Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Ayələrin Tərcüməs(n)i

128- Onların hamısını bir yerə topladığı gün, "Ey cinlər (şeytanlar)

birliyi! Siz insanlarla (onları idarə edib yoldan çıxarmaq üçün) çox

məşğul oldunuz." (deyər.) Onların insanlardan olan dostları, "Rəbbimiz, kimimiz

kimimizdən faydalandı və bizim üçün təyin etdiyin əcələ (nöqtəyə)

çatdıq." deyərlər. Allah deyər ki: "Dayanacağınız atəşdir; Allahın dilədiyi

xaric, orada əbədi qalacaqsınız." Şübhəsiz Rəbbin, hikmət sahibi və

biləndir.

129- İşdə qazandıqlarından ötəri zalımların bir qisimini digər bir

qisiminin başına belə keçirərik.

130- "Ey cinlər və insanlar birliyi! İçinizdən sizə ayələrimi izah edən

və bu günlə qarşılaşacağınıza dair sizi xəbərdar edən elçilər gəlmədi

mi?" Deyərlər ki: "Öz əleyhimizə şahidlik edərik." Dünya həyatı onları

aldatdı və kafir olduqlarına dair öz əleyhlərinə şahidlik etdilər.

131- Bu, xalqı xəbərsizkən, Rəbbinin haqsızlıq ilə şəhərləri həlak edici

olmadığındandır.

132- Hər birinin etdikləri işlərə görə dərəcələri vardır. Rəbbin, onların

etdiklərindən xəbərsiz deyil.

133- Rəbbin zəngindir (heç bir şeyə ehtiyacı yoxdur), rəhmət sahibidir.

Diləsə sizi yox edər və sizi başqa bir qövmün nəsilindən yaratdığı

kimi, sizdən sonra yerinizə dilədiyini yaradar.

134- Şübhəsiz, sizə vəd edilən mütləq gələcəkdir; siz (Allahı) aciz

buraxacaq deyilsiniz.

135- De ki: "Ey qövmüm, mövqeniz üzrə, (edəcəyinizi) edin, mən

də (edəcəyə(i)mi) edirəm. Yaxında yurdun sonunun (müvəffəqiyyətin)

kimə aid olacağını biləcəksiniz."

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Ayələr qrupunun, bundan əvvəlki ayələrlə möhkəm bir əlaqəsi vardır.

Burada uca Allahın nəzərdə tutması nəticəs(n)i bəzi zalımların digər bəzi zalımların

vəlisi mənas(n)ı açıqlanır. Şeytanların kafirlərin vəlisi olması

kimi. Uca Allahın onları bu şəkildə vəli etmiş olması, heç bir şəkildə

zülm olaraq qiymətləndirilə bilməz. Çünki onlar gələcəkdə, qiyamət günündə,

ilahi şərhdən və axirət gününə bağlı xəbərdarlıqçı elanlardan

sonra, öz pis seçimləri və dünya həyatına aldanışları nəticəs(n)i

Ən'am Surəsi / 128-135 ........................................................................................ 555

Allaha ortaq qaçdıqlarını, günah işlədiklərini, bu səbəbdən haqsızlıq etdiklərini,

zülmlə bəzəndiklərini etiraf edəcəklər. Haqsızlıq edən zalımlarınsa

qurtuluşa çata bilməyəcəkləri bir gerçəkdir.

O halda ilahi qəza/hökmə məzmuna, öntasarım, sorğulamanın və

cəzalandırılmanın oxunu meydana gətirən sərbəst seçkiləri təsirsiz hala

gətirmiş deyil. Ayrıca bəşəri xoşbəxtlik və bədbəxtliyin təməl səbəbini

meydana gətirən bəşəri sərbəst seçki ilə ilahi mühakimə və öntasarım

arasında bir qarşıdurma söz mövzusu deyil. Bu səbəbdən hökmə bağlanan,

əzəldə hazırlanan, insanın öz seçkis(n)i və iradəsi nəticəs(n)i şeytanlardan

əldə etdiyi vəlilərə uyğun gəlməsidir. Yoxsa ilahi mühakimə başdan etibarən

insanın seçmə haqqını əlindən almış, ardından onu şeytanlara

uyğun gəlməyə məcbur etmiş deyil. Yəni Allahın və ya şeytanların onu bədbəxtlik

yolunu izləməyə, şirk əsaslı inanc sistemini seçməyə, günah

və üsyanlarda ol/tapılmağa məcbur etməsi söz mövzusu deyil. Tam tərsinə

Allahın onlara hər hansı bir ehtiyacı yoxdur. Onların əlində olub

də Allahın ehtiyac duy/eşitdiyi, bundan ötəri də onlara haqsızlıq

etdiyi bir şey yoxdur. Əksinə Allah, onları rəhmətiylə yaratmış və

özlərini xoşbəxtlik yoluna girməyə təşviq etmişdir. Amma onlar

zülmət idilər, buna görə qurtuluşa çata bilmədilər.

128) Onların hamısını bir yerə topladığı gün, "Ey cinlər (şeytanlar) birliyi!

Siz insanlarla (onları idarə edib yoldan çıxarmaq üçün) çox məşğul oldunuz."…

və bizim üçün təyin etdiyin əcələ (nöqtəyə) çatdıq.

Ərəblər, bir işi və ya bir şeyi çox edən, bir iş və ya bir şeylə çox

məşğul olan kimsə üçün, "Əksərə min'eş-şey'i ev'il-fi'li" və ya "istək-sərə

minhu" deyərlər. Ayənin orijinalında keçən "isteksertum=çok etdiniz"

ifadəsiylə, cinlərin çox sayda insanı qiyamətə gətirdikləri şəklində bir

məna nəzərdə tutulmur. Çünki onları dünyada meydana gətirən, qiyamət

günü də onları hüzurunda yığacaq olan uca Allahdır. Şeytanların

etdiyi şey, müsəllət olduqları insanla çox məşğul olmaları, onu

yoldan çıxarmaları, onun üzərində istiqamətləndirici bir vəlayət/idarəçi

po-zisyonunu əldə etmələridir. Bu da məcburedici, məcbur edici bir vəlayət-

idarəçilik deyil. Tərsinə iki tərəf arasında bir əməkdaşlığından söz

edilə bilər. Onlardan uyğun gələn uyğun gəldiyindən bir çıxar gözlədiyi üçün ona xəbərdar et.

Uyğun gəlilən isə, üzərindəki idarəçiliyi və işlərini planlaması ilə uyğun gələn-

556 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

dan özünə bir çıxar təmin ediləcəyini ümid etdiyi üçün rəhbərliyini boynuna götürər.

Bu səbəbdən cinlərin insanları yoldan çıxarmaqla bir növ həzz aldıqları,

insanların da vəsvəsələrə, dedi-qodulara uyğun gəlməklə bir növ maddi

və eqoist ləzzət əldə etdikləri deyilə bilər.

Necə ki cinləri, vəli əldə edən insanların bu etirafları bunun göstəricisidir:

Rəbbimiz, bir-birimizdən faydalandıq; biz onların vəsvəsələrindən,

başdan çıxarıcı təlqinlərindən dünyəvi zövqlər və çıxarlar təmin etdik, onlar

də bizdən xoşlarına gedən şeylər təmin etdilər. Deyərkən gəlib bu aqibətlə

üz-üzə qaldıq.

Bundan da aydın olur ki -ayənin axışı da bunu göstərər-, "bizim üçün

təyin etdiyin əcələ..." ifadəsində keçən "əcəl"dən məqsəd, varlıqları

üçün nəzərdə tutulan sərhəd-səviyyə və əməlləri üçün nəzərdə tutulan mərtəbədir,

həyatlarının sona çatdığı vaxt mənasındakı əcəl (ölüm) deyil. Digər

bir ifadəylə, hərəkəti yaranmalarıyla çata biləcəkləri ən son mərtəbə nəzərdə tutulmuşdur,

həyatlarının sona çatacağı an deyil. Bu səbəbdən onların etiraflarının

mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: Bəzilərimiz öz

pis seçimi və mənfi əməlləriylə digər bəzilərimizdən faydalandı.

Beləcə bu öz seçimimizə söykən/dözən səfərimizlə, sənin bizim

üçün təyin etdiyin səviyyəyə, yəni kafirlər və zalımlar olma səviyyəsinə çatdıq.

Buna görə, ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: Allah o gün,

əleyhlərinə olan dəlillər/sübut edər tamamlansın deyə onların hamısını bir araya

gətirər. O sırada cinlərə belə səslənər: "Ey cinlər birliyi, insanların

vəlayətini əlinizə keçirmək, onları idarə edib yoldan çıxarmaq üçün çox

məşğul oldunuz." Cinləri dost və vəli əldə edən insanlar da işin əslini etiraf edərək

deyərlər ki: "Rəbbimiz, bəzimiz bəzimizdən faydalandı. Biz insanlar

birliyi cinlərdən faydalandıq, onların başdan çıxarıcı vəsvəsələriylə

dünyanın cazibədar bəzəklərinə və göz oxşayan nemətlərinə sarılıb faydalandıq.

Cinlər də bizdən faydalandılar, bizim onların vəsvəsələrinə uyğun gəlməmiz

onlara zövq verdi. Beləcə qarşılıqlı olaraq bir-birimizdən faydalanırdıq,

ta ki zidd həyatımız etibarilə vara biləcəyimiz son sərhədə və

əməl dərəcəsinə çatana qədər."

Əslində onlar bunu da etiraf etmiş olurlar: Əcəl, hərçənd Allah tərəfindən

təyin olunmuş, ancaq bu əcələ özləri bəzisinin bəzisindən

Ən'am Surəsi / 128-135 ........................................................................................ 557

faydalanması surətiylə çatmamaqdalar. Bu da, onların öz istəkləriylə,

öz seçimləriylə izlədikləri bir yoldur. Buradan hərəkətlə ayədə

keçən cinlərdən məqsədin, insanların sinələrinə vəsvəsələr təlqin

edən cin mənşəli şeytanlar olduğu nəticəsinə çatmaq mümkündür.

Allah deyər ki: "Dayanacağınız atəşdir; Allahın dilədiyi xaric, orada əbədi qalacaqsınız."

Şübhəsiz Rəbbin, hikmət sahibi və biləndir.

Bu, uca Allahın, onların etiraflarına qarşılıq olaraq verdiyi cavab və

əleyhlərinə qərara bağladığı hökmdür. Allahın hökmü, "Dayanacağınız

atəşdir..." şəklində ifadə edilmişdir.

"əl-Mesva"; "seva/yesvi/sevaen=sürekli olaraq iqamət etdi." kökünün

adı məkanıdır. Bu səbəbdən, "Dayanacağınız atəşdir." ifadəsi, içində davamlı

qalacağınız və heç çıxmayacağınız yer/yeyər atəşdir, mənasını ifadə edər. Bu

yüzdən, "orada əbədi qalacaqsınız." ifadəsiylə də gücləndirilmişdir. "Allahın

dilədiyi xaric" ifadəsi, bir istisna xüsusiyyətindədir və bununla demək

istənir ki: Allahın gücü, bununla birlikdə olduğu kimi dayanmaqdadır.

Belə bir şeyi etməyəcək olsa da O, sizi buradan çıxarma gücünə

malikdir.

Ardından ayənin axışı bu cümləylə tamamlanır: "Şübhəsiz Rəb-min

hikmət sahibi və biləndir." Bu ifadə, ayədə iştirak edən şərhin səbəbi

mahiyyətindədir və xitab Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətlidir.

129) İşdə qazandıqlarından ötəri zalımların bir qisimini digər bir qisiminin

başına belə keçirərik.

Burada, uca Allahın zalımlardan bəzisini digər bəzisinə vəli/idarəçi

və öndər etməsinin, əvvəlki ayədə açıqlanan [universal bir]

gerçəyə söykən/dözdüyü açıqlanır. Bu gerçək budur: Uyğun gələn uyğun gəldiyindən,

onun təşviqləri və başdan çıxarmaları ilə faydalanar, beləcə bəzi

günahlar işlər. Deyərkən Allah uyğun gəliləni oyanın idarəçisi halına gətirər,

uyğun gələn onun rəhbərliyi altına girər.

"Bimə yeksibun=kazandıklarından ötəri" ifadəsinin orijinalının başındakı

"ba" hərfi cerri, niyə/səbəb ya da qarşılıq bildirər. Bununla demək

istənir ki; zalımların bu şəkildə bir-birləriylə idarə edən və idarə olunan əlaqəsinə

girmələri, işlədikləri zülmlərin qarşılığı olan bir cəzadır.

558 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Yoxsa hər hansı bir günahın cəzası olmadan başdan etibarən mövcud olan

bir yönetsel əlaqə söz mövzusu deyil. Necə ki ulu Allah bir ayədə də

belə buyurmuşdur: "Allah onunla bir çoxunu sapdırar və yenə onunla

bir çoxunu hidayətə çatdırar. Ancaq onunla yalnız fasiqləri sapdırar."

(Bəqərə, 26) Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə, xitabın şəklində bir dəyişikliyə

(iltifat sənəti) gedilmişdir, gaip sıygası şəklində sürüb gələn axış,

birdən mütekellim (birinci çoxluq şəxs) sıygasına çevrilmişdir.

Bununla nəzərdə tutulan xüsus, bu gerçəyin açıqlanmasının Peyğəmbərimizə

(s. a. a) xas qılınmasıdır. Çünki onlar belə bir gerçəyin açıklanışının

həmsöhbəti olmağa layiq deyildirlər. Mütekellim sıygasına keçiş

edilməsi isə, pıçıldaşmanın, sirri açmanın bu qəlibdə daha uyğun olduğu

üçündür. Ayələrin axışında bir neçə dəfə daha üslub dəyişikliyinə

gedilmişdir ki, bunların hansı anlama istiqamətli olduqları üzərində düşünənlər

tərəfindən bilinməkdədir.

130) Ey cinlər və insanlar birliyi! İçinizdən... elçilər gəlmədimi?

Deyərlər ki: "Öz əleyhimizə şahidlik edərik." Dünya həyatı onları aldatdı...

Bu ifadə, əvvəlki ayədən, onların öz mənfi seçimləri nəticəs(n)i

şeytanları vəli/idarəçi əldə etdiklərinə bağlı olaraq çıxarsansayan sübut et

əlaqədar olaraq zehinlərdə meydana çıxa biləcək bir şübhəni aradan qaldırma məqsədinə istiqamətlidir.

Sözünü etdiyimiz şübhə budur: Hərçənd onlar bu yola öz seçkiləriylə

yönəldilər, amma onlar bu cür günahların və faydalanmaların, nəticədə

özlərini həlaka sürüyəcəyini, zalımların və şeytanların başlarında

idarəçi olmalarına səbəb olacağını, artıq arxasından xoşbəxtlik

gəlməyən bir bədbəxtliyə düçar olacaqlarını bilmirdilər. Bu səbəbdən

onlar, əməllərinin pisliyi, hərəkətlərinin çirkinliyi haqqında ümumi bir

məlumat sahibi olmaqla birlikdə bunların belə bir nəticəs(n)i olduğundan

xəbərsiz idilər. Xəbərsiz olanı cəzalandırmaq isə zülmdür.

İşdə uca Allah, zehinlərdə oyana biləcək bu cür bir şübhəni bu ifadələrlə

aradan qaldırır. Onlara elçilərin gəlib gəlmədiyini, bu elçilərin

özlərinə Allahın ayələrini xatırladıb xatırlatmadıqlarını, toplanma

və hesablaşma günüylə əlaqədar olaraq özlərini xəbərdar edib xəbərdar etmədiklərini

soruşur. Onlar özlərinə göndərilən elçiləri inkar etdiklərinə şahid

Ən'am Surəsi / 128-135 ........................................................................................ 559

lık edincə, deyiləcək söz qalmır və hüccet/aleyhlerindeki dəlil

qətilik qazanır.

O halda ayədən belə bir məna qəbul edirik: "Biz onların bütününə xitab

edərik və deyərik ki: Ey cinlər və insanlar birliyi, sizə, içinizdən elçilər

gəlmədimi? Biz onları sizə göndərmədikmi? Onlar sizə, haqq dinə dəlalət

edən ayələrimi izah etmədilərmi? Belə bir günlə, yəni qiyamət

günüylə qarşılaşacağınıza dair sizi xəbərdar edib qorxutmadılarmı? Allahın

gələcəkdə sizi sorğuya çəkəcəyini, əməllərinizdən ötəri sizi mühasiblik

edəcəyini, işlədiyiniz əməllərinizə lazımlı qarşılığı tam olaraq

verəcəyini, xeyirə xeyrlə, şərə şərlə cavab verəcəyini bildirmədilər

mi? Biz onlara bu sualları yönəltdiyimizdə bizə bu qarşılığı verərlər: Biz

öz əleyhimizə şahidlik edirik. Elçilər bizə gəldilər, sənin ayələrini

bizə oxudular, bugünkü görüşməmiz haqqında bizi xəbərdar etdilər." Bu

arada peyğəmbərlərin gətirdiklərini inkar etdiklərini, bilərək onları

rədd etdiklərini, bu barədə xəbərsiz kəslər olmadıqlarını etiraf edirlər.

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən əvvəlcə bu xüsuslar açıqlığa

qovuşur.

Birincisi: "İçinizdən..." sözü, ancaq göndərilən elçilərin başqa

cinsdən deyil, cinlərdən və insanlardan ibarət olan/yaranan həmsöhbətlərin cinsindən

olduqlarına dəlalət edər. Məsələn, elçilər mələklər arasından seçilib

göndərilmədilər ki, onlardan ürksünlər, bir yaxınlıq qura bilməsinlər,

sözlərini anlaya bilməsinlər. Lakin gərək cinlərə və gərəksə insanlara

ayrı-ayrı öz həmcinsləri arasından elçilər göndərildiyi xüsusuna bağlı

bir dəlili bu ayədən əldə etmək mümkün deyil.

İkincisi: Ayədə "şahidlik etmə" ifadəsinin təkrarlanması, tamamilə elin idili

olduğu xüsusların dəyişməsindən qaynaqlanmaqdadır. Çünki

ilkindən məqsəd, elçilərin gəldiklərinə, Allahın ayələrini izah etdiklərinə,

qiyamət günüylə əlaqədar xəbərdarlıqlarda ol/tapıldıqlarına bağlı şahidlikləridir.

İkincisindən məqsəd isə, elçilərin gətirdikləri mesajı şüurlu bir

şəkildə inkar etdiklərinə şahidlik etmələridir.

Bəzilərinə görə; "Ayədə keçən ilk şahidlikdən məqsəd, mükəlləfiyyət

halında, öhdəçilik vaxtında kafir və günahkar olduqlarına bağlı əlaqədar

şahidlikləri; ikincisindən məqsəd də, axirətdə dünyadaykən kafir

560 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

olduqlarına şahidlik etmələridir." Ancaq bu cür bir qiymətləndirmə

etmənin heç bir faydas(n)ı yoxdur. Çünki hər iki şahidlik də nəticədə dünya

həyatında küfr üzrə olunduğuna bağlı bir tək şahidliyə dönükdür.

Bu səbəbdən belə bir vəziyyətdə, təkrarın izahına istiqamətli ehtiyac aradan qaldırılmamış

olar.

Üçüncüsü: "Dünya həyatı onları aldatdı..." ifadəsi, bir axtar/ara cümləcikdir.

Burada zikr edilməsinin səbəbi, dinləyicilərin zehinlərində oyana biləcək

bir şübhəni aradan qaldırmaqdır. Belə ki: "Onlar bir-birlərindən faydalanarlarkən,

peyğəmbərlərin gəlişindən, onların ayələri açıklayışlarından,

axirət günüylə əlaqədar xəbərdarlıqlarda mövcudluqlarından xəbərsiz deyil idilər.

Yaxşı bəs niyə özlərini təhlükəyə atdılar, nə üçün bilərək və seçərək

həlak olması seçdilər?" Bu suala, dünya həyatının onları aldatdığı şəklində

cavab verilir. Nə vaxt ürəklərində haqqa bağlı bir düşüncə

meydana çıxdısa, bir xeyr parıltısı parıldadısa, dərhal heva və ehtiraslar

ürəklərinin üzərinə çullandı; pis işlərin, pis xasiyyətlərin qaranlıqları

ürəklərinin üzərinə çökdü. Beləcə ürəkləriylə haqq arasında peyvənd etməz

bir maneə meydana gəldi. Gözləri haqqı görə bilməyəcək və gözlemleyemeyecek

şəkildə korlaşdı.