Anorganik kimyo

Niobiy va tantal. Niobiyning atom nomeri 41, atom massasi 92,9064. Uning yagona tabiiy izotopi ⁹³Nb ma’lum. Niobiy yer qobig’ida massasi bo’yicha 2.10^-3% ni tashkil etadi. Tantalning atom nomeri 73 atom massasi 180,948. tabiatda ikki izotopi-biri barqaror ¹⁸¹ Ta va ikkinchisi radioaktiv ¹⁸⁰Ta bor. Keyingi izotopning yarim yemirilishi davri 10¹² yildan ortiqroqdir. Tantalning yer qobig’idagi massasi bo’yicha miqdori 2.10^-4 ni tashkil qiladi.
Niobiy 1801 yilda Ch.Xatchet, tantalni esa bir yildan keyin A.G.Ekeberg tomonidan ochilgan. Ammo toza niobiy 1903 yili, toza tantal esa 1907 yili olindi. Bu elementlar tabiatda kolumbittantalit gruppachasidagi (Fe,Mn) (Nb, Ta)₂O₆, piroxlor, (Ca, Na) (Nb,Ta-Ti)₂O₆ (OH,F), loparit (Na,Ce,Ca)₂ (Ti,Nb,Ta)O₃ minerallar tarkibida uchraydi.
Niobiy va tantal oksidlaridan yuqori temperatuada qaytarish yoki elektroliz yo’li bilan olinadi. Bu borada metallarning kompleks ftoridlaridan ham xomashyo sifatida foydalanish mumkin.
Niobiy bilan tantal xossalari jihatdan vanadiyga o’xshash bo’ladi. Niobiy va tantal atom va ion radiuslarining bir xilligi ular xossalarining ham o’zaro yaqinligidan darak beradi. Bu ular ikkala element kulrang plastik metall bo’lib, yuqori temperaturada suyuqlanadi. Mexanik xossalari ularning tozaligi bilan bog’liq bo’ladi. Vodorod, azot va kislorod kabi aralashmada bu metallarning mo’rtligini oshirib boradi.
Niobiy bilan tantal agressiv muhit ta’siriga berilmaydi. Ularga HCl, H₂SO₄, HClO₄ va zar suvi ta’sir qilmaydi. Metallar yuzasida hosil bo’luvchi o’ta pishiq va kimyoviy mustahkam yupqa oksid plyonkalar ularni himoya qiladi. Shu sababdan shu oksid plyonka (Ti₂O₅) bilan reaksiyaga kirisha oluvchi yoki uning orasidan o’ta oluvchi birikmalargina tantalga ta’sir ko’rsata oladi. Bunday reagentlarga ftor, vodorod ftorid va ftorid kislota kiradi.
Niobiy va tantalning oksidlanganlik darajasi asosan +5 ga teng, bazan +1 dan +4 gacha boradi. Har ikkala element yuqori temperaturada kislorod, azot, uglerod va galoidlar bilan reaksiyaga kirishadi. Niobiy va tantalning yuqori oksidlari Nb₂O₅ va Ta₂O₅ kislota xarakteriga ega. Ishqorlar bilan qizdirilganda niobat va tantalatlar hosil bo’ladi. Ushbu oksidlar suvda erimaydi. Ular qotishmalar tayyorlashda yarim xomashyo, o’tga chidamli buyumlar, kermetlar, IK-nurlarini o’tkazmaydigan yuqori sindirish koeffisientiga ega bo’lgan shishalar komponenti sifatida qo’llaniladi.
Niobiy tantal galoidlari ularning oksidlariga SOCl₂, SCl₄ va S₂Cl₂ lar bilan ta’sir ettirib olinadi. Olingan galoidlar qisman gidrolizlanganda oksigaloidlar hosil bo’ladi (masalan, NbOCl₃). Galoidli birikmalarida NbJ₅, NbCl₅, NbF₅, TaCl₅, TaF₅ va qator kompleks birikmalari- Na[NbF₆], K₂[NbF₇], K₂[NbOF₅]·H₂O, Na[TaF₆], K₂[TaF₇], Na₃[TaF₈] hamda boshqalar ma’lum. Bular metallarni qoplashda va toza metallar olishda ishlatiladi.
Niobiy va tantalning NbS₂, NbS₄, NbN, NbC, NbGe, NbSi₂, NbGa, TaS₂, TaSi₂, TaB₂, TaC, TaN kabi va boshqa birikmalari ma’lum. Bular yuqori issiqlik tas’iriga chidamli qotishmalar, o’ta sezuvchan barometrlar tayyorlashda, televizor trubkalari uzatuvchi nishonlari ishlab chiqarishda va boshqa sohalarda qo’llaniladi.
Niobiy va tantal hamda ularning birikmalaridan yana elektrotexnikada, mashinasozlikda, yadro enenrgetikasida, yuqori temperaturali pechlarda, sun’iy tolalar sanoatida va medisinada foydalaniladi.