Atatürk araştirma merkezi gazi mustafa kemal atatürk miLLÎ bağimsizlik ve çAĞDAŞLAŞma önderi

C. CHP’nin Yeniden Yapılanması: Kemalizm

1. 1931 seçimleri ve Yeni Politikalar

SCP’nin kapatılmasından sonra, Gazi, halkın idareden şikâyetçi olmasının sebeblerini anlamak, durumu bizzat görmek için, uzman bir heyetle, yurt içinde üç ayı geçen bir geziye çıkmış olduğunu biliyoruz.

Bu geziden Gazi, yeni kararlarla döndü. Gezi esnasında halkın idareden hoşnut olmadığı, vergilerin ağırlığından ve alınma şeklinden şikâyetçi olduğu, bürokraside aksaklıklar olduğu, CHP’nin halkla yeterince bütünleşemediği ve halktan kopuk hale geldiğini gördü. Diğer taraftan halkın büyük çoğunluğunun fakir, özellikle köylünün, dünya buğday fiyatlarının çok fazla düşmesi sebebiyle perişan duruma düştüğü tesbit edildi. Gazi gezi boyunca bu durumun nedenlerini araştırdı ve ilgili uzmanlardan, çareler üretmelerini istedi.⁴¹⁹

O, 3 Mart 1931’de Ankara’ya döndüğünde kararını vermiştir: CHP kendini yenileyecek ve hükümet yeni bir ekonomi politikası uygulayacaktır.

Bunların ilk aşaması olmak üzere, seçimler yenilenecekti.
a) Seçimler

Gazi, milletin CHP’ye olan itimadını tazelemek, ilerki yıllarda uygulanmasını düşündüğü tedbirlerde milletin iştirak ve mutabakatının derecesini anlamak için, seçimlerin yenilenmesini istedi.⁴²⁰

TBMM 5 Mart’ta toplandı. Meclis milletvekilleri maaşlarının beşyüz liradan üçyüzelli liraya indirilmesine ve en kısa zamanda seçimlerin yenilenmesine karar verdi.

Bu arada halkın eğilimlerini, şikayetlerini saptamak ve gerekli tedbirleri almak maksadıyla kırk kişilik bir komisyon kurulmuş, parti il temsilcilerinin mutemet ünvanı il başkanı olarak değiştirilmişti. 10 Mart 1931’de de CHP genel sekreterliğine, partinin “şahinler kanadı” temsilcisi olan Recep (PEKER) Bey getirilmişti.

Gazi güven tazelemek için seçime giderken önemli bir değişiklik getirdi. Terakkiperver ve Serbest Parti denemelerinden inkilâplar ortamında bir muhalefet partisinin yarardan çok zarar getireceği anlaşılmıştı. Ancak çok sesliliğin olmadığı yerde, etkin denetimin mümkün olamayacağı, durumunun yeterince anlaşılamadığı ortaya çıkmıştır. CHP Genel Başkanı bu sakıncayı gidermek için, CHP milletvekilleri aday listelerinde, yirmi iki seçim bölgesinde, gerekli sayıdan daha az aday gösterilmesini sağladı. Böylece CHP’den olmayan kimselerde milletvekili adayı olabilecekler ve seçildikleri takdirde Meclis’e girebileceklerdi. Bu suretle Meclis’de çok seslilik ve denetim sağlanacaktı. Gazi bu hususla yetinmedi, ikinci seçmenlere hitaben yayımlanan seçim demecinde, laik, cumhuriyetçi ve milliyetçi olmaları şartıyla, CHP’li olmayan adaylara da oy verilmesini, yürütmenin denetlenmesi bakımından yararlı olacağını özellikle vurguladı.⁴²¹ Halka yönelik seçim demecinde de, CHP’nin değişmez ilkelerinin Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Devletçilik, Laiklik ve İnkilâpçılık olduğunu belirterek, kendisine ve şerefli yakın tarihimizin unutulmaz hatıralarını taşıyan partisine oy verilmesini istedi.⁴²²

Seçimler 24 Nisan’da tamamlandı. 4 Mayıs 1931’de çalışmalarına başlayan TBMM’nde yirmi bağımsız milletvekili denetim görevi yapacaklardı. Gazi oybirliği ile üçüncü defa Cumhurbaşkanı seçildi. İstifâsını sunan Başbakan İsmet Paşa (İNÖNÜ), Cumhurbaşkanı tarafından altıncı defa hükümeti kurmakla görevlendirildi.

Meclis yenilenmişti. Sıra partinin yenilenmesine gelmişti.
b) CHP’nin Üçüncü Büyük Kurultayı: İlkeler, Kemalizm

Kurultay, Genel Başkanın nutku ile 10 Mayıs 1931’de çalışmalarına başladı. Gazi, “tartışmaların feyizli sonuçlar verebilmesi için, herkesin kayıtsız şartsız konuşmasını ve eleştirilere hoşgörü gösterilmesini istedi.” 10-17 Mayıs arasında devam eden çalışmalarda parti için sekiz bölümden oluşan yeni bir program yapıldı. Sekiz bölümden oluşan programın ilk iki bölümünde, parti programının esasları ve CHP’nin ana nitelikleri belirtilmekteydi. Partinin dayandığı ilkeler Gazi’nin seçim beyannamesinde belirttiği gibi, Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Devletçilik, Laiklik ve İnkilâpçılık olarak kabul edilmiştir. CHP’nin altı okla şekillendirdiği bu ilkeler birbirlerini tamamlayan bir bütün olarak Kemalizm olarak tanımlanmış olup günümüzde Atatürkçülük olarak isimlendirilmektedir.

Aslında bu ilkeler Devletçilik hariç, TBMM’nin açılışından, incelenen 1931’e kadar geçen süreç içinde uygulanmaktaydı. Bunlardan sadece Devletçilik ilkesi, 1929-1930 ekonomik krizinin doğal sonucu olarak gündeme gelmişti.

Programın ana vasıfları olarak, Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Devletçilik, Laiklik ve İnkilâpçılık’tan oluştuğu belirtildikten sonra şu açıklayıcı bilgiler verilmektedir:

“A- Parti, Cumhuriyetin, milli egemenlik ülküsünü en iyi en emin surette temsil ve tatbik eden devlet şekli olduğuna kanidir. Parti bu sarsılmaz kanaatla cumhuriyeti tehlikeye karşı her vasıta ile savunur.

B- Parti ilerleme ve gelişme yolunda ve milletlerarası ilişkilerde bütün çağdaş milletlere paralel ve onlarla bir ahenkte yürümekle beraber, Türk toplumunun karakter özelliklerini ve başlı başına bağımsız kimliğini korumayı esas sayar.

C- Hakimiyeten kaynağı millettir... Kanunlar önünde mutlak bir eşitlik ve hiç bir ferde, hiç bir aileye, hiç bir sınıfa, hiç bir cemaata ayrıcalık tanımayan, fertleri halktan ve halkçı kabul ederiz.

D- Ferdî mesai ve faaliyeti esas tutmakla beraber mümkün olduğu kadar az zamanda milleti refaha, memleketi mamuriyete eriştirmek için milletin umumî ve yüksek menfaatlerinin icap ettirdiği işlerde, bilhassa iktisadî sahada, devleti fiilen alakadar etmek mühim esaslarımızdandır.

E- Parti devlet idaresinde bütün kanunların, nizamların ve usullerin ilim ve fenlerin çağdaş medeniyete temin ettiği esas ve şekillere ve dünya ihtiyaçlarına göre yapılmasını ve tatbik edilmesini prensip kabul etmiştir.

Din telâkkisi vicdanî olduğundan parti, din fikirlerini devlet ve dünya işlerinden ve siyasetten ayrı tutmayı milletimizin çağdaş ilerlemede başlıca muvaffakiyet sebebi sayar.

F- Parti, milletimizin bir çok fedakârlıklarla yaptığı inkilâplardan doğan ve inkişaf eden prensiplere sadık kalmayı ve onları müdafaa etmeyi esas tutar.”^423a

10 Mayıs 1931’de CHP’nin 3. kurultayında kabul edilen esaslar ve ana niteliklerin birinci bölümünü oluşturan bu esasların yanı sıra, ikinci kısımda, Türkiye Cumhuriyeti halkının ayrı ayrı sınıflardan oluşmadığı, fakat kişisel ve sosyal hayat için iş bölümü yapmış muhtelif meslek mensuplarından meydana gelmiş bir camia olduğu, belirtilmiştir. Türk çalışma camiasının küçük çiftçiler, küçük sanayi erbabı ve esnaf, amele ve işçi, serbest meslek erbabı, sanayi erbabı, büyük arazi ve iş sahipleri ve tüccarlardan oluştuğu; bunların her birinin çalışması, diğerinin ve bütünün dayanışmasını bozmayacak, sınıf mücadelesine yol açmayacak uyumlu bir şekilde yürütüleceği öngörülmüştür.

CHP’nin ana niteliklerini oluşturan bu ilkeler altıok olarak simgelenmiştir. 5 Şubat 1937’de yapılan bir anayasa değişikliği ile Devletin temel nitelikleri haline gelmişlerdir. Bu ilkeler bir bütün olarak o zamanki deyimiyle Kemalizmin bugünkü deyimiyle Atatürkçülüğün temelini oluştururlar.

Atatürk ilkeleri bir dogma veya doktrin değildir. Bu ilkeler Milli Mücadalenin başından itibaren yaşanan olaylar karşısında, duyulan ihtiyaçları karşılamak amacıyla uygulamaya konulan önlemlerdir. Bunlar ülkenin bir daha 1919’daki oluşuma düşmemesi, ve çağın bir ortağı olması için benimsenen ilkelerdir. Biri diğerini tamamlayan ve altısı birlikte bir bütün oluşturan bu ilkeleri kısaca görelim:

Cumhuriyetçilik: Parti programında, cumhuriyet yönetimi hâkimiyetin kaynağı olan milli egemenliğin en iyi temsil edildiği hükümet şekli olarak ifade edilmiştir. Nitekim Cumhuriyetle beraber, ilâhi hukuk nazariyesine dayanan Osmanlı nizamı, yerini halkın iradesine dayanan millî egemenliğe dayalı Cumhuriyet rejimine bırakmıştır. Esasen daha Millî Mücadele’nin ilk aylarında, Amasya Genelgesi, Erzurum ve Sivas Kongrelerini kararları ve 23 Nisan 1920’de Mustafa Kemal’in dört maddelik önerisinde ve nihayet 1921 Anayasasında hâkimiyetin milletin olduğu vurgulanmıştı. 29 Ekim 1923’te yapılan Anayasa değişikliği ile rejimin adı resmen konulmuştu. 1924 Anayasası ile de Cumhuriyet, rejimin değişmez ve değiştirilmez bir özelliği haline gelmiştir.

Atatürk’e göre, “demokrasi temsilinin en çağdaş ve mantiki tatbikini temin eden hükümet şekli Cumhuriyettir.” Cumhuriyet demek imkân demektir, fazilet demektir. Türk milletinin tabiat ve âdetlerine en uygun idare şeklidir.” 1929’da Cumhuriyet rejimine olan güvenini şöyle ifade eder: “Bu memleket yeni rejimi üzerinde dünyanın en makbul bir mevcudiyeti olacaktır.”

Cumhuriyetle beraber Türk halkı, yönetime geniş ölçüde katılma, ülkenin kaderi üzerinde söz sahibi olma ve iktidarı yönlendirme gücünü elde etmiştir.

Milliyetçilik: Milliyetçilik fikri,1789 Büyük Fransız İhtilâli ile dünyayı etkisi altına almıştır. Bir imparatorluk olan, çeşitli dinden ve ırktan olan toplulukları kapsayan Osmanlı Devleti’nde milliyetçilik ancak 1912-1913 Balkan Savaşlarından sonra etkili hale gelmiştir. Millî Mücadele boyunca birleştirici ve itici bir güç görevini üstlenmiştir. Cumhuriyetle beraber, millî sınırlar içinde devletin dayandığı temel değerlerden biri olmuştur.

İstilâcı emperyalist güçleri Mehmetçiğin süngüsü ile dize getiren, Türklük gururunu “Ne mutlu Türküm diyene” ve “Bir Türk dünyaya bedeldir.” deyimleriyle dile getiren “en büyük Türk Milliyetçisi” Atatürk’ün milliyetçilik görüşü, geniş açılı, birleştirici ve ortak kültür değerlerine dayalıdır. Nitekim Atatürk’ün gözetiminde yazılan Tarih IV’de “Türkiye Cumhuriyeti dahilinde Türk dili ile konuşan, Türk kültürü ile yetişen, Türk idealini benimseyen her fert”in Türk olduğu ifade edilmektedir^423b. Bizzat Atatürk milleti şöyle tarif etmektedir. “Millet dil, kültür ve ideal birliği ile birbirine bağlı vatandaşların oluşturduğu siyasi ve sosyal bir heyettir.

Atatürk’ün benimsediği milliyetçilik, bencil ve şövenist değildir. Barışcı, insancıl ve başka milletlerin haklarına saygılıdır, laik dünya görüşüne sahiptir. Irkçılığa karşıdır. Millet gerçeğine dayalıdır, toplayıcı ve bütünleştiricidir.

Halkçılık: Halkçılığın temel ilkesi, halkın halk tarafından halk için yönetilmesidir. Mustafa Kemal Millî Mücadele’yi halka dayanarak yürütmüştü. Nitekim TBMM ‘nin açılmasından sonra yönetimde uygulanacak esasları kapsayan belgeye “Halkçılık Programı” adını vermişti. Zaferden sonra, 1924 Anayasası yapılırken 88. madde Türk halkının din ırk ayrımı olmadan Türk vatandaşı olduklarını öngörüyordu. 69. madde ise “Bütün Türkler yasalar karşısında eşittirler, zümre, sınıf aile ve kişisel ayrıcalıklar kaldırılmış ve yasaklanmıştır” hükmünü getirmekteydi. Böylece Türk vatandaşlarına sosyal, siyasal olaylarda eşitlik, adli alanda aynı suça aynı ceza verilmesi, herkesin gücü oranında vergi vermesi, memuriyetlerin herkese açık olması ve askerlik hizmetinde eşitlik sağlanmıştı. 1928 de Anayasaya din ve devlet işlerini ayıran laiklik ilkesinin konulmasıyla Müslüman olan vatandaşla, Müslüman olmayan vatandaş arasındaki eşitsizlik giderilmiş oldu.

Diğer taraftan 1934’de kadınlara seçme ve seçilme hakkının verilmesiyle kadın erkek arasında siyasal haklar konusunda mevcut eşitsizlik kaldırıldı. 1931 kurultayında Partinin halkçılık esası, “Demokratlık hiç bir kişi ve zümreye milletin umumi hakları dışında imtiyaz tanımamak, sınıf mücadelesini kabul etmemek” olarak belirlenmiştir.

Esasen ülkeyi yöneten siyasi partiye verilen Cumhuriyet Halk Fırkası adı da, bu konudaki kararlılık ve hassasiyetin bir göstergesiydi.

Devletçilik: Devletçilik deyimi Türk politika hayatına 1930’lu yıllarda yerleşmiştir. Ekonomik atılımlar kısmında açıklandığı gibi Türkiye Cumhuriyeti’nin iktisat politikası, İzmir İktisat Kongresi’nde ana çizgiler halinde ortaya çıkmıştır. Türkiye kalkınmasını öncelikle girişim seferberliği ile sağlamak istemiştir. Bu durum 1929/1930 Dünya Ekonomik Krizine kadar devam etmişti. Ülkede önemli sermaye birikimi olmaması, kredi kaynaklarının yetersizliği, teknolojik ve ticari bilgi ve deneyim azlığı, girişimcilik ruhunun zayıflığı, Lozan Antlaşması gereği 1929’a kadar gümrük korumasının yapılamaması gibi sebeplerle arzu edilen sonuca ulaşılamamıştır. 1929/30 krizi, tarıma dayalı Türk ekonomisinin dengelerini alt-üst etmiş Türkiye’yi yeni ekonomi çözümler aramaya mecbur etmiştir. Kriz bütün dünyada olduğu gibi, Türkiye’de de devletin ekonomiye müdahalesine yol açmıştır. Kriz sonucunda Türk parasının değeri düşmüş, günlük ihtiyaç karşılayacak maddelerin ithalinde zorluklar çıkmıştır. Bu durumda Atatürk, hazır reçetelere kendini kaptırmadı. Türk halkının karakter ve inançlarına uygun, dış âlem ile ilişkileri kopartmayacak, özel mülkiyeti zedelemeyecek ve Türkiye’de gerçekleşmesini arzu ettiği çoğulcu siyasal sistem ile uyum halinde olacak bir modeli ılımlı devletçiliği tercih etti. Bu husus parti programında şu şekilde ifade edildi. “Ferdi mesai ve faaliyet esas tutulmakla beraber mümkün olduğu kadar az zamanda milleti refaha ve memleketi mamuriyete eriştirmek için milletin umumi ve yüksek menfaatlerinin icap ettirdiği işlerle bilhassa iktisadî sahada devleti fiilen alakadar etmek ve faal kılmak.

Devletin ekonomiyi yönlendirmesi için iki yol tercih konusuydu: 1. Devletin sanayi ve ekonomiyi merkezi bir plânlamayla toptan düzenlemesi, 2. Devletin fertlerin yapamayacağı işleri yapması yani özel girişim yanında, özel girişimin yapamayacağı işleri başaracak ve piyasa şartları içinde çalışacak devlet iktisadî teşekkülleri oluşturmak.

Atatürk her işinde oludğu gibi etraflıca düşündükten sonra ikinci modeli benimsedi. İlgili bahiste daha detaylı olarak açıklanacağı gibi bu yolla, beş yıllık bir plân çerçevesinde, ülkenin belli başlı ihtiyaç maddelerini sağlayacak bir sanayinin temeli atıldı.

Laiklik: Parti programında şöyle ifade edilmiştir:

“Parti devlet idaresinde bütün kanunların, nizamların ve usullerin, ilim ve fenlerin çağdaş medeniyete sağladığı esas ve şekillere ve dünya ihtiyaçlarına göre yapılmasını ve tatbik edilmesini prensip kabul etmiştir. Din telâkkisi vicdanî olduğundan, parti din fikirlerini devlet ve dünya işlerinden ve siyasetten ayrı tutmayı, milletimizin çağdaş ilerlemesinde başlıca başarı sebebi olarak görür.”

Bu hükümler, parti programında 1931’de yer almıştır. Aslında laiklikle ilgili uygulama, daha Cumhuriyet ilan edilmeden, 1 Kasım 1922’de Saltanatın kaldırılmasıyla başlamıştı. Saltanatın kaldırılması ile halifenin dünyevî yetkileri askıya alınmış oluyordu. 3 Mart 1924’te Hilâfet’in, kaldırılması Evkaf ve Şer’iyye Bakanlığının lağvedilmesi, Tevhid-i Tedrisat (Öğretimin Birleştirilmesi) Kanunu ile medreselerin kapatılması ve 30 Kasım 1925’te de tekke ve zaviyelerin faaliyetlerine son verilmesiyle din ve devlet işlerinin ayrılması yolunda ciddi adımlar atılmıştı 1926’da Medeni Kanunun, Mecelle’nin yerini almasıyla hukukun laikleşmesinin yolları açılmıştı. 1928’de Anayasa’daki “Devletin dini islâmdır” hükmü kaldırılmış ve 1937’de laiklik ilkesi, devletin temel niteliklerinden biri olarak Anayasa’da yerini almıştır. Öğretimin Birleştirilmesi Yasasının uygulanması sonucu, İmam Hatip Okullarının kapılarını kapatmaları, ders programlarından Arapça, Farsça’nın çıkarılması, Arap harfleri yerine Lâtin alfabesinin alınmasıyla eğitim tamamen laik bir zemine oturtulmuştu. Bu uygulamalarla din adamlarının devlet ve fikir hayatını yönlendirme yolları kapatılıyor, buna karşılık kendilerini özellikle dinî görevlerine vakfetmeleri yolları açılıyordu.

Atatürk 1924’de bu konuyu şöyle dile getirir:

“İslâm dinini asırlardan beri alışılageldiği veçhile bir siyaset vasıtası mevkiinden uzaklaştırmak ve yüceltmek gerekli olduğu gerçeğini görüyoruz. Mukaddes ve tanrısal inançlarımızı ve vicdani değerlerimizi, karanlık ve kararsız olan her türlü menfaat ve ihtiraslara görünüş sahnesi olan siyasiyattan ve siyasetin bütün kısımlarından bir an evvel ve kesin surette kurtarmak, milletin dünyevî ve uhrevî saadetinin emrettiği bir zarurettir. Ancak bu suretle islâm dinin yüksekliği belirir.” 1930’da da konuyu daha kararlı olarak vurgular: “Türkiye Cumhuriyeti’nin resmî dinî yoktur. Devlet işlerinde bütün kanunlar, nizamlar ilmin çağdaş medeniyete temin ettiği esas ve şekillere göre, dünya ihtiyaçlarına göre yapılır ve tatbik edilir. Din telakkisi vicdanî olduğundan, Cumhuriyet, din fikirlerini devlet ve dünya işlerinden ve siyasetten ayrı tutmayı milletimizin çağdaş ilerlemesinde başlıca muvaffakiyet etkeni görür”^424a

Onun bu esaslar ışığında yürüttüğü inkilâplarla, skolastik düşüncenin yerini okul ve bilimin rehberliği almış, hür düşünceye vurulan zincirler kırılmış, akılcı yönetimin ve Türk Rönesansının kapıları açılmış, İslâm dini de politikadan arındırılarak, müminlerinin gönüllerindeki mevkide yüceltilmiştir. Bu niteliği ile laiklik Atatürk İnkılâplarının “kilit taşı” ve “olmazsa olmaz” özelliği taşıyan temel değerlerinden biridir.

İnkılapçılık: Bu ilke parti programında şu şekilde yer almıştır. “Parti, milletimizin bir çok fedakarlıklarla yaptığı inkılaplardan doğan ve gelişen prensiplere bağlı kalmayı ve onları savunmayı esas tutar.”

Atatürk’e göre inkılâp, “Türk milletini son asırlarda geri bırakmış olan müeseseleri yıkarak yerlerine, milletin en yüksek medenî icaplara göre ilerlemesini temin edecek yeni müesseseleri koymaktır.”

İnkilapçılığın iki yönlü işlevi vardır. Bunlardan birincisi devleti ve toplumu çağın gerisinde bırakmamak ve daima ilerisine taşımak, ikincisi de başarılmış olan inkılâpları korumak ve kollamaktır.

Günümüzde her şey bilime bağlı olarak gelişmekte ve değişmektedir. Dolayısıyla inkılâpların durağanlaşmaması çağın gerisinde kalmaması için, devamlı olarak dünyanın gidişine ayak uydurması gerekmektedir. Ancak bu yolla inkılâbın doğma haline gelmemesi ve sürekli olarak kendini ilim ve fennin rehberliğinde yenilemesi mümkündür. Diğer taraftan her yenilik bir takım tepkilere yol açmaktadır. İşte inkilapçılığın gerekçelerinden biri de bu gibi yıkıcı tepkilere karşı Cumhuriyet rejimini ve Genç Türkiye Cumhuriyetini korumaktır. Bu sebeble Atatürk Cumhuriyeti, İlkelerini, gereken görevin yapılacağı inancı ile Türk gençliğine emanet etmiştir. ^424b

c) Yeni Politikalar

SCP deneyimi toplumdaki dağınıklık ve memnuniyetsizliği ortaya çıkarmıştı. Dolayısıyla Gazi, İnkılâpları amacına ulaştırmak için, maddî ve manevî bütün güçlerin bir araya toplanması ve aynı istikamete yöneltilmesi, böylece ülkeye ve inkılâplara yönelen tehlikelerin önlenmesi gerektiği düşüncesindeydi. Bu nedenle ülkede yaygın ve etkin bir kuruluş olan Türk Ocaklarının CHP bünyesine alınmasını istemekteydi.

Türk Ocakları Kurultayı 10 Nisan 1931’de toplanarak, ocakların kapatılmasına ve bunların bütün mal varlıklarının CHP’ye devredilmesine karar verdi.

Bu katılımla CHP hem maddî ve hem de manevî açıdan güçlenmiş oluyordu. Daha sonraları başka dernek ve kuruluşlarda (Türk Kadınlar Birliği, Mason Derneği, Mallimler Birliği… vs.) çalışmalarına son vererek mal varlıklarını CHP veya Halkevlerine devretmişlerdir. Bu uygulama ile ülkenin manevî potansiyeli CHP saflarında toplanmış oluyordu.

1931 seçimlerinden sonra, Gazi’nin getirdiği yeniliklerden biri de Halkevlerinin kurulmasıdır.

SCP denemesi, CHP’nin halktan kopuk olduğunu açık seçik ortaya koymuştu. İnkilâpları halka anlatacak, sevdirecek ve ülkede kültür birliğinin oluşmasına hizmet edecek bir kuruluşa ihtiyaç olduğu anlaşılmıştı. İşte bu ihtiyacı karşılamak, halk ile bütünleşmek ve onun siyasî eğitimini sağlamak maksadıyla Halkevleri oluşturuldu. Konu üzerinde kültür alanındaki inkılâplar çerçevesinde ayrıca durulacaktır.

Bu dönemde uygulanan yeni politikalardan biri de ekonomi alanında kendini gösterir. Gazi’nin üç ayı aşkın yurt gezisi esnasında, uzmanlarla üzerinde ısrarla durduğu konu, ekonominin nasıl düzeleceği ve bunun için ne yapılması gerektiği konusudur. Sonuç itibariyle ekonomi konusunda değişiklik icap ettiği, liberalizm yerine devletçiliğe dayalı bir uygulamaya girilmesi görüşü benimsenmiştir. Nitekim CHP’nin Üçüncü Büyük Kongresinde ana ilkeler saptanırken Devletçilik ilkesi de altıoktan biri olarak yerini almıştır.
D. Ekonomide Atılımlar

1. Cumhuriyetin Devraldığı Miras ve İzmir İktisat Kongresi

Osmanlı Devleti son yüzyılında, her alanda yarı sömürge haline gelmişti. Daha önce değinildiği gibi, kapitülâsyonlar dolayısıyla gümrüklerine sahip değildi. Ülke dışardan gelen mallar için adeta açık pazar halindeydi. İhracat - İthalat işleri, Demiryolu işletmeleri, Bankacılık, Sigortacılık, Elektrik, gaz işletmeleri, vergi ödemeleri ve yargı bakımından ayrıcalıkları olan yabancılar ve onlarla işbirliği yapan, azınlıklar elindeydi. Ülke modern sanayiden yoksun olduğu gibi, küçük sanayide onların denetimi altındaydı. Devletin Merkez Bankası işlevini, yabancıların yönetiminde olan Osmanlı Bankası yürütmekteydi.

Ülkede önemli bir sermaya birikimi yoktu. İnsanlar kaderlerine razı, kanaatkâr içe dönük bir yaşam biçimi içindeydiler. Halkın yaklaşık % 80’i kırsal kesimde oturmaktaydı. Ülke ekonomisi esas itibariyle tarım ekonomisine bağlıydı. Köylü fakir ve yoksuldu. Tarım ilkel araç ve usullerle yapılmaktaydı. Aşar (Öşür) denilen teorik olarak üretimin onda birini, aslında % 50’ye varan bir kısmını vergi olarak vermek zorundaydı.

Ülkede fert başına düşen gelir 1923/24’de 46 Amerikan doları civarındaydı.

Lozan’da kapitülasyonlar çetin ve uzun tartışmalardan sonra kaldırılmıştı. Cumhuriyetin banisi Mustafa Kemal her bakımdan tam bağımsız bir Türkiye’yi hedef almıştı. Ülke kendi öz kaynaklarına ve insanlarının vatansever çalışmalarına dayanarak kalkınacaktı.

Gazi istilâcı düşman ordularının denize dökülmesinden beş ay sonra, ekonomi alanında yapılması gerekenlere saptamak için 17 Şubat 1923’de İzmir’de bir İktisat Kongresi topladı. Gazi Kongre’nin açılışında iktisatla ilgili görüşlerini özet olarak: “…Türk tarihi incelenirse bütün yükselme ve çöküş sebeplerinin bir iktisat meselesinden başka bir şey olmadığı anlaşılır… Yeni Türkiyemizi lâyık olduğu mertebeye ulaştırabilmek için behemehal iktisadiyatımıza birinci derede önem vermek zorundayız. Çünkü zamanımız bir iktisat devresinden başka bir şey değildir… Siyasî, askeri zaferler ne kadar büyük olursa olsunlar, iktisadî zaferlerle taçlandırılmazsa, husule gelen zaferler pâyidar olamaz, az zamanda söner… Ekonomi demek her şey demektir. Yaşamak için, mesut olmak için insanların mevcudiyeti için ne lazımsa onların hepsi demektir. Ziraat demektir, ticaret demektir, emek demektir, herşey demektir”⁴²⁵ sözleri ile dile getirdi.

İki hafta devam eden Kongreye Ziraat, Ticaret, Sanayi ve İşçi gruplarını temsil eden 1135 delege katıldı. Kongre sonuçları iki belge oluşturdu: Misak-ı iktisadî ile çiftçi, tüccar, sanayici ve işçi gruplarına ilişkin esaslar. Misak-ı İktisadî, çalışma hayatı ile ilgili etik değerler üzerinde durur.

Diğer belgede ise, her grubun önerileri kaydedilmiştir. Çiftçi grubu reji’nin kaldırılmasını, tütün ekim ve ticaretinin serbest bırakılmasını, köylülere tarım metotlarının öğretilmesini, zirai kredilerin düzene konulmasını; sanayiciler ise korumacı gümrük vergileri konulmasını, sanayicilere kredi açılmasını, ulaştırmanın kolaylaştırılmasını istemekteydiler. Ticaret grubu, ticaret alanında bir banka kurulmasını, borsaların millileştirilmesini tekelcilikle savaşılmasını, ipotek karşılığı kredi verilmesini haberleşme ve ulaşımın kolaylaştırılmasını kararlaştırmıştı. İşçi temsilcileri ise, milletvekili ve belediye seçimlerinde mesleki temsil esaslarının uygulamasını, mesai saatlerinin sekiz saate indirilmesini ücretlerin para olarak gününde ödenmesini, hayat ve kaza sigorta yaptırılmasını önermişlerdi.⁴²⁶

Kongrede belirlenen dilekler, kurulmakta olan Yeni Türkiye’nin iktisat politikasını ana çizgiler halinde ortaya koymuştur. Türkiye kalkınmasını girişim serbestliğini desteklemek ve korumak yoluyla başarmayı benimsemiştir. Bu tutum 1929-30 dünya ekonomik krizine kadar önceliğini korumuştur. 1930’dan sonra ise ekonomi politikasına “ılımlı devletçilik” ilkesi egemen olmuştur.
2. 1923 - 1931 Dönemi İktisat Politikası

Cumhuriyet idaresi ciddi ekomik sorunlarla karşı kaşıya bulunmaktaydı. On yılı aşkın bir savaştan çıkan ülke, dört bir yandan yapılan saldırılar, işgaller ve yıkımlar sonucu perişan bir haldeydi. Yıllardan beri yurdunu, toprağını,ülkenin bağımsızlığını korumak için huduttan hududa koşan Türkiye, zinde nüfusunun önemli bir kısmını savaşlarda yitirmişti. Savaşların yükünü taşıyan fakir ve yoksul Anadolu insanı, kaynaklarını son kertesine kadar devletinin emrine vermişti. “Ülkede fiziksel bir bütünlük yoktu.” Her tarafta raslanan şekavet olaylarını kaldırmak, ülkede asayişi her tarafta egemen kılmak, harap olan ülkeyi imar etmek, halkın temel ihtiyaçlarını karşılamak, ülkeyi kalkındırmak ve güvenliğini sağlamak gerekiyordu.

Bütün bunların gerçekleşmesi mali kaynakların yeterli olmasına bağlıydı. Özkaynakları ilkel bir tarım ekonomisine dayalı olan ülkenin malî takati bunları karşılamaya yeterli değildi. Kredi karşılığında siyasî ve iktisadî ayrıcalıklar isteniyordu. Türkiye Lozan’da ekonomik bağımsızlığı için de kıyasıya mücadele etmişti. Milli bağımsızlıktan ödün verilmeyecekti. Dolayısıyla Mustafa Kemal ve onun hükümetleri malî ve iktisadî bakımdan özkaynaklara dayanan bir iktisat politikası yürüttüler.

Atatürk yönetiminde Cumhuriyet idaresi, bürokrasinin iyi çalışması ve halkın devlete güvenmesi açısından, maaşların ve devlet borçlarının zamanında ödenmesini vazgeçilmez bir ilke olarak benimsedi ve kararlılıkla uyguladı.

Sağlam bir gelir kaynağı oluşturmak açısından reji idaresi yerine tekel idaresi kuruldu.

Müddetleri biten imtiyazlar kaldırıldı. İzmir, İstanbul, Mersin, Trabzon liman tekelleri oluşturuldu.

Ulaşım açısından demiryollarına büyük önem verildi. Ülkenin ekonomik hareketliliği iç ve dış güvenliği açısından çeşitli bölgelerin birbirine bağlanması hayatî bir önem taşımaktaydı.

Cumhurbaşkanı, demiryollarına verdiği önemi 13 Şubat 1931’de Malatya’daki konuşmasında şöyle dile getirir “… Vatanın bütün mıntıkaları çelik raylarla birbirine bağlanacaktır… Demiryolları memleketin tüfenkten, toptan daha mühim bir emniyet silâhıdır… Demiryolları Türk milletinin refah ve medeniyet yollarıdır… Milletin refah ve saadeti, istiklâli bu yollardan geçecektir…”⁴²⁷ Çok sınırlı imkânlara rağmen, demiryolu politikası kararlılıkla yürütüldü. Cumhuriyetin ilk onbeş yılı içinde, yeni yapılan demiryollarıyla mevcut iki misline çıkarıldı. Yabancılar tarafından işletilen hatlar da satın alındı.

Ayrıca karayolları yapımı için vergilerden önemli bir pay ayrıldığı gibi, bu işi gerçekleştirmek için yol vergisi kanunu çıkarıldı.

19 Nisan 1926’da çıkarılan Kabotaj Kanunu ile Türk kara sularında yolcu ve yük taşıma hakkı Türk vatandaşlarına verildi. Ticaret filosu büyük ölçüde güçlendirildi.

Ülkede ekonomik faaliyetlerin sağlıklı yürütülmesi, bir yerde asayişin tam sağlanması ve şekavetin önlenmesine bağlıydı. Cumhuriyet idaresi kentlerde ve kırsal kesimde asayişsizliği ortadan kaldırdı ve ülkenin her tarafında devleti egemen hale getirdi.⁴²⁸ 1937’de deniz işletmeciliği ve bankacılık işlemleri yapması için Deniz Bank kuruldu.

Ülke nüfusunun %80’ne yakını kırkbini aşkın köyde tarımla geçinmekteydi. Tarım ilkel araçlar ve usulllerle yapılıyordu. Köylü ürettiğinin büyük kısmını kendi tüketiyordu.

Kentlerde oturanlar köylüyü hor görmekteydiler. Gazi bu sakat görüşü yıkmak için köylüyü yücelten demeçler verdi: “Türkiye’nin gerçek sahibi ve efendisi köylüdür.” “Yediyüz yıldan beri dünyanın dört köşesine sevk ederek kanlarını akıttığımız, kemiklerini yabancı topraklarda bıraktığımız emeklerini ellerinden alıp israf ettiğimiz, fedakârlıklarına nankörlükle karşılık verdiğimiz köylüye” lâyık olduğu saygının gösterilmesini istedi.⁴²⁹

Gazi sözle yetinmedi. Köylüyü ezen âşar vergisini 17 Şubat 1925’te kaldırmak suretiyle onları ödüllendirdi. Devlet gelirleri’nin yaklaşık 1/6’ni oluşturan bu vergi kaybını telâfı için arazi vergisi ile tüketim vergilerinin yükseltilmesine gidildi. Köylüye kredi kolaylıkları getirildi. Ziraatte makinalaşmayı teşvik edici önlemler almak. Örnek çiftlik ve fidanlıklar kuruldu. Tarım eğitimi için yeni okullar açıldı. Ankara’da sonradan fakülte olacak olan Yüksek Ziraat Enstitüsü kuruldu. Gazi tarımı teşvik etmek için ülkenin değişik yerlerinde özel çiftlikler kurdu ve sonra bunları ulusa bağışladı.

Ülkede sanayinin gelişmesi malî kaynaklara bağlıydı. Bunu sağlamak için 26 Ağustos 1924’de Türkiye İş Bankası kuruldu. Beş milyon sermayenin 250.000 TL. kısmı, Gazi tarafından Hindistan’dan gönderilmiş olan para ile karşılandı. Banka hisseleri politikacılar, eşraf ve tüccar tarafından alındı. İş Bankası Türkiye’nin sanayi kalkınmasında yatırımlar yoluyla önemli katkıda bulunduğu gibi, uzman bankacılar yetiştirmek bakımından da öncülük yaptı.

Keza sanayi işletmelerinin finansman ihtiyacını karşılamak, eski rejimden intikal eden devlet işletmelerini işletmek ve modernleştirmek maksadıyla Sanayi ve Maadin Bankası kuruldu. Banka 1932’de Türkiye Sanayi Kredi Bankası adını aldı ve 1933’te malvarlığı Sümerbank’a devredildi.

Sanayileşmeyi özendirmek için, 1924’de değiştirilen Teşvik-i Sanayi Kanunu ile girişimcilere ucuz arsa ve bina tahsisi vergi ve gümrük resimlerinden indirimler, ulaşımda avantajlar öngörülmüş, yeni ürünlere prim verilmesi, resmî dairelerde yerli malların kullanılmasına öncelik tanınması kabul edilmiştir.⁴³⁰. Bu ayrıcalıklardan yararlanılarak Uşak, Alpullu, Eskişehir ve Turhal’da şeker fabrikaları kuruldu. Bunlara bazı özendirici yardımlarda bulunuldu.

1923’te Lozan Antlaşması’nın imzalanması ile Türkiye malî egemenliğini kısıtlayan engellerden kurtuldu. Atatürk döneminde malî politikalar “Denk bütçe ve düzgün ödeme” İlkelerine dayanmaktaydı. Bundan amaç, Devlet Hazinesi’nin yurtiçi ve dışında güçlü olmasıdır. Dönem boyunca devlet harcamaları ile kaynaklar arasında denge korunarak enflasyon önlenmiştir. Kamu harcamalarında savurganlıktan kaçınılmış, düzenli bir vergi sistemi kurulması amaç edinilmiştir. Cumhuriyet idaresi köylüyü ezen âşar vergisini kaldırmış ve yeni düzenlemelerle vergi yükünü tarım kesiminden, ticaret, sanayi ve hizmet sektörlerine yöneltmiştir. 1929’da Lozan Antlaşmasında mevcut olan ve koruyucu gümrük politikasını engelleyen hükümler yürürlükten kaldırılınca, yeni Gümrük Tarifesi Kanunu yürürlüğe konuldu. Böylece hem gümrük gelirleri artırıldı ve hem de yıllardan beri Türk iktisadî hayatını körleştiren, yerli sanayii çökerten engeller kaldırılmış oldu. Ancak gümrüklerin yükseltileceği önceden bilindiğinden ithalatta büyük ölçüde artışa gidilmesi ve 1929 dünya ekonomik bunalımı, Türk parasında önemli ölçüde düşmeye yol açtı. Bu durumu önlemek için 20 Şubat 1930’da “Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun” çıkarıldı. Para politikasını yürütmesi için 11 Haziran 1930’da Cumhuriyet Merkez Bankası kuruldu. Böylece Türk para piyasası Türklerin yönetimi altına girmiştir.

Devletin sağlam verilerle yönetilebilmesi için 1926 İstatistik Umum Müdürlüğü kuruldu. Bu kuruluş çağdaş metotlar kullanarak ilk nüfus, tarım ve sanayi sayımını gerçekleştirdi. Buna göre 1927’de Türkiye’nin nüfusu 13.648.270 olarak tesbit edilmiştir. Sonraki yıllarda her beş yılda bir genel nüfus sayımı yapılması kararlaştırılmıştır. Zaman içinde bu genel müdürlük ülkenin temel bilgi kaynağı haline gelmiştir.⁴³¹

Ayrıca ekonomi politikalarını düzenlenmesinde danışman görevi yapması için 26 Haziran 1927’de Yüksek İktisat Kurulu oluşturuldu. Kurul, 11’i iktisadî 12’si İktisat’la ilgili kurum temsilcilerinden oluşuyordu.

Bütün bu gayretlere rağmen, 1930’lara gelindiğinde, Türkiye’nin iktisat politikasında ciddi bir değişime gittiği görülmektedir. 1929/30 dünya ekonomik krizi, ekonomik dengeleri alt üst etmiştir. Özellikle ekonomisi tarım ağırlıklı olan Türkiye’de tarım ürünleri fiyatları büyük ölçüde düşmüştür.

Diğer taraftan gümrük korumasının 1929’a kadar yapılamaması, sermaye birikimi ve kredi kaynak yetersizliği, teknolojik ve ticarî bilgi ve deneyimin azlığı, girişimcilik ruhunun zayıflığı gibi sebepler, sanayinin arzu edildiği ölçüde gelişmesini engellemişti. Sanayi kuruluşlarının büyük bir kısmı ilkel teknoloji ile çalışan, işbölümünü yeterince uygulayamayan ufak işletmeler halinde kalmıştı. Bunların yanı sıra 1929/30’larda patlak veren dünya ekonomik krizi dolayısıyla 1930’larda yeni politikalar uygulamaya konuldu.⁴³²

3. 1931-1938 Dönemi İktisat Politikası: Ilımlı Devletçilik

1929/30 Dünya ekonomik krizi, her yerde devletin ekonomiye müdahelesinin genişlemesine yol açtı. dünya uzunca bir süre yürütülen liberalizmden, kamu müdahalesini öngören bir ortama girdi. Güdümlü ve plânlı ekonomi akımları güç kazandı.

Kriz, Türk parası değerinin düşmesine, ödemeler dengesinin bozulmasına, günlük ihtiyacı karşılayacak lüzumlu mamul maddelerin ithalinde zorluklar çıkmasına yol açtı. Dolayısıyla Gazi hiç değilse zarurî ihtiyaç maddelerini kapsayacak yerli bir sanayi kurulmasını istedi. Ülkede özel teşebbüs gereği gibi gelişmemişti. Esasen girişimcileri destekliyecek yeterli birikim de yoktu. Çözüm yolu aranırken iki görüş belirdi. 1. Devlet, Sovyet modelinde olduğu gibi, sanayi ve ekonomi alanında tekelci bir merkezi plânlama yoluyla bütün ekonomiye yön verecekti. 2. Devlet fertlerin yapamayacağı işleri yapmak maksadıyla müdahale ederek, özel sanayi girişimleri yanında, bir devlet sektörü meydana getirecekti.

Gazi kararını, ikinci yol için verdi. Bu görüşünü şöyle ifade etmektedir: “Türkiye’nin uyguladığı mutedil devletçilik sistemi, ondokuzuncu asırdan beri sosyalizm nazariyecilerini ileri sürdükleri fikirlerden alınarak tercüme edilmiş bir sistem değildir. Bu Türkiye’nin ihtiyaçlarından doğmuş, Türkiye’ye has bir sistemdir. Devletçiliğin bizce manası şudur: Fertlerin özel teşebbüslerini esas tutmak; fakat büyük bir milletin bütün ihtiyaçlarını ve birçok şeyler yapılmadığını göz önünde tutarak, memleket ekonomisini eline almak.”⁴³³ Ancak devlet eliyle sanayi geliştirilirken devlet ile ferdin faliyet alanları ayrılmalı, devlet ferdin yerini almamalıdır. İktisadî gelişmesinin esas kaynağı ferdin şahsî faaliyeti olmalıdır. Devlet ve fert birbirinin karşıtı değil tamamlayıcısı olmalıdır.

Görüldüğü gibi, Mustafa Kemal’in uyguladığı “Ilımlı Devletçilik” politikası, ferdin yapamayacağı işlerde devletin müdahelesini öngörmekle beraber, iktisadî gelişmenin itici gücü olarak kişisel girişim özgürlüğüne büyük önem vermektedir. Nitekim devletçilik uygulamasında, malî tekeller dışındaki üretim faaliyetlerinin hepsi özel sektöre açık kalmıştır.

Devletçilik daha önce de belirttiğimiz gibi 1931’de CHP programına girmiş, 1937’de de Anayasada yerini almıştır.

Devlet eliyle sanayinin geliştirilmesi nasıl olacaktı? Bunun ancak plânlı bir sanayileşme programı ile mümkün olduğu anlaşıldığından bu konuda deneyimli olan Soyet Rusya’dan getirilen bir uzmanlar heyetine beş yıllık bir sanayi plânı hazırlatıldı. Hazırlanan plânda, özellikle zirai üretime dayanan ve ham maddesi Türkiye’de bulunan sanayi işletmeleri kurmak ve ithal edilmekte olan temel tüketim malları üretimini sağlayacak alanlar ön plânda tutulmaktaydı. Bu maksatla dokuma, maden, toprak, kimya sanayileri kurulması kararlaştırıldı. Bu alanlarda kurulacak fabrikaların üretim konuları, ne ölçüde ithal ikamesi sağlayacakları, hammaddelerinin yurt içinde bulunup bulunmadığı, üretimlerinin kısa bir süre içinde mümkün olup olmadığı dikkate alındı. Programı yürütmesi için, Sanayi Ofisi ile Sanayi Kredi Bankasının görevlerini yürütecek olan Sümerbank görevlendirildi. Madencilikle ilgili alanlar da, 14 Haziran 1935’te kurulan Etibank’a verildi. Madencilik alanında araştırma yapmak, uzman yetiştirmek maksadıyla 14 Haziran 1935’te Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü kuruldu.

Plâna göre yirmi fabrika kurulması öngörülmekteydi. İşin mali yükü kırk dört milyon TL tahmin edilmiş ama masraf yüz milyon TL’sını bulmuştur. Sovyetlerden sağlanan sekiz milyon dolarlık faizsiz kredi dışındaki harcamalar bütçeden karşılandı: Plânın başarıyla uygulanmasıyla; Temel hammadde sanayileri kurulmuş; madencilik, kağıt ve cam sanayii için gerekli yatırımlar yapılmış, iki bin km. yi aşkın demiryolu döşenmiş ufak çapta baraj ve silolar yapılmış, bir taraftan da Osmanlı borçlarının ödenmesine devam edilmiştir. Bu arada Türkiyede bulunan imtiyazlı yabancı şirketlerin satın alınması hızlandırılmıştır.

Birinci Beş Yıllık Plan henüz uygulanmaktayken İkinci Beş Yıllık Plân hazırlandı ve 1938’de yürürlüğe konuldu. İkinci Plân, ara malları ve yatırım malları üretimine yönelikti. Ancak İkinci Dünya Savaşı’nın çıkması plânın yürütülmesini engelledi.^434a

Atatürk son derece elverişsiz şartlar altında büyük bir dünya ekonomik krizine rağmen, dışardan önemli bir destek almadan, özkaynaklara dayalı başarılı bir sanayileşme politikası gerçekleştirmiştir. Bunun sonucunda kooperatifler, banka kredileri, tarım araç ve gereçleri ile desteklenen bir tarım sektörü oluşmuştur. Sanayi kesimi Sümerbank ve Etibank gibi kuruluşların desteğiyle Türkiye’nin şeker, çimento, kereste, kauçuk ve deri ürünlerini ihtiyacını karşılayacak bir düzeyde üretebilmiştir. Dokumacılık, kağıt ve mukavva ile cam eşyada da ihtiyacın büyük kısmını karşılar duruma gelmiştir. Bu arada yabancı ellerde bulunan tesis ve işletmelerin milli ekonomiye mâl edildiğini de unutmamak gerekir. Cumhuriyet idaresi, bu dönemde özellikle yokluğu hissedilen yüksek düzeyde eğitim görmüş teknik eleman yetiştirme suretiyle de ekonomiye taze kan aşılamıştır.

Sanayi tesislerinin Anadolu içlerinde dağılması, gittiği yerlere iş ve aş götürmesi, halkı heycanlandırmış ve yatırımlara ilgisini artırmıştır. Hükümet bundan yararlanarak iç borçlanma yoluna gitti ve yatırım ihtiyacının bir kısmını bu kanalla karşılamayı başardı.

Özetle Atatürk’ün Cumhurbaşkanlığı döneminde türlü olumsuz koşullara rağmen, Türk ekonomisi oldukça hızlı ve dengeli bir gelişme göstermiştir. Dönem boyunca enflasyonsuz bir büyüme ile Gayri Safi Milli Hasılasını üç katına, kişi başına geliri ise iki katına çıkarmıştır. Sektör bazında değerlendirildiğinde kömür üretimi yüzde yüz, Krom üretimi yüzde altıyüz, Demir üretimi sıfırdan 180 bin tona, Maden üretimi yüzde iki yüz otuz iki’ye, pamuk üretimi elli misli, yün üretimi yaklaşık yüzde iki yüz, şeker üretimi ikiyüz misli çoğalmıştır. Demiryolları da mevcudun iki misline yakın artmıştır.^434b Türkiye’nin o günkü kaynakları dikkate alınırsa bu gerçek bir başarı göstergesidir.