Aydın Mədətoğlu (Qasımlı) TÜRKÇÜLƏR (Tarixi – siyasi-ideoloji oçerklər)

2.2. Türk dövlətçilik məfkurəsinin memarı Yusuf Xas Hacib Balasağunlu
Türk Qaraxanlı dövləti Qarluq, Uyğur, Arqu, Türkeş, Yağma, Oğuz və Qıpçaq Türklərini özündə birləşdirən Orta Doğu Türklüyünün ən yüksək inkişaf etmiş yüz illik (940-1040-cı illər) mədəni bir dövləti olmuş, Türk millətinin Türk dili və ədəbiyyatının, Türk-İslam mədəniyyətinin yeni tərzdə formalaşmasını təmin etmişdi. Bu yeni Türk-İslam çulğalaşmış mədəniyyətinin ən böyük təmsilçiləri bu dövrdə Qaraxanlı dövlətinin iki unudulmaz mütəfəkkiri olan Mahmud Kaşğarlı ilə Yusuf Xas Hacib Balasağunludur. Bunlardan Mahmud Kaşğarlı "Divanü-lüğət-it-Türk" əsəri ilə XI əsrdə Türklərin, onların dili və ədəbiyyatının üstünlüklərini ortaya qoymuş, Yusuf Xas Hacib Balasağunlu isə "Qutadqu Bilik" əsəri ilə dövrünün klassik ədəbi Türkcəsini ədəbi nəzm şəklində meydana qoymuş, Türk dövlətçilik fəlsəfəsinin mahiyyətini şərh etmişdir.

Yusuf Balasağunlunun həyatı haqqında məlumat çox azdır. Yalnız "Qutadqu Bilik" əsərinin girişindən bəlli olur ki, onun adı Yusuf, rütbəsi isə "Xas Hacib" olub əslən Şərqi Türküstanın mədəniyyət mərkəzlərindən olan Balasağun şəhərindəndir. O, daha sonra Doğu Türküstanın mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Kaşğar şəhərinə köçmüş, "Qutadqu Bilik" (Xoşbəxtlik elminin əsasları) əsərini də burada bitirərək Qaraxanlı hökmdarı Mahmud Buğra Qara Xana təqdim etmiş, bunun müqabilində Xaqan tərəfindən "Xas Hacib" rütbəsi qazanmışdır.

Təpədən dırnağa qədər kamil bir Türküstan Türkü olan Balasağunlu Yusuf Xas Hacib dövrün (XI əsr) Şərq və Qərb fəlsəfəsinə və elminə dərindən bələd olmuş, öz mükəmməl əsəri olan "Qutadqu Bilik"də Türk adət-ənənəsini, Türk dövlətçilik fəlsəfəsinin mahiyyətini, Türk təfəkkür tərzini praktik həyat tərzinə uyğun şərh etmişdir. Mütəfəkkirin nəzərində Kaşğar şəhəri təkcə Qaraxanlı dövlətinin mədəniyyət mərkəzi və paytaxtı deyil, həm də bünyəsində Türk cəmiyyətinin bütün varlığını toplamış bir şəhərdir. (Əhməd Cəfəroğlu. Qaraxanlılar dövrü Türk ədəbiyyatı. Bax: Türk dünyası. III cild, ikinci baskı, Ankara, 1992, səh. 60).

"Qutadqu Bilik" əsəri Qaraxanlı Türk dövlətinin quruluşunu, inkişaf dövrlərini, Türklərin İslam dinini qəbul etməsini özündə əks etdirən, eyni zamanda Türk yazılı ədəbi dili baxımından da önəmli bir örnəkdir. Müəllif öz dövrünün düşünürü kimi əsərində insana dünyada xoşbəxt ola bilməsi üçün gərəkli bilgilər verməyə çalışmışdır. Cəmiyyət həyatının və dövlət düzəninin ideal yönlərinin necə olması üzərində dayanan mütəfəkkir öz düşüncələri ilə insanların bir növ sözçüsü olmuş, insan həyatının mənasını, insanın cəmiyyət və dövlət içindəki həyat fəlsəfəsini açıqlamışdır. Əsərdə toplumun yükləndiyi sorumluluq duyğuları ön planda verilmişdir. Müəllifin əsas məqsədi ideal bir həyat düzənini ortaya qoymaq, müsəlmanların bir-biri ilə qardaş kimi əl-ələ verərək öz dinlərini dünyaya yaymaq olmuşdur.

"Qutadqu Bilik" əsəri Türk İslam düşüncəsinin dövlətçilik anlayışı, idarəçilik məharəti, qayda-qanunlarla yaşamaq ehtiyacı barədə ilk yazılı abidədir.

Müəllif əsərində dövrünün cəmiyyət əsasını təşkil edən ən qüvvətli ünsürlər, Türk dövlət adamları, onların rütbələri, ayrı-ayrı məslək və peşə sahibləri, xalq təbəqələri haqqında müfəssəl məlumatlar vermiş, təkamül hüququ və qaydaları kimi anlayışları dilə gətirmişdir. Didaktik bir əsər olan "Qutadqu Bilik"dəki müəllifin aşağıdakı fikir və mülahizələri Türk dövlətçilik fəlsəfəsinin ana xəttini təşkil edir. Müəllif yazır:

"Dövlətin olması üçün orduya ehtiyac var,

Ordunun olması üçün sərvət paylamaq gərəkir,

Sərvət əldə etmək üçün xalq zəngin olmalıdır,

Xalqın zənginliyini isə ancaq örf və ədalət təmin edər".

(İqtibas Rasonyinin "Tarixdə Türklük" əsərindən götürülmüşdür. Bax: Prof.Dr. Laszlo Rasonyi. "Tarihte Türklük". Ankara, 1971, səh. 58).

"Qutadqu Bilik" əsəri orta əsrlərdə dünyanın bir çox yerlərində yayılaraq geniş şöhrət qazanmışdı. Belə ki, "Bu əsərə Çinlilər "Ədalət mülkü" demiş, Maçin məlikinin nədimləri "Məmləkətin aynası" adlandırmış, Gündoğanlılar "Zinətül üməra", İranlılar "Türkün Şahnaməsi" adı vermiş, bəziləri "Pəndnameyi-müluk", Turanlılar isə "Qutadqu Bilik" (Səadət gətirən elm) adlandırmışlar". (Bax: Nizami Cəfərov. "Türk xalqları ədəbiyyatı". I cild, Bakı, 2006, səh. 221).

Əsərin belə adlandırılması onun böyük rəğbət qazanmasına dəlalət edir. Çünki əsər zərif dili və əxlaqi mövzusu ilə uzun müddət Türküstanın ədəbi Türkcəsinin təmsilçisi kimi Türk ədəbiyyatında mühüm bir cığır açmış, Türk ədəbiyyatında ilk dəfə nəzm ədəbiyyatının əsasını qoymuş, Türk mədəniyyətini Türk tarixi keçmişi ilə çulğalaşdırmışdır.

Türk ictimai fəlsəfəsini özündə əks etdirən "Qutadqu Bilik" əsəri dilinin təmizliyi, cinas və qafiyələrin yerli-yerində olması baxımından da diqqətəlayiqdir. Bu onu göstərir ki, Yusuf Xas Hacib "dövrü üçün ustadlıq taxtına erişmiş, mümtaz bir şəxsiyyət olmuşdur". (Əhməd Cəfəroğlu, göstərilən məqaləsi. Bax: Türk dünyası. III cild, ikinci baskı, Ankara, 1992, səh. 60).

Türk-İslam klassik ədəbiyyatının ilk böyük həcmli əsəri olan "Qutadqu Bilik" Qaraxanlı, yaxud Kaşğar Türkcəsində (Mahmud Kaşğarlı bu Türkcəni "Xaqaniyyə Türkcəsi" adlandırıb - A.M.) qələmə alınıb, əruzun "Mütəqarib" bəhrindədir. XI əsrin ən böyük Türk yazılı abidəsi olan bu əsər sadə bir üslubda yazıldığından geniş Türk ellərində yayılmış, çağında Türküstan ellərinin ən mükəmməl bir ədəbi abidəsi sayılmışdır. Ona görə də Xaqan müəllifini əzizləyib, dəyərləndirib öz sarayında "Xas Hacib" etmiş, Yusuf "Ulu Xas Hacib" adı məşhur olub dünyaya yayılmışdır.

Əslində ədaləti, dövləti, ağlı və qənaəti fəzilətin əsası sayan müəllif elmə yüksək qiymət vermiş, dövrün hökmdarlarını ədalətli olmağa, elmə yiyələnməyə səsləmişdir:

Qalxır zəka əhli, ucalır qat-qat,

Elmilə sayılır ən əziz ustad.

Bəylər nə cür aldı dövranı ələ?

Yalnız zəka ilə, yalnız elm ilə.

Müəllifə görə, elmin, təfəkkürün də əsası dildir. Dil insanı əzizlədiyi, ucaltdığı kimi onun başını da yarar:
Elmin, təfəkkürün dilmancıdı Dil,

Kişini bəxtinə Dil çatdırar, bil.

Kişini əzizlər, ucaldar da Dil,

Yarar həm başını, qocaldar da Dil.

Bir növ tarixi əsər olan "Qutadqu Bilik" Türk ulusunun yeni bir gələcəyə doğru yönəldiyi dövrün ən öndə gələn abidəsi, öz dövrünün yüksək mədəni səviyyəsi haqqında müfəssəl məlumatlar toplusu, tarixi Türk mədəniyyəti və gələnəklərinin dolğun bir xəzinəsidir.

Əsərin müqəddiməsində müəllif göstərmişdir ki: "Bu kitabı oxuyan, bu beytlərin mənasını anlayan insan bu kitabdan da əzizdir".

Balasağunlu Yusuf Xas Hacib özünün məşhur "Qutadqu Bilik" əsəri ilə İslam-Türk klassik ədəbiyyatının əsasını qoymuş, Türk varlığının bütün çalarlarını özündə əks etdirmiş, tarixi Türk dili mədəniyyəti, adət-ənənələrinin xəzinəsini yaratmışdı. Əsərdə həmçinin müəllifin özünəqədərki Elçi Bəy, Yağma Bəyi, Ötükən bəyi, Türk Xanı, Yabquların Başı kimi ümumiləşmiş böyük Türk tarixi şəxsiyyətlərinin obrazlarını canlandırması, Türk cəmiyyətinin varlığını, xalq psixologiyasını əks etdirməsi onu bütün o dövrkü Türk aləmində məşhurlaşdırmış, hətta Moğollar arasında belə hörmətlə yad edilmiş, əsərdə irəli sürülüən müddəalar bir yasa halına gətirilmiş, bir müddət tədrisə belə daxil edilmişdi. Əsərini Doğru yol - Gün Doğdu, Dövlət - Ay doğdu, Ağıl, Məntiq - Ögdülmüş və Aqibət - Odqurmuş adlı dörd ünsür üzərində quran müəllif bunları qədim dörd Türk qəhrəmanının adı ilə dəyərləndirmiş, dövrünün böyük Türk dövləti olan Qaraxanlı dövlətini İslam dünyasının ideal bir Türk dövləti kimi təqdim etmişdir. "Qutadqu Bilik" tarixi bir Türk dili və ədəbiyyatı yadigarı kimi uzun müddət Türk ədəbiyyatı məktəbinin yaşamasına səbəb olmuşdur. Belə ki, Qaraxanlılardan sonra yaranan bir çox ədəbi əsərlərə, o cümlədən də Ədib Əhməd Yüknəkinin "Atabətül – Həqayiq”, Əhməd Yəsəvinin “Divani – Hikmət”, Rabquzinin “Qisasül - Ənbiya" əsərlərinə "Qutadqu Bilik" əsərinin qüvvətli təsiri olmuşdur.

Dövlətçitlikdə idarəçiliyi ən mühüm amil sayan Yusuf Xas Hacib göstərirdi ki: "Bəylər comərd olarsa, adları dünyaya yayılar, dünya da bu şöhrətləri sayəsində qorunar". (Bax: "Qutadqu Bilik". Ankara, 1959, səh. 155). Dövrünün milli adət-ənənələri və xalqının duyğu və istəklərinə tərcüman olan bu mütəfəkkir "hökmdarlara xəzinəni açmağı və xalqa mal dağıtmağı" tövsiyyə edirdisə, ondan sonra yaranan əsərlərdə dövlətçilikdən daha çox təsəvvüfi məsələlərə və kamil insan anlayışına geniş yer verilmişdir ki, bunun da ilk yaradıcısı böyük Türk mütəsəvvifi Əhməd Yəsəvidir. Əhməd Yəsəvi "Şəriətin nizamı, Təriqətin inamı, Həqiqətin tamamı" söyləməklə Türk təsəvvüf hərəkatının ən böyük rəhbərlərindən sayılmışdır. Mütəxəssislərin fikrincə, "Əhməd Yəsəvi bir baxıma görə Türk qövmləri arasında "Qutadqu Bilik" prototipi mahiyyətində yeni bir xalq şeri məktəbi quranlardan sayılmış, xalq içindən çıxdığı üçün ruh oxşayıcı və çəkici olan hikmətləri sayəsində çox qısa bir zamanda çadırda yaşayan bozkır xalqının düşüncəsi üzərində geniş təsirlər yaratmış, bəxtiyar, əfsanəvi şəxsiyyətlər səviyyəsinə yüksəlmiş, kəramətləri, hikmətləri ilə geniş Türk xalqını sarmış, düşüncələri ağızdan-ağıza dolaşaraq bütün Türk dünyasına yayılmışdır"

Ruhu şad olsun !.


Fəxrəddin Mübarəkşah

2.3. Fəxrəddin Mübarəkşah
Oğuz Türkləri Qəznəliləri məğlub edib Qəznə şəhərini tutduqdan sonra Qəznəlilər zəifləmiş, Türküstandan Hindistana çəkilərək 1187-ci ilə qədər orada öz hakimiyyətlərini davam etdirmişdilər. Bundan istifadə edən Qorlular Qəznəli ərazilərinin ayrı-ayrı yerlərinə hücumlar edərək zəbt etmiş, Oğuzların əlindən Qəznə şəhərini də aldıqdan sonra Hindistan səfərinə başlamış və nəhayət 1187-ci ildə Hindistandakı sonuncu Qəznə sultanı Xosrov Maliki də məğlub edib oğlu Şah ilə birgə edam etdikdən sonra Qəznəli Türk dövlətinin yerini tutmuşdular. Lakin aradan az bir müddət keçdikdən sonra Qorlular dövləti digər bir Türk dövləti olan Xarəzmşahların hücumları nəticəsində parçalanmış, Hindistandakı Türk komandirləri özlərini müstəqil elan edərək ayrı-ayrı yerlərdə kiçik Türk dövlətləri qurmuşdular ki, bunlardan biri də Dehli Türk sultanlığı idi. Dehli sultanlığı qısa zaman kəsiyində bu kiçik Türk dövlətlərini öz hakimiyyəti altında birləşdirərək böyük əraziyə malik 207 illik bir Dehli Türk dövlətinin əsasını qoymuşdu. Böyük Türk milliyətçisi Fəxrəddin Mübarəkşah belə bir qarışıq dövrdə yaşayıb yaratmışdır.

Fəxrəddin Mübarəkşahın anadan olduğu il və yer haqqında dəqiq məlumat olmasa da, məşhur tədqiqatçı Osman Turan onun doğum tarixini 1148-ci ilə, vəfat tarixini isə 1215-ci ilə aid etmiş (Bax: Prof.Dr. Osman Turan, Türk Cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi. I cilt, İstanbul, "Boğaziçi yayınları", N-167, səh. 45), onun məşhur əsəri olan "Şəcəreyi-ənsab"ı "Tarixi-Fəxrəddin Mübarəkşah" adı ilə 1927-ci ildə Londonda nəşr etdirən tanınmış Şərqşünas alim Rossi isə Mübarəkşahın Səlcuq sultanı Sultan Səncər dövründə Səlcuqlu Türklərin paytaxtı Mərvdə anadan olduğunu göstərmişdir. (Bax: Tarixi-Fəxrəddin Mübarəkşah. London, 1927, səh. 34).

Fəxrəddin Mübarəkşahın atası Həsən Mənsur öz dövrünün elmli adamlarından olmuşdur. Mübarəkşah haqqında müxtəlif mənbələrdən əldə etdiyimiz məlumatlara görə, o, Qorlular sarayında nüfuzlu bir dövlət xadimi, elm adamı və şair kimi məşhur olmuşdur. Olduqca dindar bir müsəlman olan Fəxrəddin Mübarəkşah həm də Türk olması ilə qurur duymuş, milliyətçi bir düşüncəyə sahib olmuşdur.

Fəxrəddin Mübarəkşah ilk öncə Qorlu hökmdarları Sultan Qiyasəddin Məhəmmədin, onun ölümündən sonra yerinə keçən qardaşı Muizəddin Məhəmmədin, daha sonra Muizəddin Məhəmmədin Quzey Hindistana vali təyin etdiyi və onun ölümündən sonra isə Quzey Hindistan hökmdarı olmuş Türk komandanı Qütbəddin Aybəkin sarayında çalışmışdır.

Tədqiqatçılar orta əsr mənbələrinə əsaslanaraq göstərmişlər ki, Fəxrəddin Mübarəkşah ərəb və farsca yazdığı qəzəl, qəsidə və rübailəri ilə dövrünün məşhur şairlərindən olmuşdur. Belə ki, onun müasiri olan və "Lübab-əl-bab" adlı ilk İslami təzkirənin müəllifi Əvfinin (1171-1233) yazdığına görə, "Fəxrəddin Mübarəkşah qəzəl, qəsidə və rübailərinin gözəlliyi və axıcılığı ilə məşhur bir şairdir". Bunlardan əlavə, Mübarəkşah müxtəlif elm sahələrinə aid əsərlər də yazmış, lakin onun nə bu elmi əsərləri, nə də ərəbcə və farsca yazdığı şeirlər Türk dili və ədəbiyyatı baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb etmir. Onun Türk və İslam böyüklərinin şəcərələrini toplayaraq meydana gətirdiyi "Şəcəreyi-ənsab" adlı əsəri isə Türk dili və ən başlıcası, Türklərin ədalətə dayanan Cahan hakimiyyəti məfkurəsi baxımından çox böyük önəm daşıyır.

"Şəcəreyi-ənsab" adlı elmi-tarixi əsərində müəllif İslamiyyətdən öncəki Peyğəmbərlərin, Şam və Yəmən hökmdarlarının nəsəbləri də daxil olmaqla, Həzrəti Məhəmməd Peyğəmbərin (s), Onun əqrəba və yaxınlarının, Əməvi və Abbasi xəlifələrinin, digər İslam böyükləri və əmirlərinin, cahilliyə dövrü və İslam dövrü şairlərinin, bir sıra İslam dövlətlərinin, İran və Turan hökmdarlarının və ən başlıcası, Qəznəlilərin və Qorluların şəcərələrini ehtiva edən 136-ya qədər tarixi və əfsanəvi şəxsiyyətlər haqqında məlumat vermişdir. Bu əsərin böyük bir qismi zaman-zaman yıpranmış, itib batmış, günümüzə sadəcə əsərin əvvəlində yer alan 84 vərəqlik farsca müqəddimə gəlib çatmışdır. Müəllif bu əsərini yazarkən Qorlu hökmdarı Muizəddin Məhəmmədin 1184-cü ildə Hindistanın Lahur şəhərini fəth etdikdən sonra bu şəhərdəki gərəkli əlyazmaları incələyərək yazmağa başlamış, 1196-cı ildə əsəri tamamlayaraq 12 il sonra, yəni 1206-cı ildə Quzey Hindistanda taxta çıxan Türk Qütbəddin Aybəkə təqdim etmişdir.

Əsərdə soy bilgiləri ilə yanaşı, Türk xarakteri, Türk dili, Türk mədəniyyəti və bunlara bənzər bir çox mövzular haqqında da gərəkli məlumatlar verilmişdir. Müəllif bir çox tarixi dəlillərə əsaslanaraq Türklərin İslamiyyətin yayılmasında göstərdikləri xidmətlərdən bəhs etmiş, Türk millətinin digər millətlərdən üstün cəhətlərini ön plana çəkmiş, hətta yeri gəldikcə aşırı bir milliyətçi üslüb işlətmişdir.

Fəxrəddin Mübarəkşahın adı çəkilən "Tarix" əsərinə istinad edən Osman Turan yazır ki: "Fəxrəddin Mübarəkşah (1148-1215) Türklərin yazıları və kitabları olduğunu, bunları uşaqlarına öyrətdiklərini, əlifbalarının birinin 25 hərfli Soğdi yazısına bənzər, digərinin də sağdan-sola yazılan və 28 hərfi bulunan Doqquz Oğuzca olduğunu və bitişik yazılmadığını bildirir... Müəllifin "Doqquz Oğuz əlifbasının bitişik yazılmaması və 28 hərfi bulunması" ifadəsindən görününür ki, o, Uyğur əlifbasından daha çox Orxon yazısını (Türk Runik yazısı - A.M.) nəzərdə tutmuşdur". (Bax: Osman Turan. göstərilən əsəri, səh. 45).

Bu əsərində Mübarəkşah həmçinin Xəzər Türklərinin də "Kiril əlifbasına bənzər, soldan-sağa yazılan bir əlifbaları olduğunu" və bu əlifbada əsərlər yazdıqlarını qeyd etmişdir. (Bax: Tarixi-Fəxrəddin Mübarəkşah. London, 1927, səh. 46).

Bir çox orta əsr müəllifləri kimi Mübarəkşah da bir çox Türk boylarının günəşə, ulduzlara, böyük dağ və çaylara məbud kimi baxmaları, Türküstanın xüsusi keyfiyyətə malik çeşidli möcüzəli daşları və bu möcüzəli "Yada Daşları"nın yağışı yağdırma gücünə malik olmaları haqqında müxtəlif məlumatlar vermişdir. (Bax: Tarixi-Fəxrəddin Mübarəkşah. London, 1927, səh. 41, 42, 43).

Mübarəkşah bu əsərdə Türklərin məziyyətlərindən danışarkən göstərir ki: "Başqa millətlər müsəlmanlığı qəbul etdikləri zaman yeni dinin onların qəlbinə yerləşməsi üçün uzun zaman lazımdır. İçlərindən çoxu təkrar öncəki dinlərinə dönərlər. Ancaq türklər müsəlman olduqdan sonra bu yeni dinə elə bağlanırlar ki, onu heç vaxt atmazlar. Türklər arasında İslamiyyətdən dönən heç kimsə görünməmişdir". (Fəxrəddin Mübarəkşah. Tarix, London, səh. 43).

Müəllif əsərinin başqa bir yerində yazır ki: "Ərəbcədən sonra Türkcədən daha gözəl və məğrur bir dil yoxdur. Qədim zamanlardan bəri əmir və komandanların çoxu Türkdür. Dövlət, nemət, altun və gümüş Türklərin əlindədir. Böyük əsil-nəsəblilər və bütün xalqlar (Türklərin - A.M.) xidmətindədirlər. Onlar Türklərin dövləti sayəsində sayqı və səadət gördüklərindən bu gün (Müəllif yaşadığı dövrü nəzərdə tutur - A.M.) insanlar əvvəlkindən daha çox Türkcəyə rəğbət edirlər". (Fəxrəddin Mübarəkşah. Tarix. London, 1927, səh. 44). Müəllifin "Ərəbcədən sonra Türkcə" deməsinin əsas səbəbi İslam dininin müqəddəs kitabı olan "Qurani-Kərim"in bu dillə enməsi ilə bağlıdır.

Əsərin Türk dili baxımından digər bir önəmli cəhəti isə Türklərdən bəhs edildiyi hissələrdə tez-tez Türkcə sözlərin işlədilməsi, Türkcə ilə yazılmış rübai örnəyini əsərinə əlavə etməsidir. Bu rübai sayəsində XII əsrdə Qorlular dövründə Hindistanda belə Türkcə klassik bir ədəbiyyatın yaranmasının şahidi oluruq. Əsərdə bu rübainin Türkcə ilə yanaşı, farscası da verilmişdir. Müəllifə görə, bu rübai öncə Türkcə yazılmış, sonra farscaya tərcümə edilmişdir. (Bax: Tarixi-Fəxrəddin Mübarəkşah. London, 1927, səh. 55).

Fəxrəddin Mübarəkşahın əsərini farsca yazmağının əsas səbəbi Türkcə bilməyən Qor ziyalılarına Türkləri tanıtmaq və Türk dili haqqında onlara məlumat vermək olmuşdur.

Əsərin böyük bir hissəsinin əldə olunmamasına baxmayaraq əldə olan hissədən çıxardığımız məlumatlar istər Mübarəkşahın şəxsiyyəti, istərsə də dövrün ictimai-siyasi və elmi vəziyyəti haqqında çox önəmli bir qaynaq sayılmaqdadır.

Müəllif əsərinin başqa bir yerində göstərir ki: "Əgər biri soruşsa ki, ululuq və dövlətin Türklərə nəsib olmasının dəlili nədir? Ona bu cavabı verirlər: - Cahan xalqlarının hamısı öz əhalisi və qəbiləsinin arasında, öz şəhərində olarkən əziz və möhtərəm olur, qürbətə, yabançı yurda gedərsə, xar və zəlil olur, hörməti qalmaz, adam sayılmazlar. Yalnız Türklərin vəziyyəti bunun əksidir. Türklər öz yurdlarında ikən digər Türklərdən fərqsizdirlər. Lakin öz yurdlarından ayrılıb müsəlman ölkələrinə gəldikləri zaman orada sayqı və təqdir görür, qədir-qiymətləri artır, komandan və əmir olurlar. Digər bir dəlil isə Həzrəti Adəm Peyğəmbərdən bu günə (XII əsr nəzərdə tutulur - A.M.) qədər para ilə satın alınan kölələrin "Sultan" olduğu heç bir yerdə görülməmişdir. Yalnız Türklər istisna təşkil edirlər. Müəllif bu fikri tarixi faktlara əsaslanaraq yazmışdır. Belə ki, istər Hindistana, istərsə də Misirə aparılan, tarixdə "Məmlük" adlanan bu Türklər müəyyən bir dövrdən sonra adı çəkilən ölkələrdə uzunmüddətli xanədanlıqlar qurmuş, bu ölkələri idarə etmişlər. (Seçmələr bizimdir - A.M. Bax: Tarixi-Fəxrəddin Müğbarəkşah. səh. 35; Köprülü Mehmet Fuad. Türk dili və edebiyatı hakkında araştırmalar. İstanbul, 1934, səh. 144-145; Nihad Sami Banarlı, Türk edebiyatı tarihi, I cilt, İstanbul, 1971, səh. 257; Prof.Dr. Zekeriya Kitapçı. Hz.Peyqamberin hadislerinde Türk varlığı. İstanbul, 1989, səh. 258).

Fəxrəddin Mübarəkşah əsərində əfsanələşmiş Türk hökmdarı Əfrasiyaba (Alp Ər Tonqa, Oğuz Xaqan - A.M.) aid bir rəvayəti nəql edərkən göstərmişdir ki: "Əfrasiyab demişdir: "Türk dənizdəki sədəf içində bulunan inciyə bənzər. Dənizdə ikən qədri bilinməz. Lakin dəyərinin qiymətləndirilməsi üçün dənizdən çıxarıldıqdan sonra hökmdarların tacı, gəlinlərin ziynəti olur" (Bax: Tarixi-Fəxrəddin Mübarəkşah. London, 1927, səh. 36; Prof.Dr. Laszlo Rasonyi. Tarihte Türklük. Ankara, 1971, səh. 64).

"Əgər Türklərin heç bir məziyyəti və mövqeyi olmasa belə, Sultani İslamın Türk olması onlara qürur və öyünmə vəsiləsi üçün kifayətdir" - deyən Fəxrəddin Mübarəkşah bu fikirləri ilə öz ölkələrindən ayrılan Türklərin İslam və digər ölkələrdə dövlətlər qurmalarını nəzər-diqqətə çatdırmaq istəmişdir.

Fəxrəddin Mübarəkşah Türklərə, onların dünya nizamına və Cahan hakimiyyəti məfkurələrinə dair maraqlı bilgilər verərkən Türklərin coğrafi yayılışını da buna dəlil göstərmişdir. Müəllif Çindən Rum ellərinə, şimalın buzlu bölgəsindən Hindistan da daxil, bütün məmləkətləri siyasi anlamda "Türküstan" adlandırmış və Yer üzündə "Türküstan" qədər böyük bir ölkənin bulunmadığını söyləməklə Türkün əzəmət və qüdrətini nəzər-diqqətə çatdırmaq istəmişdir.

Fəxrəddin Mübarəkşah bir orta əsr Türk milliyətçisi olaraq bu siyasi-coğrafi durumu da Türklərin XII-XIII əsrlərdəki üstünlüklərindən biri kimi bəyan etməyi özünə borc bilmişdir.

Ruhu şad olsun!


Mir Əlişir Nəvayi
2.4. Böyük Türk mütəfəkkiri Mir Əlişir Nəvayi
Böyük Türk mütəfəkkiri, alimi, şairi, bacarıqlı dövlət xadimi və mədəniyyət hamisi olan Mir Əlişir Nəvayi bütün həyatını mənsub olduğu Türk millətinin səadəti və xoşbəxtliyi uğrunda mübarizəyə sərf etmiş, XV əsrdə çiçəklənməkdə olan Türk mədəniyyətinin ən əzəmətli abidələrini yaratmışdı.

Əlişir Nəvayinin Türk dilini üstün tutması, Türkcə yazan şairləri müdafiə etməsi sayəsində bu dövr Türk ədəbiyyatının "Altun dövrü" olmuş, əli qələm tutanların əksəriyyəti əsərlərini Türkcə yazmışlar. Bu böyük Türkçü Türk millətini, onun kəndlisindən bəyinə, alimindən xaqanına, sarayından çadırına qədər bir bütün olaraq sevmiş və bu sevgisini bütün əsərlərində əks etdirmiş, bütün Türk ellərini öz vətəni saymışdır:

"İstər bir, istərsə də min olsun

Bütün Türk elləri mənim yurdumdur.

...Şiraz da, Təbriz də mənim elimdir

Orda şöhrətlənən söz şəkərimdir.

Hansı bir diyara fərman apardım

Onu almaq üçün "Divan" apardım.

Xataydan başlayıb Xorasanadək

Ellər fərmanımla ömür sürəcək".

(Əlişir Nəvayi. Fərhad və Şirin. Bakı, 1968, səh. 6).
Əlişir Nəvayi 9 fevral 1441-ci ildə Xorasanın paytaxtı Herat şəhərində anadan olmuşdur. Atası Qiyasəddin Kiçkinə Bahadır Uyğur oymağından olub Əbülqasim Babur şahın bəylərindən biri kimi bir müddət Səbzəvar hakimi olmuşdur. Qiyasəddin Kiçkinə Bahadır hökmdar Hüseyn Baykaranın atası Mənsur Mirzənin süd qardaşı olduğundan Əlişir Nəvayinin uşaqlığı və gəncliyi Hüseyn Baykara ilə birlikdə keçmiş, bir müddət onunla bir məktəbdə oxumuş, o dövr Türk ədəbiyyatının inkişafında böyük xidmətləri olmuş Həsən Ərdəşir və Lütfidən dərs almışdır. Kiçik yaşlarından bir çox mühüm siyasi hadisələrin şahidi olan Nəvayi uşaqlıq dostu Hüseyn Baykaranın hakimiyyəti dövründə yüksək dövlət vəzifəsində çalışarkən bütün imkanlarından istifadə edərək mənsub olduğu xalqın mənafeyi üçün çalışmış, bütün şəxsi gəlirlərini belə elm və mədəniyyətin inkişafına, məktəb və mədrəsələrin tikintisinə və ehtiyacına sərf etmiş, bir sıra elmi əsərlərin yazılmasına şərait yaratmış, öz xeyirxah əməlləri ilə ölkənin və dövlətin siyasi qüdrətinin möhkəmlənməsinə səy göstərmişdir. Dəfələrlə həyatı təhlükədə olsa da, yenə əzmindən dönməyən bu alovlu milliyətçi, vətənpərvər sənətkar Türk millətinin yüksəlməsi, Türk ədəbi dilinin təkmilləşməsi uğrunda ciddi mübarzə aparmış və sonda Türk yazılı ədəbi dilini Yaxın Şərqdə ən görkəmli dil səviyyəsinə qaldırmışdı.

Tarixdə səhv olaraq "Cığatay dili", "Cığatay ədəbiyyatı" adlandırılan bu Türk dili və ədəbiyyatının təməlləri Qızıl Orda və onun bir vilayəti sayılan Xarəzmdə atılmışdır. Qızıl Orda və Xarəzmdə yaranan bu ədəbiyyat bütün Türk dünyasına, o cümlədən də Misirdə hakim olan Türklərə də öz təsirini göstərmiş, Misirdə də Türk ədəbi dili ilə dini, bədii və hüquqi əsərlər yazılmışdır. Bütün bunları nəzərə alan Əlişir Nəvayi yazmışdır ki: "Türk ədəbiyyatı və musiqisinin vətəni Xarəzmdir". Əlişir Nəvayi bütün əsərlərində "Cığatay" və ya "Özbək" dili və ədəbiyyatından deyil, Türk dili və ədəbiyyatından bəhs etmişdir.

Ümumiyyətlə, "Cığatay ədəbiyyatı" dar mənada Əmir Teymur və ümumən Teymuroğulları dövründə yaradılan ədəbiyyata deyilmişdir. Bəlli olduğu kimi, Teymur və Teymuroğulları sarayında aparıcı dil Türkcə olmuşdur. Ordu tamamilə Türklərdən ibarət olduğundan bir çox əmirlər Türkcədən başqa bir dil bilməmişlər. Bu vəziyyət Şeybanilər dövründə də davam etmişdir.

Teymurlular dövrünün ən parlaq mədəni dövrü Baysunqur Uluğ Bəy zamanında olmuşdur. Onun dövründə Türküstan və Xorasan bütün İslam dünyasının elm, texnika, ədəbiyyat və incəsənət mərkəzi olmuşdur. Ümumiyyətlə, Teymurlular dövrü Türk dünyasına Mir Heydər Xarəzmli, Yusif Əmiri, Ətayi, Şəkkaki, Lütfi, Seyid Əhməd Mirzə, Gədayi, Əbülqasim Babur, Yəqini, Əhmədi, Durbək, Əlişir Nəvayi və b. kimi sənətkarlar bəxş etmişdir. Bu sənətkarların ən böyük xidmətlərindən biri və birincisi Türk-Uyğur mədəniyyəti ilə Türk-İslam mədəniyyətlərinin sintezini yaratmaq və Türk dilini İslam dünyasının üç mühüm dilindən biri səviyyəsinə qaldırmaları olmuşdur ki, bu işdə ən böyük xidməti hökmdar Hüseyn Baykara və onun Türk milliyətçi vəziri Mir Əlişir Nəvayi göstərmişdir.

Nəvayi "Bulaq sənətkar" olmuş, bulaq kimi çağlayıb-daşmışdır. Türk ruhunu, Türk milli qürurunu yüksəltmək, Türk dilini yüksək sənət dili səviyyəsinə qaldırmaq Əlişir Nəvayinin ən böyük amalı olmuşdur. O, doğma ana dili olan Türkcə ilə "Xəzanül-məani" adlı 4 "Divan", Xəmsəyə daxil olan əxlaq və təsəvvüf fəlsəfəsinə aid "Heyrətül-əbrar" və məsnəvi tərzində yazdığı "Fərhad və Şirin", "Leyli və Məcnun", "Səbayi-səyyarə" və "Səddi-İskəndər" adlı 5 poema, "Məhbubil-Qülub" adlı nəsr əsəri, "Məcalisin-nəfais" adlı dövrün şairlərindən bəhs edən təzkirə, "Divani-Farsi" adlı farsca qəzəllər toplusu, "Lisanüt-teyr" adlı təsəvvüfi əsərlərlə yanaşı, "Mühakimətül-Lüğəteyn" adlı Farsca-Türkcə sözlük yaratmış, özünəqədərki bir neçə Şərq dahisinin, o cümlədən Mahmud Kaşğarlının, Əhməd Yəsəvinin, Nizami Gəncəvinin, Əttarın və b. gördükləri işi təkbaşına görmüşdü. O, sonsuz bir məhəbbətlə sevdiyi Türk dilini himayə edərək bu dilin digər dillərdən, xüsusilə, fars dilindən üstün cəhətlərini özünün məşhur "Mühakimətül-Lüğəteyn" adlı əsərində elmi dəlillərlə sübut etmişdir.

Nəvayidən bəhs edən tədqiqatçılar haqlı olaraq göstərirlər ki: "Nəvayidən öncə də, sonra da Türk dili və ədəbiyytanı yüksəltmək üçün çalışan Yəsəvi dərvişləri, Əmir Teymurun böyük əmirlərindən olan Əmir Seyfəddin Nüküz, Əmir Arslan Xacə Tarxan, Heydər Xarəzmi, Lütfi, Səkkari, Ətayi, Baysunqur, İskəndər Mirzə və b. kimi sənətkarlar olmuşdur. Lakin Əlişir Nəvayinin Türk dili, Türk ədəbiyyatı və Türk mədəniyyəti üçün gördüyü işlər nə ondan öncə, nə də sonra görülmüşdür. Əlişir Nəvayiyə qədər Türk ədəbiyyatı Qızıl Orda Xarəzm ləhcələri ilə qarışıq, dil baxımından da sabit olmayan, istiqrarsız bir durumda idi. Nəvayinin qüdrətli dühası bu qarışıq ədəbi dili böyük və geniş bir ərazidə yayılmış olan Türk boylarının - Özbəklərin, Qazax-Qırğızların, Orta Asiya Türkmənlərinin, İdil-Ural Türklərinin, Kaşğarların müştərək bir ədəbi dili halına gətirmişdi". "Türk milli məfkurəsinin ondan daha qüdrətldi bir təmisilçisini tanımırıq. Əlişir Nəvayi Hüseyn Mirzənin (Baykaranın - A.M.) naziri, mahir siyasət adamı və komandanı idi". (Seçmələr bizimdir - A.M. Bax: Əbdülkadir İnan. Çağatay edebiyatı. Türk dünyası, III cild. Ankara, 1992, səh 89; Prof. Dr. Laszlo Rasonyi. Tarihte Türklük. Ankara, 1971, səh. 189).

Əlişir Nəvayidən bəhs edən və onun məşhur "Mühakimətül-Lüğəteyn" əsərini Qərb dünyasında tanıtdıran görkəmli Şərqşünas alim Vamberi əsərdən götürdüyü aşağıdakı cümlələri diqqətə çəkməkdədir: "Ümumiyyətlə, Farslar Türkcə bilməzlər. Bilsələr belə, yaza bilməzlər. Türklər isə həm Farsca öyrənirlər və həm də bu dildə şeirlər belə yazarlar. Halbuki, kəlimə bolluğu, ifadə tərzi, ictimai və ahəng baxımından Türkcə Farscadan çox üstündür". Müəllif daha sonra yazır: "Mir Əlişir bu fikrini yüzlərlə misalla isbat etməkdədir. Türk dilinin tam özəlliyini beləcə böyük ölçüdə ortaya qoyduqdan sonra Türk yazarlarının başqa dil yerinə öz dillərinin şöhrətini əbədiləşdirmələri gərəkir". (İqtibas Prof. Dr. Laszlo Rasonyinin göstərilən əsərindən götürülmüşdür. Bax: səh. 189).

Nəvayi Türkcənin Farscadan üstün olduğunu göstərərkən artıq Türk dilinin yüksək səviyyəli bir ədəbi dil olduğuna inanırdı. Həqiqətən də, məşhur alim Maks Müllerin yazdığı kimi: "Türk dili o qədər mükəmməl və qaydaları o qədər nizamlı və gözəldir ki, bu dili (Türk dilini - A.M.), sanki, dilçi alimlərdən ibarət bir heyət şüurlu şəkildə vücuda gətirmişdir". (Max Müller).

Əlişir Nəvayinin Türkcə-Farsca lüğətinə yüksək qiymət verən Vamberi və Jozef Thury göstərmişlər ki: "Əlişir Nəvayinin şeirləri, bədii əsərləri ədəbiyyat tarixi və sosiologiya sahəsindəki əsərlərinin içərisində, xüsusilə "Mühakimətül-Lüğəteyn" adlı dil estetikasından bəhs edən əsəri çox önəmlidir. (İqtibas Prof. Dr. Laszlo Rasonyinin göstərilən əsərindən götürülmüşdür, bax: səh. 189).

Ümumiyyətlə, Əlişir Nəvayi nəzəri şəkildə irəli sürdüyü fikirlərini əməli surətdə də yerinə yetirmiş, Türk dilinin Farscadan daha zəngin bir yazılı ədəbi dil olduğunu Türkcə yazdığı cahanşümal mükəmməl əsərləri ilə ortaya qoymuşdur. Beləliklə, Nəvayidən sonra Fars dilli poeziyanın parlaq dövrü sona çatmış, bütün Yaxın və Orta Şərqdə Türk dilli poeziya önə çıxmışdır. Artıq Nəvayidən sonra Fars ədəbiyyatı bu günə qədər Nəvayi və onun davamçısı olan Məhəmməd Füzuli səviyyəsində bir ədəbi şəxsiyyət ortaya çıxara bilməmişdi.

Əlişir Nəvayi Türk aristokratiyasının zövqünü oxşayan təmtəraqlı nəsr və nəzm əsərləri ilə yanaşı, sadə həyat yaşayan Türklərin də zövqünə uyğun əsərlər yaratmışdır. Nəvayi öz "Xəmsə"sinə Türk ruhunu gətirmiş, öz qəhrəmanı Fərhadı Türk hökmdarlarından birinin oğlu kimi təsvir etmiş, Makedoniyalı İskəndərlə döyüşən orduların tərkibində Fars, Kalmık və Moğollarla yanaşı, Türk boylarından olan Konqrat və Manqıtların da olduğunu söyləməklə qədim dünya tarixində Türklərin rolunu göstərmişdir. Əsərlərində Türk qövmlərinin folklor və etnoqrafiyasından, Özbək, Manqıt, Konqrat, Qıpçaq, Kıyat, Belgüt və b. kimi Türk boylarından, Türk övliya və vəlilərinin həyatından bəhs edərkən Türk adət-ənənələrindən, mifologiyasından da söz açmış, Türklərin yağış yağdıran məşhur Türküstan "Yada Daşı"ndan belə bəhs etmişdir.

Heratda hökmdarlıq edən Hüseyn Baykara və onun vəziri Əlişir Nəvayi dövründə böyük bir mədəniyyət həmləsi olmuş, Türküstan və Xorasanda böyük memarlıq abidələri yaradılmış, ədəbiyyat, astronomiya, matematika, rəssamlıq sahəsində və suvarma kanalları çəkilişində böyük irəliləyişlər baş vermişdir.

Böyük dövlət xadimi, filosof, alim və sənətkar olan Nəvayinin bütün ömrünü Türk ədəbiyyatı və mədəniyyətinə sərf etməsi onu özündən sonrakı bütün müsəlman Türk yazarların sevimlisi və sələfi etmiş, əsərləri Qansudan Volqaya, Xorasandan Sibirə, Azərbaycandan İraq, Misir və Anadoluya qədər yayılmış, Oğuz zümrəsinə daxil olan Türküstan Türkmənlərinin də yazılı ədəbi dili Nəvayi dili əsasında formalaşmışdı. Bütün orta əsr təzkirəçiləri yerindən və ləhcəsindən asılı olmayaraq Türkcə əsər yazan bütün şairlərdən bəhs edərkən "Nəvayi tərzində əsər yazan" ifadəsini işlətmişlər. Sanki, bu böyük mütəfəkkir "Türk" adı ilə sinonimləşmişdi.

Ruhu şad olsun. Amin.

Həsən bəy Zərdabi