xususiyatiga 
ko‘ra «bir aktyor teatri» tarzida namoyish etilgan sahna asari 
tipida bo‘lgan.
Hajvchi ertakchilar.
O‘zbek ertakchiligining ko‘p asrlik 
tarixiy taraqqiyoti davomida ertaklarning muayyan turi ‒ hajviy 
ertaklarni aytishga ixtisoslashgan alohida ijrochi tipi ajralib 
chiqqan. Ana shunday ertakchilardan biri toshkentlik Nurali 
Nurmat o‘g‘lidir. U serqirra qobiliyat sohibi bo‘lib, shahar 
guzarlari va mahallalarida o‘tkazilgan sayillarda an’anaviy 
xalq sirki tomoshalarini ham ko‘rsatishda ishtirok etgan. 
So‘zga g‘oyat chechan bo‘lgan bu ijrochi hazil-mutoyiba, 


– 145 –
yumor va yengil kulgiga boy bo‘lgan xalq ertaklarini sevib 
ijro etgan.
Qissaxon-ertakchi. Professional ertakchilikning bu tipi 
ham nisbatan keyinroq, XVII-XVIII asrlardan e’tiboran 
folklor asarlarining yozma namunalari yoki an’anaviy 
epik syujetlarning «qissa» tarzida qayta ishlangan «xalq 
kitoblari» yuzaga kelishi natijasida paydo bo‘lgan. Bunday 
ertakchilar ko‘proq xalq qissalari asosida yaratilgan 
ertaklarni ijro etishgan. Ana shunday qissaxon-ertakchilardan 
biri Samarqand viloyatining Nurota tumanidagi Qorakisa 
qishlog‘ida istiqomat qilgan Rahmatulla Yusuf o‘g‘lidir.
Baxshi-ertakchi. O‘zbek xalq ertaklarining ajoyib 
namunalari nafaqat ertak aytishgagina ixtisoslashgan 
ijrochilar, balki doston aytuvchi ba’zi bir chechan baxshilar 
repertuarining ham salmoqli qismini tashkil etadi. 
Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumanidagi Qamay 
qishlog‘ida yashagan Hazratqul baxshi Xudoyberdi o‘g‘li, 
shahrisabzlik Zohir shoir Qo‘chqor o‘g‘li, chiroqchilik To‘qli 
shoir Qo‘ziyev, namanganlik Haydar baxshi Boychayev, 
Qozoqboy Razzoq o‘g‘li singari baxshilar repertuarida 
an’anaviy xalq ertaklarining ko‘plab namunalari mavjud 
bo‘lib, ularning asosiy qismi folklorshunoslar tomonidan 
yozib olingan.
Buyuk Karimiy o‘zbek folklorshunosligida ilk bor 
ertaklarni muayyan guruhlarga bo‘lib tasnifladi. Uning 
tasnifiga ko‘ra, o‘zbek xalq ertaklari quyidagi tiplarga 
bo‘linadi: 1) hayvonlar haqidagi ertaklar; 2) sehrli-fantastik 
ertaklar; 3) maishiy-novellistik ertaklar; 4) anekdot ertaklar.
1
Ertakshunos olim M.Afzalov esa o‘zbek xalq ertaklarini 
quyidagi ikki turga bo‘lib tasniflagan: 1) Fantastik ertaklar: 
1
Buyuk Karimiy. O‘zbek xalq ertaklarining ba’zi bir xususiyatlari // O‘zbek folk-
lorshunosligi masalalari. 3-kitob. – Toshkent: Fan, 2010. – B.37-48. 



Yüklə 4,73 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   75   76   77   78   79   80   81   82   ...   131




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin