Анализ на ролята на жените в икономическия живот, предприемачество и инструменти за стартиране на малък бизнес в България и Бу

Tablodaki verilerden de görüldüğü üzere, kadınların ekonomik aktivite katsayısı erkeklerin katsayısından daha düşüktür (kadınların 64.4, erkeklerin ise 72.8), ama bu göstergeye göre en büyük fark eğitim düzeyi kriterinde görülmektedir. Buradan, eğitim ve ikamet yeri faktörlerinin nüfusun ekonomik aktivite katsayısına cinsiyete göre daha fazla etki yaptığı sonucu çıkartılabilir. Örneğin üniversite mezunlarının ekonomik aktivite katsayısı 85.9’a kadar yükselmekte, ilköğretim mezunları için bu sayı 41.7 ve eğitim seviyesi daha düşük olanlar için 33.1’dir. Şehirlerde ekonomik aktivitesi olan nüfusun oranı % 71’in üzerinde, köylerde ise % 61’dir.

Sıradaki tabloda altı planlama bölgesinde (istatistiki bölgeler) işgücü durumunun kıyaslamasının yapılmasına imkân tanıyan veriler yer almaktadır.

Tablo 6. İşgücü ve ekonomik aktivite katsayıları 15-64 yaş arasında nüfus için – 2013 yılı dördüncü çeyreği.
İstatistiki bölge     İstatistiki alt bölge	İşgücü - Bin			Ekonomik aktivite katsayıları - %
	Toplam	Erkek	Kadın	Toplam	Erkek	Kadın
Toplam	3 317.6	1 771.1	1 546.5	68.6	72.8	64.4
Kuzeybatı	334.9	183.7	151.2	65.8	70.3	61.1
Kuzey Merkezi	361.1	199.9	161.2	65.4	71.5	59.2
Kuzeydoğu	431.9	233.9	198.1	67.3	72.1	62.3
Güneydoğu	460.2	251.2	209.0	66.0	71.4	60.5
Güneybatı	1 056.5	548.7	507.8	72.2	75.5	69.0
Güney Merkezi	673.0	353.7	319.3	69.3	72.2	66.4

Veriler analizi edildiğinde Güneydoğu Planlama Bölgesine (Burgaz, Yambol, Sliven ve Stara Zagora İllerini içermektedir) ilişkin birkaç ana sonuç çıkarılabilir:

• 
  İşgücü ile ilgili – istihdam edilenlerin toplam sayısı itibarıyla bölge üçüncü sıradadır (Başkent Sofya’nın yer aldığı Güneybatı Bölgesi ve İdari Merkezi Plovdiv olan Güney Bölgesinden sonra) – 460,2 Bin kişi;
  
• 
  Cinsiyete göre işgücü ile ilgili eğilim aynıdır – Güneydoğu Bölgesi istihdam edilen erkek sayısı (251,2 Bin) ve kadın sayısı (209 Bin) itibarıyla yine Güneybatı ve Güney Merkezi Bölgeden sonra ülke çapında üçüncü sıradadır;
  
• 
  Güneydoğu istatistiki bölgedeki hem erkeklerin (71,4) hem kadınların (60,5) ekonomik aktivite endeksi ülke çapındaki diğer istatistiki bölgelerin neredeyse tamamına göre daha düşük seviyededir. Bu göstergeye göre Güneydoğu Bölgesi beşinci (sondan bir sıra önce) sıradadır;
  
• 
  Güneydoğu Bölgesinde kadınların ekonomi aktivitesi katsayısı (60,5) erkeklere göre oldukça düşüktür, fakat aşağı yukarı aynı fark diğer istatistiki bölgelerde de gözlemlenmektedir (Güneybatı ve Güney Merkezi Bölgeler hariç).
  

Dolayısıyla, Burgaz Bölgesinde istihdam edilenlerin sayısı oldukça yüksek olmasına rağmen ekonomik olarak aktif nüfus oranı Bulgaristan’ın diğer bölgelerine göre daha düşüktür ve bu durum kadınlar açısından daha da belirgindir.
Bulgaristan’da kadınların daha düşük ekonomik aktivitesine ilişkin gözden geçirdiğimiz verilerden sonra istihdam edilenlerin statüsü de ele almamız ilgi çekecektir. Aşağıdaki tabloda 2013 yılının dördüncü çeyreği itibarıyla istihdam edilen erkek ve kadınların statüsü sunulmuştur.

Tablo 7. İstihdam statüsü ve cinsiyete göre istihdam edilen kişiler – 2013 yılı dördüncü çeyreği (Bin olarak)
İstihdam statüsü	Toplam	Erkek	Kadın
Toplam	2 931.6	1 555.6	1 376.0
İşverenler	125.3	93.0	32.3
Kendi namına çalışan kişiler	229.8	142.8	87.1
İşçiler	2 557.6	1 312.6	1 245.0
- özel işletmelerde	1 832.4	1 011.1	821.3
- kamu işletmelerinde	725.2	301.4	423.7
Maaş almayan aile işçileri	18.9	7.3	11.6

Sunulan verilere göre 2013 yılı sonunda Bulgaristan’da işveren kadınlar % 26’nın altında, kendi namına çalışanlardan kadınların oranı ise % 38’in biraz altındadır. Ülke çapında özel ve kamu sektöründe istihdam edilenlerden yaklaşık % 49’u kadın olup, kamu işletmelerinde çalışanların arasında kadınlar ağırlıktadır (kamu sektöründe istihdam edilen kadınların oranı % 58, özel sektörde ise % 45’in altındadır). “Ücretsiz aile işçileri” olarak nitelendirilenlerden % 60’ın üzerinde kadındır. Bu şekilde önümüze çıkan bu verilerden ücret düzeylerinde mevcut farklılıklar ve kadın ve erkeklerin mesleki kariyerlerinde memnuniyetleri konusunda tahminlerde bulunulabilir. Ancak bunun yapılabilmesi için, eğitim düzeyi, mesleki eğitim, kişisel gelişme gerekliliği/olanakları vb. gibi farklı faktörlerin etkisi ve değerlendirmesi dâhil, kadınların istihdam edildikleri başlıca sektörler ve icra ettikleri faaliyetler daha ayrıntılı bir şekilde analiz edilmelidir.

Kadınların büyük bir bölümü istihdam edilenler kategorisinde yer almakta olup, sayıları (istihdam edilen toplam 1.245.000 kadından 821.300’ü) özel işletmelerde en yüksektir. Ulusal İstatistiki Enstitüsü’nün 2013 yılı dördüncü çeyreği itibarıyla meslek sınıfları ve ekonomik faaliyetlere göre istihdam edilen kişilere ilişkin veriler Tablo 8 ve 9’da sunulmuştur.

Tablo 8. Meslek sınıfları ve cinsiyete göre istihdam edilen kişiler - 2013 yılının dördüncü çeyreği (Bin olarak)
Meslek sınıfları	Toplam	Erkek	Kadın
Toplam	2 931.6	1 555.6	1 376.0
Aşağıdakiler dâhil:
Yöneticiler	212.7	137.4	75.3
Uzmanlar	468.7	149.0	319.7
Tekniker ve uygulama uzmanları	261.2	148.8	112.4
Yardımcı idari personel	187.0	52.4	134.6
Hizmet, ticaret ve güvenlik alanında çalışan personel	619.5	258.5	361.0
Tarım, ormancılık, avcılık ve balıkçılık sektörlerinde çalışan kalifiye işçiler	108.4	66.8	41.6
Kalifiye işçiler ve benzer zanaatkârlar	377.6	272.2	105.5
Makine operatörleri ve montajcı	369.2	274.5	94.7
Özel eğitim gerektirmeyen meslekler	301.1	175.9	125.2

Tablo 8’deki verilere göre “yönetici” kategorisinde istihdam edilen toplam kişilerden kadınların oranı % 35,4. “Uzman” olarak sınıflandırılanlardan kadınların oranı % 68,2, teknik ve uygulama uzmanlarından kadınların oranı % 43’tür. Yardımcı idari personel (bu mesleklerde istihdam edilenlerden yaklaşık % 72’si) sınıfında olduğu gibi, hizmet ve ticaret (% 58,3) alanında kadınların üstün rolünün altı çizilmelidir. Kalifiye işçiler/zanaatkârlar ve makine operatörlerinden dörtte biri kadındır (% 27,9 ve % 25,6), özel eğitim gerektirmeyen mesleklerle iştigal eden kadınların oranı ise % 41,6’dır. Araştırmanın yükü nedeniyle belirli ekonomi faaliyetlerine ilişkin verilerin yeterince doğru sayılamayacağı dikkat çekmektedir.

Tablo 9’da farklı ekonomi faaliyetler itibarıyla erkek ve kadınların istihdamı bilgilerine yer verilmiştir.

Ekonomi faaliyetleri	Toplam	Erkek	Kadın
Toplam	2 931.6	1 555.6	1 376.0
Tarım, ormancılık ve balıkçılık	194.6	136.6	58.0
Madencilik ve taş ocakçılığı	24.6	20.5	(4.1)
Üretim sanayii	569.3	289.5	279.8
Elektrik, ısı ve gaz şeklinde yakıt üretimi ve dağıtımı	39.4	30.3	9.1
Su tedariki; kanalizasyon, çöp yönetimi ve dönüşümü	36.0	26.0	10.0
İnşaat sektörü	207.1	184.0	23.0
Ticaret; otomobil ve motosiklet tamiri	521.3	242.4	278.9
Ulaşım, depolama ve posta hizmetleri	176.3	141.6	34.7
Otel ve restoran işletmeciliği	140.4	57.3	83.1
Enformasyon ve sanat ürünleri oluşturulması ve dağıtımı, telekomünikasyon	79.0	48.3	30.7
Mali ve sigorta faaliyetleri	54.4	20.2	34.2
Emlakçılık	9.7	(3.7)	6.0
Mesleki faaliyetler ve bilimsel araştırmalar	85.6	34.3	51.4
İdari ve yardımcı faaliyetler	114.6	78.2	36.4
Devlet idaresi	236.0	128.4	107.6
Eğitim	187.0	37.8	149.2
Sağlık ve sosyal faaliyetler	156.3	32.6	123.6
Kültür, spor, eğlence	40.6	18.8	21.8
Diğer faaliyetler	59.5	25.0	34.5
( ) – alıntının düşük hacimli olması nedeniyle parantez içine alınmış olan veriler yaklaşık verilerdir

Sunulan veriler, ekonomi faaliyetleri itibarıyla istihdam eğilimlerine ilişkin bazı sonuçların çıkartılmasına ve ülke çapındaki ekonomi faaliyetlerinde kadınların rolü ve eşit imkânlar sağlanması konusunda tahminlerde bulunulmasına olanak vermektedir. Örneğin eğitim ve sağlık/sosyal çalışmalar gibi belirli faaliyetlerde bir “kadınlaşma” gözlemlenmekte olup, burada kadınların oranı % 79,8 ve % 79,1’dir. Otel ve restoran işletmeciliği, mali ve sigorta faaliyetleri, emlakçılık ve mesleki faaliyetler ve bilimsel araştırmalar alanlarında çalışanlardan % 60 civarında ve biraz üzerinde kadındır. Diğer taraftan inşaat ve madencilik sanayiinde kadınların sayısı erkeklere göre daha azdır (inşaat sektöründe istihdam edilenler % 29,8 ve madencilik sanayiinde % 16,7’si kadındır). Tarım (tarımda kadınların oranı % 29,8) ve genel olarak endüstri sektöründe kadınların istihdamında kayda değer düşüş eğilimi gözlemlenmektedir. Daha yoğun emek gerektiren sektörlerde istihdam edilen kadınların sayısında düşüş yaşanmakla birlikte hizmet sektöründe sayıları artmaktadır. Bu eğilim Avrupa ve Dünya çapında 2000 yılı itibarıyla gözlemlenmektedir. Bu bağlamda Bulgaristan işgücü piyasasının mantığı ve buradaki süreçlerin, Avrupa ve küresel çapta ekonominin ve süreçlerin¹⁸ yapısında yaşanan eğilimler ve değişiklikleri takip ettiği ve onların yansıması olduğu sonucuna varılabilir. Bulgaristan’da hizmet sektöründe ve özellikle eğitim, sağlık ve sosyal faaliyetler alanında “kadınlaşma” sürecinin yerleşmesi negatif bir eğilim olan kadın ve erkekler arasında ücret farklılığının meydana gelmesine yol açmaktadır. Eurostat’ın 2013 yılında yayınlanan bir araştırmasına göre Bulgaristan’dan erkekler kadınlardan % 12 daha yüksek ücret almakta ve bu gösterge itibarıyla Bulgaristan AB-27¹⁹ sıralamasında orta sıralarda yer almaktadır. Bu durum, kadınların daha fazla sayıda eğitim, sağlık ve sosyal faaliyetler alanlarında istihdam edilmeleriyle izah edilebilir, çünkü bir taraftan bu alanlarda işten çıkarmaya karşı daha büyük ölçüde güvence söz konusudur, fakat diğer taraftan daha düşük maaşların ödendiği mesleklerdir. Ücretlerde farklılık sorununa ilişkin bir dizi araştırmaya göre aynı durum banka sektörü için de söz konusu olduğu ilginçtir. Son yıllarda istikrarlı bir şekilde kadınların banka sektöründe istihdamlarında artış gözlemlenmektedir. Daha yüksek eğitim düzeyi gerektiren bu sektörde ücretler kıyasla düşük seviyededir. “Erkek” ve “kadın” meslekleri olarak bu koşullu ayrım konusuna ilaveten işletme/sektör²⁰ içerisinde kadınların daha ziyade icra pozisyonlarında istihdam edildikleri ve daha az sayıda kadının yönetici pozisyonunda bulunduğu belirtilmelidir. Bu da erkeklere göre kadınların daha düşük ücretlerle çalıştırılması için bir sebeptir.

Cinsiyete göre istihdam analizi ve kadın erkek arasında ücret farklılığı sorunu ele alınırken, serbest piyasaya geçiş döneminde baş gösteren başlıca bir eğilimin göz önünde bulundurulması gerekir. Yukarıda da açıkladığımız üzere söz konusu olan “informal” (veya “gri”, “kayıt dışı”) ekonominin meydana gelmesi ve yayılmasıdır ki 2000 yılında Bulgaristan ekonomisinin²¹ % 25 ila % 40 arasındaki bölümü kayıt dışıdır. Kadınların geçiş döneminde karşılaştıkları spesifik sorunlar nedeniyle kayıt dışı ekonomide sayıları sürekli artmaktadır. Bu durum, kadınların erkeklere göre daha fazla taviz vermeye hazır olmaları ve daha elverişsiz koşullarda ve ücret karşılığı çalışmaya razı olmalarından kaynaklanmaktadır.
İşbu analizin, genel olarak, Bulgaristan ve Burgaz İli ekonomisinde kadınların rolüne yönelik olduğu cihetle Burgaz Bölgesinde istihdamın bazı spesifik koşulları ve özelliklerinin gözden geçirilmesi önemlidir. Burgaz İli, elverişli coğrafi konumu ve ulaşım olanakları nedeniyle ekonomik olarak oldukça iyi gelişmiştir. Özellikle turizm, ulaşım hizmetleri ve bağlantıları (liman ve havaalanı sayesinde) çok büyük gelişme sağlayan sektörlerdir. Coğrafi konumu itibarıyla ekonominin bir sektörü olan turizm ön plana çıkmaktadır (Ülkede turizmin % 40’ı Burgaz İlinde gerçekleştirilmektedir). Genel olarak ülke çapında da mevcut olan eğilime göre Burgaz İlinde de ekonominin büyük bölümü hizmet sektöründen oluşmakta olup, arkasından sanayi ve tarım gelmektedir. Bulgaristan Ticaret Odası’nın 2012 yılına ait bir analizine göre İlde gelişmiş başlıca sanayi alt sektörleri aşağıdadır:

• 
  Petrol rafinerisi – İlin sanayi üretiminin % 70’i;
  
• 
  Kimya sanayii – elyaf ve plastik üretimi;
  
• 
  Gıda sanayii – şarap ve balık konserveleri üretimi;
  
• 
  Makine imalatı – vagon üretimi, havalandırma ve arıtma cihazları üretimi, gemi inşaatı;
  
• 
  Ormancılık ve kerestecilik;
  
• 
  Tekstil – giyim üretimi.
  

Burgaz İlinde işletmelerin büyük bir bölümü (% 94,8) mikro-şirketlerdir (en fazla 10 kişi istihdam edilen) ve tüm istihdam edilen kişilerden %28’i²² bu şirketlerde çalışmaktadır. Bulgaristan Ticaret Odası’nın Burgaz İlindeki işgücü piyasasına ilişkin durum ve eğilimlerle ilgili analizi bölgede istihdam edilen kişilerin mesleki-eğitimsel yapısı hakkında birkaç başlıca sonuca varılmasına imkân tanımaktadır:

• 
  2012 yılında en fazla kişi “Özel eğitim gerektirmeyen meslekler” grubunda çalışmıştır – 25.104 kişi (Görev ve Mesleklerle İlgili Ulusal Sınıflandırma uyarınca);
  
• 
  “Halka hizmet, güvenlik ve ticaret personeli” grubunda istihdam edilenlerin sayısı da oldukça yüksektir – 23.726 kişi;
  
• 
  “Mesleki grupsuz” grubunda istihdam edilenlerin sayısı 18.186 kişidir;
  
• 
  “Analitik uzmanlar” kategorisinde 13.609 kişi ve “İdari personel” kategorisinde 12.061 kişi istihdam edilmektedir;
  
• 
  “Tarım, ormancılık, balıkçılık ve avcılık sektörlerinde kalifiye işçi” grubunda istihdam edilenler yalnızca 914 kişidir;
  
• 
  En çok kişi hizmet sektöründe ve özellikle toptan ve perakende ticaret, restoran işletmeciliği, inşaat ve ulaşımda istihdam edilmektedir. Kıyasla yüksek sayıda kişi (kadınlar dâhil) devlet idaresinde, eğitim ve sağlık sektörlerinde istihdam edilmektedir²³;
  

İstihdamın bu özellikleri ile Güneydoğu İstatistiki Bölgeye ilişkin yukarıda sunulan istihdam verileri ve kadın ve erkeklerin ekonomik aktivite katsayıları göz önünde bulundurulduğunda Burgaz İlindeki işgücü piyasasında kadınların imkânlarıyla ilgili birkaç sonuç ve öngörülerde bulunulabilir. İlk olarak hizmet sektörünün ve özellikle turizmin ön plana çıkması bu sektörlerde göreceli olarak daha fazla sayıda kadının istihdam edilmesi demektir. Turizm ve turizmin yan sektörlerinde (örneğin restoran işlemeciliği, tatil yörelerinde toptan ve perakende ticaret, yine bu yörelerde emlakçılık vb.) istihdam mevsimlik olarak yüksek düzeydedir. Dolayısıyla istihdam edilenlerin (kadınlar dâhil) güvenlik düzeyi ve mali bağımsızlıkları daha düşüktür ve işgücü piyasasında durumları daha elverişsizdir. İlaveten, daha ziyade düşük ücretler nedeniyle mevsimlik işçi olarak gençlerin tercih edilmesi nedeniyle turizm (otelcilik, restoran işletmeciliği) sektöründe zor iş bulan 40 yaşın üzerinde kadınların durumu daha da karışık bir hale gelmektedir.

İkinci olarak, eğitim, sağlık, sosyal faaliyetler gibi daha düşük maaşların ödendiği belirli ekonomi sektörleri ve faaliyetlerinin “kadınlaştırılmalarına” ilişkin ulusal düzeydeki eğilim Burgaz İlinde de gözlemlenmektedir. Bu eğilim, ilde “ortanın altında” olarak değerlendirilen eğitim kalitesiyle birlikte, bu sektörlerdeki insan potansiyelinin kalitesi ile ilgili genç kadrolar üzerinde olduğu gibi profesyonelliğini ispatlamış olanların üzerinde de sosyal-psikolojik baskı oluşturmaktadır.
Üçüncü olarak da, Burgaz İlindeki ekonomi yapısı, istihdamın mevsimlik ağırlığı, önde gelen sektörler ve buna bağlı olarak yaşanan şehirleşme ve nüfusun Burgaz şehri ve büyük tatil kasabaları ve merkezlerinde yoğunlaşması büyük bir nüfus dengesizlik durumu meydana getirmektedir. Daha küçük belediyeler ve yerleşim birimlerinde istihdam imkânları bulunmamakta ve tek seçenek Avrupa Birliği²⁴ tarafından finanse edilen programlarla geçici olarak yaratılan istihdamdır. Bu kasabalar ve köylerde kadınlar oldukça elverişsiz durumdadır ve tek alternatifleri ev işidir.