Allah'ın Mütekellim, Kur'ân'ın Allah Kelâmı Oluşu Kur'ân'ın Yaratılmışlığı Etrafındaki Görüşler 3

4.1.1. Kıyâsü'1-Gâib Ale'ş-Şâhid

Gaibin şahide kıyası. Görünür olgusal alanda herhangi bir şeyin herhangi bir illetle illetlenip nitelenmesi sonrasında buradan hareketle bize görünmeyen alan için de aradaki illet birliğinden dolayı hü­küm vermeye gaibi şahide kıyas adı verilmiştir. Bu yöntem, kelâmcıların teolojik söylemlerinin vazgeçilmez yolu olarak kendini göster­mektedir. Burada illet-ma'lûl ilişkisindeki benzerliğin farklı şeylere uygulanması mantığı hakimdir. Meselâ müteharrik ve âlim, kendile­rindeki hareket ve ilimden dolayı müteharrik ve âlim iseler bunu gâibdeki her müteharrik ve âlîm için uygulamak gereklidir. Gâibdeki şe­yin kendine ait niteliği bilinmese de, falan niteliği (sıfatı) var kılan il­let şâhidde varsa gâibde de vardır, zira aralarında illet birliği bulun­maktadır, bundan dolayı ilgili konuda bir şey için geçerli olan hük­mün misli diğeri için de geçerlidir. Bu kıyasta dilin ve dile ehil olan­lar arasındaki uzlaşının (muvâdaa) işlevi önemlidir. Buna göre meselâ ateş, yakıcı anlamını taşıyorsa şâhidde de gâibde de aynıdır, yani bili­nen ve görülen ateş de görünenin dışındaki ateş de yakıcıdır. Meselâ Ehl-i Sünnette 'şey', cevher, araz, cisim olduğu için değil 'mevcut' ol­duğu için şeydir. Bunun için ma'dûm şey değildir. En temel niteliği var olmasıdır, sonra diğer vasıflarına bakılır, eğer delâlet cisimlik, arazlık, cevherlik gibi vasıfları da gerekli kılarsa gâib için bunlarla da hükmedilir, gerektirmiyorsa hükmedilmez. ²⁴³

Kâdi Abdüîcebbâr'ın kelâm felsefesinde de Mu'tezili kelâm felse­fesinde olduğu gibi gaibin şahide kıyas edilmesinin büyük önemi var­dır. ²⁴⁴ Ona göre Allah ve sıfatları hakkında, eğer Kur'ân bizim dilimiz­de indiyse bu dilin kelimelerinin şehâdet âleminde anlaşılandan ve buradaki lafız-mana ilişkisinden başka türlü anlaşılması imkânsızdır. ²⁴⁵ Konuyla ilgili daha geniş açıklamalar din dili ve özellikle şâhid-gâib konularında ele alınacaktır.

4.1.2. İn'ikâs-ı Edille

Delilin butlanı medlulün butlanını gerektirir. Bâkıllânî, ya da kendi deyişiyle şeklin­de ifade edilen yani delilin batıl oluşu medlulün batıl oluşunu gerek­tirir, önermesinde iki aşama ortaya koymaktadır:

Bir şeyi ispat eden­lerin delilleri başka bir delil bulunmayıncaya kadar araştırılır. Sonra bunların sağlam olanıyla zayıf olanları ayırt edilir. Sonra delillerin yönlerini tespit ve tayin etme işlemi yapılır. Başka vecihler kalmaya­cak şekilde ince bir tümevarımla delillerin yönünü belirleme işlemi sona erdirilir. Artık delil ile medlulün aynı olduğu ortaya çıkar. Çün­kü nefyedilen deliller dışında başka bir delil söz konusu olmayınca iş sona ermiş olmaktadır. Bâkıllânî'nin bu yolu-iki surette vaz' ettiği gö­rülmektedir:

Birincisi: Şey akılda iki ya da daha fazla kısımlara ayrı­lır. Bunların hepsinin doğru ya da yanlış (fasit) olması imkânsızdır. Delil bunlardan birinin batıl olduğunu ortaya çıkarır, akıl da bunun zıddmın doğru olduğuna hükmeder. Aynı şekilde eğer delil diğer kı­sımların yanlışlığını ortaya koyarsa akıl geri kalanın doğruluğuna hükmeder. Bâkıllânî'nin misali şöyledir:

Biz biliriz ki bir şey ya ka­dîmdir, ya da hadistir. Ne zaman delil bu şeyin hadis olduğunu göste­rirse bunun kadîm olması batıl olmuş olur. Eğer delil bu şeyin kıde­mini gösterirse o zaman hadis olması batıl olur.

İkincisi: Bir şeyin sa­hih oluşundan yola çıkarak benzeri ya da aynı manaya gelen şeyin de sahih olduğuna hükmetmek ile bir şeyin imkânsız oluşundan yola çı­karak benzeri ya da aynı manaya gelen şeyin de imkânsız olduğuna hükmetmektir. Bâkıllânî'nin misali şöyledir:

Allah'ın cevher ve araz­ları yaratması benzerlerini de yaratacağının ispatıdır. ²⁴⁶

Bilgi yolları kullanılmakla birlikte Tanrı hakkında ispat edileme­yen bir şeyin reddedilmesi gerekeceği görüşüyle ²⁴⁷ Kâdî Abdülcebbâr, in'ikâs-ı edille yöntemini kullanmışa benzemektedir. Bu dönem kelâmcılarının genel karakterinin bu yönde olması muhtemeldir. Yön­tem esasen tamamen reddedilebilecek durumda değildir, Gazzâlî'nin in'ikâs-ı edilleyi reddettiği ve artık sonradan gelenler üzerinde kesin etkisinin olduğuna dair genel kanıdan hareket ederek bu yöntemin tüm uygulanabilirlik alanlarını dışarıda bırakmak doğru değildir. Ni­tekim İbn Haldun, in'ikâs-ı edille'nin dinî ilim ve akli bilimlerin en güzel yöntemlerinde birisi olduğunu söylemektedir. Onun ifadelerine göre, el-Eş'arî'nin yolunu benimseyen Bâkıllânî, birtakım akli öner­meleri vaz' etmiş, in'ikâs-ı edille gibi bazı kaideleri cesaretle dile ge­tirmiş, cevher-i ferd, halâ'nın ispatı, arazın ancak araz ile kâim olaca­ğı, arazın iki zamanda bekâsının olmadığı gibi delillerin dayandığı ak­lî mukaddimeleri belirlemiştir. O, bu kaideleri iman esaslarına uygulamış ve akidelerin gerekliliğinin bu delillere bağlı bulunduğunu sa­vunmuştur. Dolayısıyla delilin batıl oluşu ile medlulün de batıl olaca­ğını ileri sürmüştür. ²⁴⁸

Muhtemelen, in'ikâs-ı edille yöntemini kullanmak için kesin de­lile ulaşmak gerekli idi ve medlulün batıllığını ortaya koyacak delilin katiyet ifade etmesini sağlamak için gerekli illetin de kesin olarak tes­pit edilmesi gerekli idi; bunun için de sebr ve taksim yöntemi devre­ye girmeliydi.

4.1.3. Sebr ve Taksim

Sebr, kelimesi lügatte deneme, sınama, tecrübe etme anlamına gelmektedir. Istılahta ise bir hükmün aslına illet olabilecek nitelikle­ri belirlemek, uygun olmayanları dışlamak ve sonuçta olması gere­keni tespit etmek, illet için görünürde uygun olanı bırakmak demek­tir. ²⁴⁹ Sebr, sonuçta muhtemel niteliklerin illet olmaya uygun olup olmadığını öğrenmeye, anlamaya ve tespit etmeye çalışmadır. Taksim ise, illetin şöyle ya da böyle olmasıdır. Esasen bu ifadeleri söylerken uygun olan taksim sözcüğünün önce zikredilmesidir. Çünkü illeti belirleme yöntemi olan sebrden önce alternatif taksimlerin zikredil­mesi daha uygun gözükmektedir. Ancak genellikle sebr ve taksim şeklinde ifade edilmiştir. Taksim, hükmün ispat ya da nefyi ile il­gili alternatifleri araştırma demektedir. Sebr ise hükmün bir illetle muallel olup olmadığını; muallel ise falanca vasıfla ya da başkasıyla muallel olduğunu; muallel olmayanın geçersiz olduğunu söylemeye denir. Böylece sonuçta hükmün falanca vasıfla muallel olduğu belli olmuş olur. ²⁵⁰

Sebr ve taksim, hükmün illetinin ispatında istinbat suretiyle kul­lanılan, iki önerme ve bir sonuç formunda kıyas olarak gelen bir yön­tem ²⁵¹ olup Müslümanların Yunan'dan devşirmedikleri bilimsel bir olgudur. ²⁵²

Bâkıllânî ve illetlerin ispatında sebr ve taksimi kullanan diğer usûlcülerin uyguladıkları yöntemin ise işleyişi özetle şöyledir:

Akıl yürüten âlim, hükmün aslına ilişkin, olabilecek tüm manaları araştırır, her birini tek tek inceler. Hükmün illeti olmaya uygun olmayan­ları çıkarır ve bunları açıklar. En sonunda içtihadı neticesinde kabul­lendiği bir illette karar kılar. Yöntem özü itibariyle bir şeyin akılda iki ya da daha fazla kısma ayrılması, bunların hepsinin doğru ya da hep­sinin yanlış olması imkânsızlığı ve delil ile bunlardan yanlış olanların elenmesi ve doğru görülenin kalması esasına dayanmaktadır. İki zıddın birleşemeyeceği ve alternatiflerden doğru olanın tercihi de yönte­min aslını oluşturmaktadır. ²⁵³

Aklî hükümlerde işletilen bu yöntem iki türlüdür. Eğer aklî tak­sim sadece nefy ve ispatı kapsıyorsa iki kısımdan biri batıl olunca di­ğerinin doğruluğu ortaya çıkar. Gazzâliye göre burada ilim hasıl olurken, Cüveynî eleştirisini saklı tutmaktadır. Ama taksim nefy ve is­pat arasında cereyan etmeyip, bir çok kısma ayrılır nitelikte ise bu yöntemi uygulayan kişi bilgiye ulaşabilmek için sürekli akıl yürütür ve çaba harcar, sonunda pek çok ihtimal arasından şu manaya eriştim, bulduğum anlamı araştırma neticesi elde ettim der. Gazzâlî, bu kısım­da ilmin hasıl olmayacağını söylerken Cüveynî eleştirisinin rengini belli etmektedir:

Ona göre ihmal edilen ve yanılgıya düşülen bir kıs­mın olup olmadığı hususunda iş tartışmaya dökülürse sebr ve taksimi uygulayanın işi çok zordur. ²⁵⁴ Bâkıllânî, sebr ve taksimin şer'î illetler için vazgeçilmez olduğu gibi aklî illetler için de vazgeçilmez olduğunu söylemektedir. Bunun­la Bâkıllânî'nin karşı tarafın illetini iptal etmenin dışında bir şey kas­tettiği sanılmamalıdır. Zira sebr ve taksimle kişi kendi illetini ortaya koymuş olmaz. Fakat onun bununla, olabilecekler arasından geride kalan illetini belirledikten sonra hükmün kendi illetiyle muallel oldu­ğunu daha da açığa vurmak için diğer illetleri reddetmeyi istemiş ol­ması da muhtemeldir. ²⁵⁵ Bâkıllânî'nin sebr ve taksimle, hakkında itti­fak edilmiş kesin tek bir illetin bulunduğu meseleleri kastetmiş olma­sı da muhtemeldir. Buradan diğer illetlerin de yanlışlığı anlaşılmış oIur. Ancak bu durum gerçekten de azdır. ²⁵⁶

Gazzâlî, Râzî ve Âmidî gibi usûlcüler, özellikle Bâkıllânî'nin yön­temi olarak bilinen sebr ve taksimin, bir takım itirazların değerlendi­rilmesi ve detaylarla birlikte aklî illetlerin belirlenmesinde/bilinmesinde güvenilir ve yeterli bir yol olduğunu söylemektedirler. ²⁵⁷ Nazar ehli olan ve delil getirme gücünde olan kimseler için sebr ve taksim yeterli görülmüştür. Gazzâlî bunu sahih bir delil olarak zikretmekte­dir. Böyle bîr kişiye göre bilgiye varılacak yollar sebr ve taksimle ger­çekleşmiş olmaktadır. Nazar ehli kişi, kudretinin bu kadar olduğunu söyledikten sonra eğer başkaları tarafından uyarılacak olursa onun doğruluk ya da yanlışlığına bakar ve değerlendirir. Ama kendisine giz­li kalan noktalar olsa ve itirazlar olsa bile sonuçta tercihte bulunarak içtihat etme ve onunla hükmetme durumundadır. ²⁵⁸

Sebr ve taksimi, illetin doğru bir şekilde tespiti için benimseme­yenler ve güvenli bulmayanlar vardır. ²⁵⁹ En meşhurları İmamü'1-Harameyn el-Cüveynî'dir. ²⁶⁰

Cüveynî'ye göre sebr ve taksim yönteminin çoğu kullanılışı batıl­dır. Zira bu yöntemin kullanılışı sadece nefy ve ispat arasında cere­yan etmemektedir. Meselâ, birisi eğer Tanrı görülürse onu şimdi de görmemiz gerekir, derken bu yöntemle yanlışa düşmektedir. Esasen o, bu yöntemin bir faydasına inanmamaktadır. ²⁶¹ Cüveynî, Bâkıllânî'nin, sebr ve taksimi asim illetini tespit ve ispatta en güçlü yollar­dan kabul ettiğini ancak bunun gerçekten sorunlu olduğunu söyle­mektedir. Zira iptal edilen diğer manalar, bu yöntemi uygulayan kimseye batıl olarak görünmeyen şeylerin ispatını içermemektedir. Ve nazar ehlinin, kendisine batıl olarak gelmeyen bir manayı iptal et­miş ve dışarıda bırakmış olması imkânsız değildir. Zira her hükmün ta'lili net belli olmamaktadır. Dolayısıyla sebr ve taksimi illetlerin is­pat ve tespit edildiği bir yöntem olarak kabul etmek ve ona yönelmek çok zordur. ²⁶²

Cüveyni'nin itirazlarını reddetmek kolay olmamakla birlikte bu yöntemi, illetin belirlenmesinde müçtehidin içtihadı olarak görmek gerekmektedir. Zaten her türlü içtihadın reddedilmeye açık bir kapı­sının bulunduğunu hesaba katarak bu yöntemi eğer aynıyla reddet­me durumunda değilsek- ispat ve nefy tercihindeki kullanımında da­ha rahat, daha fazla taksim arasındaki tercih noktasında da Cüveynî'nin dediği gibi sorunu/sorunlarıyla birlikte kullanma durumunu kabul etmek daha uygun gözükmektedir. Cüveynî'nin dedikleri bizde, meselâ doksan dokuz ihtimal şu tarafta iken yüzüncü ihtimalin de o tarafta olması gerekmediği şeklindeki bilimsel düşünceyi çağrıştırmaktadır. O, bu yönüyle yanlışlanamaz durumda olsa da, diğer taraf açısından baktığımızda ifade ettiği kuvvet bir yanadoksan dokuzun değer ve kıymetini kabullenmek de mutlak olumsuzluk olarak değerlendirilmemelidir.