Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

137) Bunun kimi, ortaqları, müşriklərdən bir çoxuna uşaqlarını öldürməyi

bəzəkli göstərdi ki onları məhv etsinlər...

İbni Komandirin xaricindəki qiraət alimləri, "zeyyene" hərəkətini məlum hərəkət olaraq

və "qətl" sözünü də onun mefulü olaraq "qətlə" şəklində oxumuşlardır.

"Qətl" sözü də "evladihim"ə muzaftır, o da "qətl" sözünün

mefulü və muzafun ileyhidir. "Şurekauhum" isə "zeyyene"

hərəkətinin failidir.

Buna görə, ayədə nəzərdə tutulan məna budur: Bütlər, müşriklərin ürəkləri

üzərində fəaliyyət sahibi olduqları və müşriklər də onlara istiqamətli mövhum

bir sevgi bəslədikləri üçün, müşriklərdən bir çoxuna uşaqlarını öldürmələrini

və tanrılara yaxınlaşmaq üçün onları qurban olaraq təqdim etmələrini

bəzəkli göstərdi. Necə ki tarix elmi, primitiv bütpərəstlərin və Sabisilərin

(ulduza tapınanlar) belə bir ənənəyə sahib olduqlarından danışar. Bu,

Ərəb tayfalarından Temimoğullarının tətbiq etdikləri qızları diri diri torpağa

basdırma ənənəsindən fərqlidir. Çünki ayədə [kişiləri də, qızları

də əhatə edən] uşaqlardan danışılır, xüsusilə qızlardan deyil.

[Yuxarıdakı şərhimizə görə, ortaqlardan məqsəd bütlərdir. Ancaq

burada bəzi görüşlər də vardır.] Bir görüşə görə; ayədə keçən ortaqlardan

məqsəd, şeytanlardır. Bəziləri, büt baxıcılarının nəzərdə tutulduqlarını

söyləmişlər. Bəziləri də, burada pozğun insanların nəzərdə tutulduqlarını

irəli sürmüşlər.

İbni Komandir isə ayəs(n)i bu şəkildə oxumuşdur: "Və kezalike zuyyine likesirin

mine'l-mişrikin qətli evladuhum şurekaihim..." Buna görə,

"zuyyine" məchul hərəkətdir; "qətli" onun naibi falıdır; "evladuhum",

"qətl"in mefulüdür; "şurekaihim" isə "qətl"in muzafun ileyhi və failidir.

Bu vəziyyətdə muzafın mefulü, muzaf ilə muzafun ileyhin arasında

iştirak etmişdir. [Bu qiraətə görə qarşımıza bu məna çıxır: "Bunun kimi,

müşriklərdən bir çoxuna ortaqlarının (bütlərinin) uşaqlarını öldürməsi

bəzəkli göstərildi."]

"Ki onları məhv etsinlər, dinlərini də qarışdırıb pozsunlar." ifadəsinin

orijinalında keçən "irda" mənşəyi, həlak etmə, məhv etmə mənasına

Ən'am Surəsi / 136-150 ........................................................................................ 571

gəlir. Burada nəzərdə tutulan, müşriklərin Allahın nemətlərinə qarşı nankorluq

etmək, Allahın yaratdıqlarına zülm etmək surətiylə həlak olmaları

və dinlərinin qərblin haqq surətində görünməsi surətiylə kompleks

hala gəlməsidir. Bu səbəbdən, hər üç yerdə də "hum=onlar" əvəzliyi,

müşriklərin çoxuna dönükdür.

Bəzilərinə görə isə, ayədə, sözün ilk mənasıyla həlak nəzərdə tutulmuşdur,

yəni öldürülmələri. Bu vəziyyətdə ["liyurduhum" sözündəki]

ilk əvəzliyin uşaqlara, ["əleyhim" və "dinehum" sözlərindəki] ikinci

və üçüncü əvəzliyin də müşriklərin çoxuna çevirilməsi lazımdır. Ya

də [uşaqların da müşriklərdən olduğu hasebiyle] genişlədilmiş bir

baxışla bütün əvəzliklər müşriklərə çevirilər. Ayənin mənas(n)ı əlavə bir

şərhi tələb etməyəcək qədər açıqdır.

138) Və öz zənnlərin tərəfindən dedilər ki: "Bunlar toxunul-maz heyvanlar və

əkinlərdir..."

Ayədə keçən "hicr" sözcüyü, qadağan etmə, maneə törətmə deməkdir. Dərhal

sonrasındakı ifadə onu açıqlayar mahiyyətdədir: "Bunları bizim dilədiyimizdən

başqası yeyə bilməz." Yəni, bu heyvanlar və əkinlər haramdır,

yalnız bizim icazə verdiklərimiz onlardan yeyə bilərlər. Rəvayət edilər ki:

"Cahiliyyə Ərəbləri, ilahlarına bəzi qurbanlar təqdim edər və bunlardan

büt baxıcılarından yalnız kişilərin yemələrinə icazə verərdilər. Zənnlərin tərəfindən

bunlardan qadınların yeməsi heç bir şəkildə uyğun deyildi."

"Bunlar da kürəklərinə minilməsi qadağan edilmiş heyvanlardır." Yəni

deyirdilər ki: "Bu heyvanların kürəklərinə minmək qadağandır." Ya da: "Onların,

kürəklərinə minilməsi qadağan edilmiş heyvanları vardı." Bunlara

saibe, bahire və xam adını verirdilər. Uca Allah bu ayədə bu tətbiqi

olumsuzlamaktadır: "Allah, nə bahire deyə bir şey ortaya

qoymuşdur, nə saibe, nə qəyyumla və nə də xam. Lakin kafirlər Allaha

yalan böhtan atırlar və onların çoxu (böhtan atdıqlarına) ağıl

çatdıra bilmirlər." (Maidə, 103) Ya da Maidə Surəsinin bu əlaqədar ayəsinin

təfsirini edərkən də işarə etdiyimiz kimi, kimi ixtilafları əsas götürsək,

bu dörd qisim heyvandan bəzisi nəzərdə tutulmuşdur.

"Bəzi heyvanları da vardır ki... üzərlərinə Allahın adını xatırlamazlar."

Yəni onların bəzi heyvanları da vardır ki, kəsərkən üzərlərinə

bütlərinin adlarını xatırlayardılar və Allahın adını xatırlamazdılar. Bir gö-

572 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rüşe görə; bununla həcc mövsümündə minmədikləri heyvanlar nəzərdə tutulur.

Digər bəzilərinə görə də; burada bir qisim heyvanlar nəzərdə tutulur

ki, heç bir vəziyyətdə onların üzərlərinə Allahın adını xatırlamazdılar. Ayənin

mənas(n)ı kifayət qədər açıqdır.

139) Yenə dedilər ki: "Bu heyvanların qarınlarında olanlar, tək kişilərimizə

aiddir..."

Burada heyvanların qarınlarındakıyla, bahire və saibe adını verdikləri

heyvanların qarınlarındakı balalar nəzərdə tutulmuşdur. Bu balalar sağ olaraq

doğulacaq olsadılar, onları yalnız kişilərə halal edərdilər, qadınları

bunlardan məhrum buraxardılar. Əgər ölü olaraq doğulacaq olsadılar,

kişi-qadın birlikdə onlardan yerlər idi. Bəzilərinə görə isə,

heyvanların qarınlarındakılardan, südləri; bəzilərinə görə də, südləri

və balaları birlikdə nəzərdə tutulmuşdur.

"Allah, (bu) xarakterizə etmələriylə onları cəzalandıracaq." Yəni Allah onları,

bu xarakterizə etmələrinin özüylə cəzalandıracaq. Çünki bu xarakterizə etmələri,

bir günah və əzab olaraq onlara geri dönəcək. Bu səbəbdən

bu ifadədə bir növ məcaz vardır. Bəzilərinə görə isə ayənin təqdiri

bucaqlımı belədir: "Allah, onları bu xarakterizə etmələrindən ötəri cəzalandıracaq."

Bəzilərinə görə də açılam belə olmalıdır: "Allah, bu xarakterizə etmələrinin

cəzasını onlara göstərəcək." Buna görə muzaf

hazfedilmiş, muzafun ileyh onun yerinə qoyulmuşdur. Ayənin mənas(n)ı

çox açıqdır.

140) Uşaqlarını məlumatsızlıq üzündən beyinsizcə öldürənlər... ziyana uğramışlar...

Burada, əvvəlki ayələrdə izah edilən, cahiliyyə cəmiyyətində təsirli olan

uydurma tətbiqlər rədd edilir. Uşaqların öldürülməsi, bəzi

heyvanların və əkinlərin qadağan edilməsi kimi. Bunların qəti bir hüsran

və işıqlığa çıxma ehtimalı ol/tapılmayan bir sapma olduğu ifadə

edilir.

Ayədə uşaqların öldürülməsi, məlumatsızlıqdan qaynaqlanan bir beyinsizlik

olaraq xarakterizə edilir. Bunun yanında heyvanlar və əkinlərdən, Allahın

özlərinə verdiyi ruzi olaraq danışılır və bunların haram qılınmasının

Allaha qarşı uydurulmuş bir böhtan olduğu ifadə edilir. Bu i

Ən'am Surəsi / 136-150 ........................................................................................ 573

fadeler istifadə edilərək, onların hüsrana uğramalarının səbəbinə vurğu

edilmək istənir. Sanki demək istənir ki: Uşaqlarını öldürmə

barəsində ziyana uğradılar; çünki məlumatsızlıq üzündən beyinsizlik etdilər.

Allaha böhtan ataraq bəzi heyvanları və əkinləri haram etməklə

də ziyana uğradılar; çünki bunlar Allahın verdiyi ruzilərdir. Allah, bir

şeyi ruzi olaraq verdikdən sonra bunu onlara haram etməkdən münəzzəhdir.

Ardından uca Allah, Allahın özlərinə ruzi olaraq verdiyi bəzi heyvanları

və əkinləri özlərinə haram etməklə içinə düşdükləri pozğunluğu

detallı bir şəkildə açıqlayır. Bu şərhi edərkən ağılı dəlilləri

və qulların həyatları üçün lazımlı olan şeyləri məlumat olaraq istifadə edir:

"...bağçaları... yaradan Odur." deyə başlayan dörd ayə hamı/həmişə bu məsələ

üzərində dayanmaqdadır. Sonra məsələni işitsel və vəhyi şərhlər

əsasında ələ alır: "Də ki: Mənə vəhy olunanda, ... yeyən kimsə üçün haram

edilmiş bir şey tapa bilmirəm..."

Bu beş ayədən çıxan nəticə budur: Müşriklərin bəzi əkinləri və heyvanları

haram etmələri, öz düşüncələrindən qaynaqlanan bir pozğunluqdur.

Buna nə ağılı dəlil əlverişli olar, nə də qulların məsləhəti belə bir

yanaşmaya yönəldər, nə də Allah qatından enən vəhy, onlara bu şəkildə

yol göstərmişdir. Elə isə onlar, tamamilə zərər və ziyan içindədirlər.

141) Çardaqlı və çardaqsız bağçaları... bir-birinə bənzər və bənzəməz

şəkildə zeytun və narları yaradan da Odur.

Ayənin orijinalında keçən "cennatin ma'ruşat=çardaklı bağçalar" ifadəsi,

asma üzüm bağları kimi budaqları üst üstə minərək bir dayaqla

yuxarı doğru uzanan ağaclar mənasında istifadə edilmişdir. "Ma'ruşat" sözünün

kökü olan "ərş" sözcüyü, əslində yüksəklik mənasını verər.

Bu səbəbdən çardaqlı bağçalardan məqsəd, üzüm və bənzəri meyvə

bağlarıdır. Çardaqsız bağçalardan məqsəd də, bir dəstəyə söykən/dözmədən

öz kökləri üzərinə yüksələn ağaclardan ibarət olan/yaranan bağlardır.

"məhsulları növ növ əkinləri..." Buğda, arpa, mərcimək və noxud kimi

hububattan ibarət olan/yaranan yeməkləri yəni.

"bir-birinə bənzər və bənzəməz şəkildə zeytun və narları" ifadəsinin

axışından aydın olduğu qədəriylə, bu meyvələrin bir-birinə bənzəyəni də,

574 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

bənzəməyəni də olduğu vurğulanır. İki meyvənin bənzəməsi; dad,

şəkil, rəng və ya başqa bir barədə olar.

Hər biri meyvə verdiyi zaman meyvəsindən yeyin...

Ayədəki əmr, mübahlığı vurğulamaq üçündür. Bunu, bağçaların, xurmaların,

əkinlərin və başqa şeylərin yaradılmasından aydın ola biləcək

qadağanın qaldırılması sadedinde deyilmiş olmasından anlayırıq. Ayənin

axışı cümlənin təqdiri açılamının belə olmasını nəzərdə tutmaqdadır:

"Odur ki bağçaları, xurmaları və əkinləri yaratdı, bunların məhsullarından

yemənizi, məhsulların yığıldığı gün də bunlardakı haqqı ödəmənizi

əmr etdi və sizə bədxərcliyi qadağan etdi." Artıq bunların mübah olduğunu

göstərmək üçün bundan daha güclü dəlil ol/tapıla bilərmi?

"və hasat günü haqqını verin." Məhsulların içində iştirak edən və onlarla elin idili

olan haqqı yəni. O halda ifadədəki ["hakkehu" sözündəki]

əvəzlik, məhsula dönükdür. Haqq onunla elin idili olduğu üçün ona izafə edilmişdir.

Necə ki yoxsullarla əlaqəli olduğu üçün onlara da izafə edilə bilir

[yoxsulların haqqı deyilə bilir]. Bu ifadədən sonra gələn, "O,

israf edənləri sevməz." ifadəsində olduğu kimi, əvəzliyin Allaha dönük

olması da ehtimal daxilindədir. Bu vəziyyətdə haqqın Allaha izafə edilməsi,

bu haqqı nəzərdə tutanın Allah olması münasibətiylədir.

Burada məhsullarda, hububatta və meyvələrdə yoxsullar üçün bir haqqın

nəzərdə tutulduğuna və bunun hasat günü haqq sahiblərinə verilməsinə işarə

edilir. Ağılı dəlil belə bir pay ayırmağı lazımlı gördüyü kimi, şəriət

də bunu bir qanun olaraq təsdiqləyir. Burada İslamın qanuniləşdirdiyi

zəkatın xaricində bir öhdəçilikdən danışılır. Çünki ayədə işarə

edilən maddələrin bir çoxu zəkat veriləcək gəlirlər əhatəsinə girməzlər.

Qaldı ki, bu ayə Məkkədə enmişdir, zəkat hökmü isə Mədinədə

qərara bağlanmışdır.

Heç şübhəsiz bu ayələ zəkat hökmünün təməllərinin atılmış olması

ehtimalı vardır. Necə ki Mədinə enişli surələrdə qərara bağlanan qanuni

hökmlərin bütünü, ümumi və üstü bağlı ifadələr şəklində Məkkə enişli

surələrdə iştirak etmişlər. Uca Allah bir neçə ayənin daxilində ümumi

olaraq haram qılınan şeylərdən danışdıqdan sonra belə buyurmuşdur:

"Də ki: Gəlin, Rəbbinizin sizə nələri haram etdiyini oxuyum... çirkin

Ən'am Surəsi / 136-150 ........................................................................................ 575

liklerin açığına da, bağlısına da yaxınlaşmayın." (Ən'am, 151)

"lakin israf etməyin." Yəni sizin həyatınız üçün nəzərdə tutulan və uyğun gəlməniz

vəziyyətində həyatınızın dirlik içində davam etməsini təmin edən sərhədləri

aşmayın. Sizdən mal sahibi olanlar, malından yerkən israf etməsinlər,

har vurub xırman sovurmasınlar, Allaha üsyan kimi sahələrdə

istifadə etmək surətiylə malı əlverişsiz yerlərdə istifadə etməsənlər.

Yoxsullar da özlərinə verilən malları boş yerə məhv etməsinlər.

Çünki danışmanın üslubu mütləqdir və ayədəki xitab [kasıb-zəngin]

bütün insanlara istiqamətlidir.

Bəziləri, "lakin israf etməyin..." sözündə xitabın mal sahiblərinə; bəzisi,

zəkatları (sədəqələri) yığan dövlət başçısına (imama) istiqamətli

olduğunu söyləmişlər. Bəziləri də bu fikirdədir: "Məhsulları hasattan

əvvəl yeyib kasıbların haqqlarının bu şəkildə itməsinə səbəb olacaq

şəkildə israf etməyin." Bəzilərinə görə, ifadənin məqsədi budur:

"Verilməsi lazım olanın bir qisimini saxlayacaq şəkildə qısmağa getməyin."

Bir üçüncü görüş də bu şəkildə ifadə edilmişdir: "Günah işlərdə

istifadə edilmək üzrə malınızı infak etməyin." Nə var ki, ifadənin axışı və

mütləqliyi bu görüşlərin bütününü rədd etməkdədir.

142) Heyvanlardan yük daşıyanı və daşımayanı da (yaradan Odur)...

Ayədə keçən "hamule"; yük daşımağa güc çatdıra bilən büyükbaş heyvanlar

deməkdir. "Ferş" isə, küçükbaş heyvanlar mənasını verər. Küçükbaş

heyvanlardan [əslində yerə sərilən döşək və ya yerə döşənilən

döşəmə mənasını daşıyan] "ferş" deyə təbir edilməsi, bu heyvanların

sanki bir döşək kimi yerə sərilir olmalarından və ya kiçik olduqları

üçün döşək kimi ayaqlar altında qalır olmalarından ötəridir.

"Allahın sizə verdiyi ruzidən yeyin." ifadəsi, yemənin mübahlığını vurğulamaqda

və ağılın nəzərdə tutduğunu təsdiqləməkdədir. Bu halıyla əvvəlki

ayədə iştirak edən bu ifadəyə bənzəməkdədir: "meyvəsindən yeyin."

"Şeytanın addımlarına uyğun gəlməyin; çünki o, sizin üçün açıq-aşkar bir düşməndir."

Yəni, mübahlığı şəriət tərəfindən təyin olunmuş bu məsələylə əlaqədar olaraq

şeytanın ardına düşməyin, onun addımlarını izləməyin, bu səbəbdən Allahın

halal etdiklərini haram etməyin. Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi

şeytanın addımlarını izləməkdən məqsəd, heç bir məlumata söykən/dözmədən

576 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Allahın halal etdiklərini haram etməkdir.

143) Səkkiz cüt heyvanı (yaratdı); qoyundan iki, keçidən iki...

Əvvəlki ümumi toxunmadan sonra heyvanlar detallı olaraq təqdim edilirlər.

Bu ifadədə, müşriklərin tutumlarının daha şiddətli bir şəkildə qınanması,

daha geniş ölçülərdə qınanmaları məqsəd qoyulmaqdadır. Bu səbəbdən,

"Səkkiz cüt..." ifadəsi, əvvəlki ayədə iştirak edən "yük daşıyanı və

daşımayanı da..." ifadəsinə bağlı ətfi bəyandır (şərh xüsusiyyətli atifdir).

Ayədə keçən "ezvac", "zevc=çift"in çoxluğudur. Bəzən yanında bir başqası

olan bir şeyə, bəzən də iki şeyə cüt deyilir. Bu və sonrakı ayədə

dörd heyvan növü sayılmışdır: Qoyun, keçi, mal və dəvə. Bunların dişi və

kişi olduqları göz qarşısında saxlanıldığında səkkiz cüt edər.

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: Allah səkkiz

cüt heyvan yaratdı. Bunlardan ikisi dişi və kişi olmaq üzrə qoyundan;

ikisi də, dişi və kişi olmaq üzrə keçidəndir. Də ki: Allah qoyun

və keçinin kişilərinimi haram etdi, dişilərinimi? Yoxsa qoyun və

keçinin dişilərinin rəhmlərində olan balalarımı haram etdi?

Əgər doğru şifahi/sözlü sinizsə, mənə bu barədə bir məlumata söykənən olaraq xəbər

verin.