Aysel Qəribli “Azərbaycan dili” anlayışının tarixi “Elm və təhsil” Bakı-2017

Mirzə Zeynal (durur ayağa və yumruğunu silkələyə-silkələyə, acıqlı). Ağalar, ana dilindən başqa burada özgə dil danışmaq olmaz. Ana dili, ana dili. Türk dili, milli dil.

Camaat çəpik çalır.

Zivər xanım (durur ayağa). Ne ponimayu, qospoda, çto za dikarstvo? Pust kto kakim yazıkom luçşe vladeet, na tom i obyasnyaetsya, çto je takoe?!

Mirzə Məhəmmədəli (acıqlı). Haqq buyurur Mirzə Zeynal, islam məclisi hara, rus dili hara?!

Qalan üzvlərdən də bəzi deyir: “eybi yoxdur”; bəzi deyir: “olmaz”.

Rüstəm bəy (zəngi çalır). Ağalar, mən təklif edirəm ki, hər kəs ki, mümkündür, müsəlmanca danışsın; çünki burada rus dili bilməyənlər də var. O ki, birisi müsəlmanca heç danışmaq bilmir, onda dəxi çarə nədi...

Mirzə Zeynal. Xeyr, Rüstəm bəy, birisi ki, müsəlmanca bilmir...

Mirzə Bəxşəli (Rüstəm bəyə). Bağışlayınız, Rüstəm bəy, birisi ki, müsəlmanca bilmir, dəxi bu məclisdə onun üzv olmağa nə haqqı?!

Zivərxanım. Qospoda, tak nelzya rassujdat, yey boqu.

Mirzə Zeynal (durur ayağa və ucadan). Biz dübarə təvəqqə edirik sədr cənablarından ki, rusca danışmağı bilmərrə qədəğən eləsin.

Yenə səs-küy qalxır, yenə Rüstəm bəy zəngi çalır, camaat sakit olur.

Rüstəm bəy (Teymur bəyə). Xub, Teymur bəy, povestkada yazılan voprosları oxu, camaat eşitsin” (57, s.450).

Göründüyü kimi, burada “Azərbaycan dili anlayışı müxtəlif ifadələrlə verilir: ana dili, türk dili, milli dil, müsəlmanca.

Maraqlıdır ki, ana dili, türk dili və milli dil ifadələri rəsmi-təntənəli üslub mövqeyindən, müsəlmanca isə adi danış məişət üslubu kontekstində səslənir.

Rüstəm bəy milli Azərbaycan dilimiz ifadəsini işlətməklə artıq perspektivi müəyyənləşmiş modeli “təqdim etdiyi” halda Hüseyn Şahid “bu deyilmi milli türk lisanı” deməklə başqa bir anlayış tendensiyanı müdafiə etmiş olur:

“Rüstəm bəy. İkinci sinifdə ədəbiyyat dərsləri nəhayət çətinləşib və bizim öz milli Azərbaycan dilimiz bilmərrə nəzərdən salınıb. Keçən zasedaniyada müəllim cənablarından xahiş olunub ki, bu barədə camaatın arzusuna hörmət qoyuban, məsələni mümkün dərəcədə nəzəri-diqqətə alsınlar. Hüseyn Şahid cənabları danışmaq istəyir.

Hüseyn Şahid (durur ayağa).

Gülbahar qulaq verir.

Möhtərəm əzayi-əncümən həzrətlərinə öz ixlasımı təqdim edib, mətləbin ən ibtidasından bir şəmmə izahat verməyi fərz və qərz bilib, iltimas ediyorum əfəndim.Arkadaşlar, şimdi həpimiz Tanrımızın buyruğu ilə iştə köyümüzdə torpağa borcunu ödəməkdən qaçacaq tək bir kişi olmaz; onu hay cift sürərkən tər olaraq əlimizdən dökmüşüz yetər! Az əvvəl alçaqca buraxıb savuşduğumuz torpaqlar yetər. Hay və ya düşmənə savaşarkən qan olaraq damarlarımızdan axıtmışız, yetər!..
... İştə kələbəklər kimi qarlar düşüyor,

Sanki bir nur eniyor hər fidana,

Lakin əyləncə olurkən adana,

Yavru çocuqlar üşüyor!

Ağalar, bu deyilmi milli ədəbiyyat!

Bu deyilmi milli türk lisanı!” (57, s.452).
Beləliklə, Hüseyn Şahid nəinki “türk dili” anlayışını müdafiə edir, həm də “türk dili” dedikdə hansı dilin nəzərdə tutulduğunu izaha da ehtiyac duyur. Çünki XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda “türk dili” ifadəsi ən azı üç mənanı bildirirdi:

1. 
   ümumiyyətlə türk dilləri;
   
2. 
   Türkiyə (Osmanlı) türkcəsi;
   
3. 
   Azərbaycan türkcəsi və ya Azərbaycan dili.
   

“Anamın kitabı” müəllifinin bütün bu milli mənlik axtarışı proseslərinin hansı mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə getdiyini də göstərir.

Mirzə Cəlil 1923-cü ilin sonlarında yazırdı:

“Nidayi-Gilan” qəzeti yazır ki, Azərbaycanda latın əlifbasını icad edən bolşeviklərdi. Onlar (bolşeviklərin) batini-xəyalı Azərbaycan türklərini sair türk ölkələrindən və sair müsəlmanlardan ayırmaqdır.

Qəzetin həmin töhmətinə cavab vermək mənim vəzifəm deyil: hər kəs hər kəsi istəyir ayırsın, istəyir ayırmasın. Amma burada bircə şey nəzərə gəlir: biz Azərbaycan türkləri sair türk tayfalarından və sair müsəlman millətlərindən ayrılsaq, bəs onda görəsən, ayrılandan sonra bizi rusmu etmək istəyirlər, ermənimi, gürcümü? Amma millətin bir yarısını o biri yarısından ayırmaq ustaları “Nidayi-Gilan”ın gözü qabağındadırlar.

Bu ustalar ibarətdirlər Tehran hökumətinin İran Azərbaycanında əyləşən varlı və qeyri məmurlarından: bunlar hamısı farslardır və fars dilindən başqa bir özgə dil danışmırlar. İstər Mərənddə olsun, istər Culfada, istər Astara ya Zunuzda, heç bir kəsin hünəri deyil həmin məmurların yanında bir kəlmə türk sözü danışsın və yazsın.

Hələ İran Azərbaycanı səhldir: Naxçıvan, Gəncə, Bakı da tehrançılar fars ölkəsi və burada yaşayan xoşbəxt müsəlmanları elə fars adlandırırlar” (60, s.241-242).

Mirzə Cəlil bütöv Azərbaycan miqyasında düşünən demokratik təfəkkürlü bir ziyalı olduğundan ana dilinin və ya milli dilin adının müəyyənləşməsi, yaxud dəqiqləşməsində də həmişə obyektiv yol tutmuş, nəticə etibarilə, “Azərbaycan dili” adına üstünlük vermişdir.
4. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “ana dili” anlayışı
Yusif Vəzir Çəmənzəminli Azərbaycanın geniş dünyagörüşlü, eyni zamanda milli düşüncəli ziyalılarından biri kimi, XX əsrin əvvəllərində “Azərbaycan dili” anlayışının müəyyənləşməsində öz mülahizələrilə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində ana dili anlayışını aydın təsəvvür etmək, hətta onu dəqiq adlandırmaq üçün ərəb, fars qarşılığından təmizləmək meyli kifayət qədər güclü olmuş, milli ruhlu söz sənətkarları o dilə “ana dili” deməyə üstünlük vermişdilər ki, o, həqiqətən, xalqın anlayacağı bir nitq təzahürü olsun.

Y.V.Çəmənzəminli “Dil məsələsi” məqaləsində (1914) yazır:

“Dil barəsində arabir yazılır. Hərə ortalığa bir fikir atır, yenə məsələ əvvəlki dairəsində qalır. Camaatımızın anlamadığı, başa düşmədiyi bir dildə yazanların sayı gün-gündən artır. Bircə bunu bilməli ki, bu yazıçıların qəliz ibarələr işlətməkdə fikirləri nədir? Bu məsələ məni artıq dərəcədə həvəsləndirir. Çünki camaatımızın gələcəyi üçün bu da lazımlı və həlli vacib işlərdən biridir. Buna görə qələm sahiblərinə rast gəldikdə bu məsələ barəsində söhbət açıram, rəylərini bilmək istəyirəm. Belə söhbətlərin nəticəsi olaraq düşünürsən ki, qəliz ibarə işlədənlərin və osmanlı dili ilə yazanların çoxusu əqidə və məsləklə iş görmürlər. Məhz “belə yazıblar, yazırlar, biz də onlara baxıb yazırıq” demək xahişindədirlər. Bir çoxları “türk dilini birləşdirmək” istəyirlər. Buna görə də osmanlı dilini ümumi bir dil sayırlar və bu dildə də kitablar, qəzetlər və jurnallar yazıb Azərbaycan türklərinə verirlər. Halbuki, bunların özlərinə məxsus gözəl, asan və möhkəm dilləri var” (27, s.339).

Yusif Vəzirin, ümumiyyətlə o dövr ziyalılarının qarşısına çıxan bir problem də ondan ibarət idi ki, qələm adamlarının işlətdiyi müxtəlif tendensiyalı dil-üslub təzahürlərinin hamısı “türk dili” adlanırdı. Yəni hər kəs düşünürdü ki, “türkcə” yazır. Əslində isə bu “türkcə”lər tamamilə fərqli idi.

Y.V.Çəmənzəminli xalq dilini öyrənməyi zəruri sayır:

“Əsil dilimiz bazarlarda, xalqın toplandığı yerlərdə, tərəkəmə elinin içində danışılmaqdadır. Qələm sahiblərimiz buralara yönəlib bunları öz dilləri ilə danışdırıb yol göstərməkdənsə, özləri düz yoldan çıxıb, camaatı da avara qoymaq istəyirlər. Hərgah yazıçılıq etməkdən məqsəd fars və ərəb sözləri işlədib bilik satmaq isə, bu ayrı bir məsələdir (27, s.339).

XX əsrin əvvəllərində mətbuatın dili məsələsi həm nəzəri, həm də praktik olaraq geniş müzakirələr mövzusu olmuşdur ki, bu, “Azərbaycan dili” anlayışının nədən ibarət olduğunu, necə təsəvvür edildiyini dəqiqləşdirmək üçün çox əhəmiyyətlidir.

Y.V.Çəmənzəminli 1916-cı ildə yazır:

“Hüseynzadənin dövlətindən ərəbləşmiş osmanlı dili “ədəbi”lik iddiasına düşdü. Mətbuatımız bilmərrə xalqdan ayrıldı. Nə xalq qəzetlərinin dilini bildi, nə də qəzetlər xalqın. Biçarə camaatımız dərdləri dərmansız bir halda can vuruşdurmaqda qaldı.

Həqiqət halı düşünənlər çox idi, lakin səsləri eşidilmirdi.

Deyirlər bir dəfə sabiq “Əkinçi” müdiri məşhur Həsənbəy Zərdabi “Füyuzat” məcmuəsinə baxıb soruşub:

• 
  Bunu kimin üçün yazırsınız?
  
• 
  Camaat üçün, -demişlər. Həsənbəy gülümsünərək demişdir:
  
• 
  Elə isə camaatın dilində yazın ki, camaat da başa düşsün.
  

Əlbəttə Həsənbəyin haqq sözləri heç kəsə kar eləmədi. Çünki sadə dildə yazmaqlıq o zaman bisavadlıq kimi tələqqi olunurdu və bu dərddən hər kəs yazıçılıq meylində olsa idi, gərək bir xeyli fars və ərəb ibarələrinə malik ola idi. Adi türk sözləri yerinə ərəb ləfzləri işlətmək mod olmuşdu” (27,s.351).

“Füyuzat”ın dilini, haqlı olaraq, ana dili saymayan Yusif Vəzir “Mollo Nəsrəddin”i bu baxımdan nümunə göstərmişdir (27, s.354).

Y.V.Çəmənzəminli 1917-ci ildə Kiyevdən “Azərbaycan muxtariyyəti, ayılın, toplaşın” və ya “Türk millətinə xitab” məqaləsində yazırdı:

“Ey ziyalılar! Qafqaziyanın böyük və bərəkətli bir qismi biz Azərbaycan türklərinindir. Burada torpağın və mülkün çoxu bizim, dövlət bizim, onda yaşayan millətin çoxu bizim, danışılan dil bizim, ruhumuzu bəsləyən musiqi və ədəbiyyat bizim...

... Məgər neçə milyon türkün gücü yoxdur? Güc var. Ancaq dağınıq gücdür. Böylə güc faydalı olmaz. Toplanıb cəmi gücümüzü təşkilata tabe etməliyik. Ədəmi mərkəziyyət qayəli Azərbaycanda bir idarə yaradılmalıdır ki, Dağıstan, Bakı, Gəncə, İrəvan, Batum və Qars vilayətlərindəki türklər mal, və namusunu mühafizə eləsin. Həm hal-hazırda, həm gələcəkdə asudə və səadətli yaşamağını təmin eləsin” (27, s.211).

Yusif Vəzir milli mənəvi yüksəliş üçün xalqın siyasi mütəşəkkilliyini əsas hesab edirdi.

“Bu müstəbidlər muxtariyyətimizin gücü ilə ortalıqdan götürüləcək. Xülasə, hər kəsin nə dərdi var, əlacını millət məclisindən gözləsin. İndiyə kimi ana dilində məktəb açdıqda rus hökumətindən qorxurduq. Çünki rus hökumətinin fikri bu idi ki, bizi dinimizdən, dilimizdən, dədə-baba adətlərimizdən geri salsın. İndi allaha şükür, səy eləyirlər ki, Azərbaycanın özünün hökuməti olsun. Bu hökumətin də çox adamları müsəlman olduğu üçün, hər bir məsələmiz özümüzün xahişi ilə əmələ gələcək. Deməli, camaata o ki lazımdır, ana dilində məktəblər açılacaq. Oxumaq xərci ucuz olduğu üçün, hamı oxuyub, yazmaq bilib, elm öyrənəcək. Elmi olan millət dünyada asanlıqla yaşaya bilər. Bizim də cəmi fikrimiz budur ki, nəcib millətimiz özgələrə möhtac olmayıb, rahat dolansın. Dünya beş gündür. Bu dünyada bolluq, salamatlıq ilə ömür eləməlidir. Öylə eləməlidir ki, dirilik, xoşbəxtlik olsun. Bunun da nicatı muxtariyyətimizdədir” (27, s.216).

S.Vəliyeva doğru olaraq göstərir ki, Y.V.Çəmənzəminli “turançılığın uğur qazana bilməyəcəyini qeyd etmiş və onu Krım turançılarının timsalında belə ifadə etmişdir: “İsmayıl bəyin (Qaspralı) işdə, dildə, fikirdə birlik şüarı Krımda kəndisinə hazırkı halda bir çox tərəfdar deyil, əleyhdar qazanmışdır... O, Turan fikrini təqib etməklə nəinki krımlıları Turanla birləşdirə bildi, bəlkə onları tatarlardan da uzaqlaşdırdı. Bunun üçün “Tərcüman” qəzetəsi əvəzinə “Millət” qəzetəsi çıxdı” (83,s. 35).

Y.V.Çəmənzəminli “Biz kimik və istədiyimiz nədir” məqaləsinin “Müqəddimə”sində yazır:

“Deməli, mədəniyyətimizin əsasını təşkil edən dilimizdə bir cazibə var. Qeyri-məcburi olaraq özgələri tərəfinə çəkir və təsiri altında saxlayır. Bu səbəbdəndir ki, rus hökuməti bizi zor ilə dilimizdən uzaqlaşdırmaq meylində olduğu halda, biz rus mühacirlərini türkləşdirirdik. Yenə həmin səbəbdəndir ki, ermənilər Avropa mədəniyyəti ilə bizdən çox-çox əvvəl aşinə ola-ola yenə bizim mədəniyyətə bac verirlər: dilimizi öyrənirlər, musiqimizdən həzz aparırlar; hətta ədəbiyyat tariximizdə də erməni adları görünür. Diqqət yeri buradadır ki, özgə millətləri türk mədəniyyətinə baç verdirməyə heç də səy eyləmirik, zor da işlətmirik.

Bizi bir millət edib, gələcəyimizə parlaqlıq ümidini bəslədən həmin mədəniyyətimizin bu xüsusiyyəti, bu məniliyidir” (27, s. 218-219).
5. Nəriman Nərimanovun “ana dili” anlayışı
Yazıçı, publisist, ictimai xadim (sonralar isə dövlət xadimi) Nəriman Nərimanovun “Azərbaycan dili” anlayışı ilk dəfə bütün təfərrüatı ilə özünü XIX əsrin sonlarında yazıb nəşr etdirdiyi “Bahadır və Sona” romanında göstərir.

Sonanın atası Yusiflə Bahadır arasında belə bir söhbət gedir:

“-Cənabınız studentdirmi?

• 
  Bəli,-Bahadır cavab verdi.
  
• 
  Sizin yoldaşlardan burada çoxdurmu?
  
• 
  Xeyr, ancaq üç nəfərik.
  
• 
  Bəs sizlərdən heç müslman varmı?
  
• 
  Bəli, ancaq bir müsəlman var.
  
• 
  Siz buyurduğunuz şəxs farsca bilirmi?
  
• 
  Bəli, bilir” (71, s.158).
  

Heç bir şübhə yoxdur ki, erməni Yusif “müsəlman” deyəndə Qafqaz (Zaqafqaziya) türklərini-azərbaycanlıları nəzərdə tutur və verdiyi sualdan bir mətləb də məlum olur ki, türk-azərbaycanlıların rusca universitet təhsili alanlarından heç də hamısı farsca bilmir.

Bahadır soruşur:

“-Təvəqqə edirəm buyurasınız görüm siz neçin farsca bilən axtarırsınız?...

• 
  Səbəb odur ki, - Yusif cavab verdi, - mənim bir qızım var. “Qız institutu”nu qurtarıb, türkcə dəxi yaxşı bilir və hətta yazırda. Amma indi farsca oxumaq istəyir”... (71, s.158).
  

Öz millətinin geri qalmasından “dərin-dərin fikrə gedib qəm dəryasına batan” Bahadırı” erməni qızının farsca oxumağı məşğul etdi və öz-özünə dedi: “Bu millətə təəccüb etməlidir! Erməni qızı neçin farsca oxusun? Neçin türkcə bilsin?...” (71, s.159).

“Bahadır və Sona” müəllifinin özü həmin suala belə cavab verir:

“... 15 yaşında firəng və rus dilində azadə danışardı. Bu dillərdən başqa dəxi türkcə yaxşı yazıb-oxuyurdu. Öz dilini demək artıqdır! Çox çəkmədi ki, bu qız institutu nişanla qurtardı və ağıl-kamalı ilə məşhur olub hər yerdən istəyirdilər ki, onu alsınlar. Amma qız heç kəsə getmək istəməyirdi, çünki istəyirdi ki, ömrünü qələm işlətməklə millətinin yolunda çürütsün...” (71, s.160).

O da məlum olur ki, ermənilər türkcə öyrənmək, yaxud türkcələrini təkmilləşdirmək üçün “Kəşkül” qəzetinə yazılmaq istəyirlər, ancaq qəzetin vaxtlı-vaxtında çıxmaması üzündən yazılmırlar... “Biz Tiflisdə olan vaxtlar mənim qızım türk dili oxuyan vaxt istədi ki, haman qəzetini alsın. Amma sonrada gördüm ki, həqiqət, gec-gec çıxır, ona görə almadım.

Aleksey cavab verdi, dedi:

• 
  Bahadırın deməyinə görə, günah tək qəzetənin mühəzzirində deyil və hətta millətdədir, çünki deyir, guya müsəlman camaatı qəzetə yazanlara köməklik etmir”(71, s.167).
  

“Bahadır və Sona”da bütün aydınlığı ilə ortaya qoyulan bir etnonim (“müsəlman”) - linqvonim (“türkcə”) münasibəti var ki, həmin münasibət Qafqazda geniş yayılmışdır:

“- Siz nə millətsiniz?

• 
  Mən müsəlmanam,- deyib Bahadır da papirosunu yandırdı. Bu vaxtadək İvan Bahadırla rusca danışırdı.İvan Bahadırın müsəlman olduğunu bilib başladı türkcə söyləməyə. İvan türkcə çox yaxşı danışırdı. Bahadır bunun danışmağına təəccüb edib sordu:
  
• 
  Siz türkcə harda öyrənibsiniz?
  
• 
  Bu yavuqda müsəlman kəndi var. Onlarla bizim işimiz çox olmağına görə türkcə öyrənmişəm”... (71, s.172).
  

1899-cu ilə Bakıda N.Nərimanovun “Türk Azərbaycan dilinin müxtəsər şərf-nəhvi” kitabı nəşr olunur (72) ki, onun “Müqəddimə”sində müəllif yazır:

“Bu axır zamanda mərifətli əhli-qələm qardaşlarımız tövzbətövz kitablar yazmağa məşğuldurlar, ancaq bu vaxtadək türk-Azərbaycan dilində bir qayda olmamağına görə hər kəs nə tövz istəyir yazır” (71, s.248).

Həmin müqəddimədə “Azərbaycan dili” anlayışı aşağıdakı linqvonimlərlə ifadə olunur: “türk-Azərbaycan dili”, “türk dili”, “bizim dil”, “dilimiz”, “ana dilimiz” və s. (71, s.249-250).

N.Nərimanov, nəticə etibarilə, “Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi”ni nə üçün yazdığının səbəbini göstərir:

“Biçarə türk mollalarımızın əksəri öz dilində kağız yaza bilmir! Bununla belə, həmin mollalar özlərini əhli-savad hesab edirlər, çünki farsca yazmaq bacarırlar və ərəbcə bir az dadıblar... Eyib deyilmi, belə olan surətdə biz türklər özümüzə türk deməyib fars deyək və farsa yapışıb dilini və yazısını öyrənək, yainki azərbaycanlıqda qalıb öz ana dilimizi bilək?...

...Bircə özümüzü türk-Azərbaycan tayfasından hesab edib ana dilimizə cüzi bir nəfə götürməkdən ötrü osmanlı sərf və nəhvinə müvafiq bu kitabçanı düzəltdik”... (71, s. 249-250).

N.Nərimanovun “Mühüm bir məsələ (Qori seminariyası nerədə olmalı)” məqaləsi (“Həyat” qəzeti, 11,14,18 iyun 1906-cı il) ana dilinə qarşı aparılan ruslaşdırma siyasəti əleyhinə yazılmışdır. Həmin məqalədə “Azərbaycan dili anlayışı” əsasən “türk dili”, qismən də “türk lisanı” ifadələrilə verilmişdir (71, s.281-288).

“Həyat” qəzetinin 15 avqust 1906-cı il tarixli nömrəsində dərc olunmuş “Bu gün” məqaləsində N.Nərimanov yazır:

“Ana dili! Nə qədər rəfiq, nə qədər ali, hissiyati-qələbiyyə oyandıran bir kəlmə! Nə qədər möhtərəm, müqəddəs, nə qədər əzəmətli bir qüvvə! Ana dili! Bir dil ki mehriban bir vücud öz məhəbbətini, şəfqəti-madərakəsini sənə o dildə bəyan edibdir. Bir dil ki sən daha beşikdə ikən bir layla şəklində öz ahəng və lətafətini sənə eşitdirib, ruhun ən dərin guşələrində nəqş bağlayıbdır!..” (71, s.334).

Və əlavə edir:

“... Nə əcəb bu vaxtadək böylə fikirlərə düşmürdük? Yoxsa ana dilimizi əhəmiyyətsiz, fəqir bir dil hesab edib etina etmirdik? Yox, əfəndim!... Firəng dili Avropada nə məqamı haiz isə, bizim də ana dilimiz Asiyada o məqamı haizdir” (71, s.336).

Azərbaycan Müəllimlərinin Bakıda keçirilən ilk Toplantısı münasibətilə yazılmış bu məqalədə ana dili nə qədər məhəbbətlə tərənnüm olunsa da, maraqlıdır ki, onun adı konkret qeyd edilmir.

Ancaq kontekstdən məlum olur ki, burada söhbət yalnız Azərbaycan türkcəsindən, yaxud müəllifin “Şərf-nəhv”ində işlətdiyi kimi, “türk-Azərbaycan dili”ndən yox, ümumən “türk dili”ndən gedir.Çünki Asiya miqyasından bəhs edərkən ancaq sonuncu ifadə-linqvonimi işlətmək olardı.

Ümumiyyətlə, N.Nərimanov “Azərbaycan dili” anlayışını, bir qayda olaraq, “türk dili”, yaxud “türkcə” şəklində ifadə etmiş, qrammatika kitabında isə, əsasən, “türk-Azərbaycan dili”nə üstünlük vermişdir ki, birinci ifadə forması ictimai, ikincisi isə akademik məzmun daşıyır.

Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik etdiyi illərdə isə dövlətin dili rəsmi olaraq “türk dili (тюркский язык)” adlansa da, “milli kommunist”in təfəkküründə “Azərbaycan dili” anlayışının təzahürü heç zaman yalnız bu forma ilə məhdudlaşmamışdır.

M.M.Nəvvab XIX əsrin sonlarında tərtib etdiyi təzkirəsinin girişində qeyd edir ki, “bundan qabaq yazılmış təzkirələr hamısı bir dildə olmuşdur. Yəni ya ərəb, ya fars, ya da türk dilində. Ancaq mən iki dildə yazacağam: həm farsca, həm də türkcə”(73, s. 12). “Təzkireyi-Nəvvab”da “türk dili” ilə yanaşı, “türkcə” (73, s. 219, 273, 629), “ türk (Azərbaycan) dili” (73, s. 57), “ türk və (azərbaycanca)” (73, s.641), “Azərbaycan dili” (73, s. 166,272), ən çox isə “azərbaycanca” (73, s.126,148,195, 428, 457, 485, 603, 604) ifadələri işlənmişdir.

6. Üzeyir Hacıbəylinin “ana dili” anlayışı
Üzeyir Hacıbəylinin “ana dili anlayışı XX əsrin əvvəllərində “Azərbaycan dili” anlayışının mahiyyətini anlamaq üçün ən zəngin mənbələrdən biridir. Görkəmli publisist ilk məqalələrindən dil məsələsinə xüsusi həssaslıqla, milli mövqedən yanaşmış, bu günə qədər əhəmiyyətini itirməyən mülahizələr söyləmişdir.

1907-ci ildə Bakıda onun “Türki-rusi və rusi-türki lüğəti” çıxmışdır. (41)

“Tərəqqi” qəzetinin 19 avqust 1908-ci il tarixli nömrəsində dərc olunmuş “Tədqiqat” adlı məqaləsi 1907-ci ildə nəşr edilmiş “İkinci il” dərsliyindən danışır. Müəllif yazır:

“Kitabın dilinə gəlincə, demək olar ki, rus və ya farsdan götürülmüş üsuli-ifadə və ifadeyi-kəlamdan tamamilə azad olub da, sırf türk dilinə məxsus qayda ilə yazılmış kitab yalnız həmin bu “İkinci il”dir. Halbuki mövcud kitablar bir çox yerlərində türk dilini xarab edib, uşaqları və müəllimləri darıxdırdığı məlumdur” (40, s.21).

Ü.Hacıbəyli “İkinci il”i yüksək qiymətləndirərək göstərir ki, “Kəlmə nasıl tələffüz olunursa elə də yazılıbdır və çünki tələffüz türk dilinə məxsus bir qaydaya görə olmalıdır... Kəlmələri çocuqlar dürüst və asanlıqla oxumaq üçün “İkinci il” müəllifləri birdə bəzi türk kəlmələrində zəbər əvəzinə “ə” və zir əvəzinə”i” yazmağı lazım görüblər”... (40, s.22).

Üzeyir bəyin ən çox maraq doğuran əsərlərindən biri 1910-cu ildə “Həqiqət” qəzetinin 24 və 25 yanvar nömrələrində çıxan “Dil” məqaləsidir ki, burada ana dilinin adı ilə bağlı, o dövrün əhval-ruhiyyəsini əks etdirən belə bir dialoq verilmişdir:

Deyir:

• 
  Ərəb!
  
• 
  Sən nə dindəsən?
  
• 
  İslam.
  
• 
  Nə dildə danışırsan?
  
• 
  Ərəb.
  

... Amma bizim bir nəfərimizdən sor ki, sən kimsən? Deyər müsəlmanam.

• 
  Hanki millətdənsən?
  
• 
  Müsəlman millətindən.
  
• 
  Nə dinindəsən?
  
• 
  Müsəlman dinindən.
  
• 
  Nə dili danışırsan?
  
• 
  Müsəlman dili.
  

Halbuki özü türkdür, dini islam dinidir, dili də türk dilidir. Daha burasını düşünən yoxdur ki, müsəlman adında millət yoxdur, müsəlman adında dil yoxdur, müsəlman-yəni islam dinini qəbul etmiş bir adam deməkdir” (40, s. 141).

Üzeyir bəy onu da əlavə edir ki, “atalarımız ancaq bununla təsəlliyab olubdurlar ki, o məktəblərdə “müsəlmanca” oxunur. Və müsəlmancadan ibarət guya ərəb və fars dilləri imiş, çünki həmin məktəblərdə bu dillərdən başqa özgə bir dil oxunmur. O, eyib olmasın, məktəblərin, yenə eyib olmasın, “proqramı” məlumdur: əvvəlcə çərəkə, sonra cüzi-Quran, sonra Quranın məddi, ondan sonra “Gülüstan”, “Bustan”, “Əbvab”, “Tarixi-Nadir”, “Hafiz” və sairin fars kitabları.

Odur ki, o cür məktəblərdən çıxmış, daha doğrusu, qaçmış uşaqlar, təbiidir ki, türkcə heç bilməzlər, farsca danışmaq bacarmazlar, ərəbcə ancaq qiraət oxumaq bilərlər. O da şərtnən ki, ərəbcə kitabda zirzəbər qoyulmuş ola” (40, s.142-143).

Ümumiyyətlə, Ü.Hacıbəyli XX əsrin əvvəllərində “Azərbaycan dili” anlayışını davamlı olaraq “türk dili” şəklində ifadə etmişdir:

1. 
   Ana dilimizdən ibarət olan türk lisanına mükəmməl surətdə vaqif olan zəvat Rusiya müsəlmanlarının ana dili sarıdan mən hələ “obed” eləməmişdim, “vizitni kartoçka” gəldi ki, madam Papkova səni “veçer”ə “priqlasit” eləyir, gəlməsən “abijatsa” olar kimi belə bir əsəfli halımızı görsə, bizə verilən müsaidənin “dilimizi yuyub” təmizləməkdən ötrü bir damcı su mənziləsində olduğuna iqrar edib, buna çaylar, sellər lazımdır deyər (40,s. 179).
   
2. 
   Halbuki bizim türk lisanımız Avropa üləma və filosoflarının rəyinə nəzərən ən rəsmi və kamil bir dildir... (40, s. 179) və s.
   

IV FƏSİL
“AZƏRBAYCAN DİLİ” ANLAYIŞININ NORMALAŞMASI
1. XX əsrin 20-ci, 30-cu illərində “türk dili”ndən “Azərbaycan dili”nə keçid prosesləri
Əslində, əgər XIX əsrin sonlarından etibarən “Azərbaycan dili” ad-linqvoniminə mətbuatın, xüsusilə milli ziyalıların dilində rast gəlinirsə, anlayışın təşəkkülü tarixini də həmin dövrdən başlamaq olar. Lakin məsələ burasındadır ki, ilk müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti elan ediləndən təxminən bir ay sonra dövlət dilinin adını “türk dili” olaraq rəsmiləşdirdiyindən ziyalılar da, həmin adı işlədirlər ki, bu, sovet dövründə də 30-cu illərin ortalarına qədər davam edir.

F.Ağazadə 1923-cü ildə yazıb nəşr etdirdiyi “Türk dilinin dirilmək və zənginləşdirilmək yollar (tükənəklər)” lüğətinin ön sözündə hər yerdə “türk dili” ifadəsindən istifadə edir (8, s.10-13). Maraqlıdır ki, müəllif “türk dili” deyərkən həm ümumiyyətlə “türkcə”ni, həm də “Azərbaycan türkcəsi”ni başa düşür və bu anlayışları bir-birindən, demək olar ki, fərqləndirmir:

“Türkcənin ərəbcədən daha zəngin bir dil olduğunu tarix yazanlar gələcəkdə sübut edəcəklər. Hərgah bu günkü türkcənin dörtdə üçü ərəbcədən alınmışdırsa, bunun bir çox səbəbləri vardır ki, başlıcası- minlərcə türk sözlərinin ərəb hərflərinə uydurulması olmuşdur: hər kəlmənin imlasında az-çox çətinlik duyan yazıçılar o kəlməni atıb əvəzində ərəbcəsini meydana fırlatmışlar. Min ildən çoxdur ki, türkcənin başına böylə oyunlar gəlmişdir; minlərcə kəlmələrimiz atılmış və unudulmuşdur, dilimiz də bundan dolayı kasıblaşmışdır. ...Şərq dillərinin üstündə ağalıq sürmək istəyən “müqəddəs” ərəb dili türkcəmizi öldürmək istədisə də, öldürəmədi, ancaq yarımcan qıldı. Bir dil ki, onun yer yüzündə yüz milyonluq sahabı ola, aya o dil ölərmi? Əlbəttə, ölməz! Yarımcan qalmış türkcəmiz imdi dirilmək istəyir, köhnə zənginliyini qaytarmaq fikrindədir. Buna dəlil türk ellərindəki dil hərəkətləridir: bir yerdə dili türkləşdirirlər, o biri yerdə saflaşdırırlar, hatta Azərbaycanda istilahları da türkləşdirmək fikrinə gəlmişlər. Pəs türkcəmiz çoxdan itirdiyi yatağına qayıtmaq istəyir” (8, s.10-11).

Professor Bəkir Çobanzadənin hələ Krımda olarkən yazdığı “Türk-tatar lisaniyyatına mədxəl” kitabı 1924-cü ildə Bakıda Xalq Maarif Komissarlığı metodşurasının tövsiyyəsilə nəşr olunur (29). Əsər öz qarşısına aşağıdakı məsələlər barədə təsəvvür yaratmaq məqsədini qoymuşdu:

“ 1. Ümumi lisaniyyat qayda və qanunlarının türk-tatar lisanlarına tətbiqi haqqında müxtəsər bir fikir.

2. 
   Türk-tatar lisanlarının tədqiqi tarixi və buna aid məsələlər” (29, s.24).
   

Ural-Altay ailəsinə mənsub türk-tatar budağına daxil olan dilləri barədə danışarkən B.Çobanzadə onların adlarını aşağıdakı şəkildə qeyd edir: 1) yaqut, 2) Altay türklərinin lisanı, 3) teleut lisanı, 4) komandan lisanı (Oli yuxarısında oturan türk qəbilələri, 5) Yenisey yuxarısındakı türklərin lisanı, 6) Uryanxay lisanı (Monqolustanın qərbində), 7) parapin lisanı, 8) qırqız lisanı, 9) noqay lisanı, 10) kumuk lisanı, 11) qaraçay lisanı, 12) başqırd lisanı, 13) sart lisanı, 14) özbək lisanı, 15) türkmən lisanı, 16) osmanlı türklərinin lisanı, 17) tatar lisanı (Kazan, Krım), 18) Azərbaycan lisanı, 19) çuvaş lisanı, 20) qun lisanı (29, s.74).

Burada diqqəti cəlb edən ən mühüm fakt B.Çobanzadənin “Azərbaycan lisanı” ifadəsini işlətməsidir.

B.Çobanzadə ilə F.Ağazadənin 1928-ci ildə birgə yazıb bitirdikləri “Türk qrameri” kitabı 1930-cu ildə Azərnəşr tərəfindən çap olunmuşdur. Kitabın “Nəşriyyat tərəfindən” başlıqlı ön sözündə deyilir:

“Məlum olduğu üzrə, indiyə qədər azəri ləhcəsinə dair yazılan qramer kitablarında ya dilimizdə olan başqa lisan ünsürlərinin təhlilinə fikir verilmiş və bununla da azəri ləhcəsinin xüsusiyyətləri kölgədə buraxılmış, ya da başqa dillərdə qəbul edilmiş qramer formalarının azəri qramerinə daxil edilməsinə çalışılmışdır” (28, s.63).

Müəlliflər, bir qayda olaraq, hər yerdə “azəri ləhcəsi” ifadəsini işlədirlər, bununla belə “azəri şivəsi” (28, s.79), “Azərbaycan ləhcəsi” (28,s.81) ifadələrinə də rast gəlinir.

“Türk ləhcələri” (28, s.94), “türk-tatar ləhcələri” (28, s.95), “türk dilləri” (28, s.95), “türk-tatar dilləri” (28, s. 97), “türk dili” (28, s.99), “türkcə” (28, s.147) ifadələrinin işlənməsi müəlliflərin “türk dilləri” anlayışını necə təqdim etmələri baxımından diqqəti cəlb edir.

Ə.Abid “Böyük Şura Ensiklopediyası və türk ədəbiyyatı” məqaləsində (“İnqilab və mədəniyyət” jur., 1929, N 2) yazır:

“Marr Azərbaycandakı türk şivələrini: 1. Bakı; 2. Nuxa; 3. Qazax-Gəncə olmaq üzrə üç qrupda toplayaraq bu şivələr üzərində məlum olan fars təsirini təkrarladıqdan sonra belə bir cümlə qeyd etməkdədir: “Azəri ləhcəsinin ayrı-ayrı danışıq tərzləri arasındakı fərq çox böyük olmaqla bərabər, bütün Azərbaycan türkləri bir-birlərini anlamaqda güclük çəkməyirlər”.

Doğrudur, hər yerdə olduğu kimi, Azərbaycan türkcəsində də bəzi xırda xarakterlər görünməkdədir. Fəqət bu xarakterləri, türklərin bir-birlərini anlamaqda güclük çəkmədikləri şəklində böyütmək Azərbaycan türkcəsini qərib bir mübadiləyə düşürmək deməkdir” (4, s.159-160).

Mərkəz (Moskva) 30-cu illərin ortalarında artıq “türk dili”ndən “Azərbaycan dili”nə keçməyi qərarlaşdırmışdı və keçid prosesi Sovetlər Birliyinin idarəçilik texnologiyalarına uyğun olaraq siyasi-ideoloji təzyiqlər, hətta repressiyalarla müşayiət olunduğundan respublika daxilində ciddi etirazlar müşahidə edilmədi. Lakin Azərbaycan mühacirəti buna dərhal reaksiya verdi. M.Ə.Rəsulzadə Berlində çıxan “Qurtuluş” dərgisinin 1936-cı il 20-ci sayında dərc etdirdiyi “Sovet Azərbaycanında türk dilinin ruslaşdırma və imha siyasəti haqqında” məqaləsində yazırdı:

“... Qızıl Moskva əsarətində bulundurduğu başqa millətlər kimi Azərbaycanı da istila edər-etməz 6-7 əsrlik qoca ədəbiyyata malik bulunan ədəbi Azərbaycan türkcəsini məhv etməyə qalxdı” (64, s.16).

Ümumiyyətlə Azərbaycan SSR-də “Azərbaycan dili”nin rəsmi olaraq kütləvi işləndiyi illərdə də Azərbaycan mühacirətinin M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu, C.Hacıbəyli kimi fəal nümayəndələri “Azərbaycan dili” anlayışını, “Azərbaycan türk dili”, “Azərbaycan türkcəsi”, “azəri türkcəsi”, “azəri ləhcəsi” və s. ilə ifadə etmişlər (bu barədə geniş məlumat üçün bax: 62, 63).