Azərbaycan dili Dİl nəDİR? DİLİn funksiyalari. DİLÇİLİk və onun diGƏr elmləR İÇƏRİSİNDƏ yeri. Yazi

6. Bölüşdürmə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr

Bölüşdürmə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə tərkib hissələrindəki iş və hadisələr ya növlər ilə bir-biri ilə əvəz edilir, ya da iki işdən yalnız birinin mümkünlüyü ifadə olunur. Məsələn: Gah güclü yağış yağır, gah da gün çıxırdı. Ya sən mənə kömək etməlisən, ya da öz dərdimə çarə tapmalıyam – cümlələrindən birincisində müxtəlif hadisələrin (yağış, gün) növbə ilə bir-birini əvəz etdiyi görünür; ikinci cümlədə isə iki hadisədən birinin mümkünlüyünü ifadə edir.
Bölüşdürmə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr yalnız bölüşdürmə bağlayıcılarının köməyi ilə yaranır. Gah, gah da, gah da ki bağlayıcılarından istifadə etdikdə hadisələr növbələşir, növbə ilə bir-birini əvəz edir. Məsələn: Onun bədənini gah hərarət bürüyür, gah da soyuq tər əsirdi.
Ya, ya da, ya da ki, yaxud da bağlayıcıları işləndikdə hadisələrdən birinin mümkünlüyü ifadə olunur. Məsələn: Ya sən mənə kömək etməlisən, ya da öz dərdimə çarə tapmalıyam.

18 Tabeli mürəkkəb cümlələr

Tabeli mürəkkəb cümlələr budaq cümlələrin növünə görə fərqlənir. Budaq cümlələr cümlə üzvlərinə uyğun gəlir və cümlə üzvlərinə uyğun olaraq aşağıdakı 7 növə ayrılır:

1. 
   Mübtəda budaq cümləsi
   
2. 
   Xəbər budaq cümləsi
   
3. 
   Tamamlıq budaq cümləsi
   
4. 
   Təyin budaq cümləsi
   
5. 
   Zərflik budaq cümləsi (6 növə ayrılır)
   
   1. 
      tərzi-hərəkət budaq cümləsi
      
   2. 
      yer budaq cümləsi
      
   3. 
      zaman budaq cümləsi
      
   4. 
      kəmiyyət budaq cümləsi
      
   5. 
      səbəb budaq cümləsi
      
   6. 
      məqsəd budaq cümləsi
      
6. 
   Şərt budaq cümləsi
   
7. 
   Qarşılıqlı güzəşt budaq cümləsi
   

1. Mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Mübtəda budaq cümləsi, ya baş cümlənin buraxılmış mübtədası əvəzində işlənir, ya da baş cümlədə işarə əvəzliyi ilə ifadə olunur, mübtədanı izah edir. Məsələn: Hamıya məlumdur ki, (nə?) payızda meyvə bol olur. Məktubda o da yazılmışdı ki, (nə?) Çingizi xaricə göndərmək istəyir.

Bəzən mübtəda budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl gəlir və ona bağlayıcı sözlə bağlanır. Baş cümlədə mübtəda vəzifəsindən qarşılıq bildirən söz olur və ya təsəvvür edilir. Məsələn: İnsanın ürəyindən nə keçirsə, o gizlində qalmalıdır. (İnsanın ürəyindən keçən (nə?) gizlində qalmalıdır.)

2. Xəbər budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Xəbər budaq cümləsi baş cümlənin işarə əvəzlikləri ilə ifadə olunmuş xəbərini izah edib aydınlaşdırır. Baş cümlənin xəbəri adətən odur, budur, o idi, bu idi, elədir, belədir, oradadır, buradadır, onun üçündür, bunun üçündür sözləri ilə ifadə olunur və budaq cümlə vasitəsilə izah edilir. Məsələn: İgid odur ki, (kimdir?) apardığını gətirsin.

Xəbər budaq cümləsi bəzən baş cümlədən əvvəl gəlir və baş cümləyə bağlayıcı sözlərlə bağlanır; baş cümlədə qarşılıq bildirən söz xəbər vasitəsilə işlənir. Məsələn: hər kim tez gələrsə, bu yer onundur. (Bu yer gələnindir)

3. Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Tamamlıq budaq cümləsi ya baş cümlənin tamamlığı vəzifəsində işlənir, ya da baş cümlədə işarə əvəzlikləri ilə ifadə olunan tamamlığı izah edir. Məsələn: Hiss edirəm ki, (nəyi) siz zəhməti çox sevirsiniz. Onu  da bilirəm ki, zəhməti sevən xoşbəxt olar.

Birinci misalda baş cümlədə tamamlıq yoxdur, tamamlığın baş cümlədən doğan sualına budaq cümlə cavab verir.
İkinci misalda baş cümlədə tamamlıq vəzifəsində əvəzlik (onu) sözü vardır. O söz budaq cümlə vasitəsilə izah edilib.
Tamamlıq budaq cümləsi daha çox baş cümlənin feli xəbərinə aid olur. Məsələn: Heç onun ixtiyarı yoxdur ki, (nəyə) bir söz desin.

4. Təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Təyin budaq cümləsi baş cümlədin isimlə (isimləşmiş sözlərlə) ifadə olunmuş hər hansı bir üzvünü təyin edir və necə? nə cür? hansı? suallarına cavab verir. Məsələn: Elə sürücü lazımdır ki, heç bir çətinlikdən qorxmasın.

Baş cümlədə işarə əvəzliyi işlənməyə də bilər. Məsələn: Nöqsan var ki, yüzlərlə adama zərər verir.
Təyin budaq cümləsi baş cümləyə heç bir başqa bağlayıcı vasitəsinin iştirakı olmadan, yalnız intonasiya ilə də bağlana bilir. Adam var heç nəyi bəyənmir (heç nəyi bəyənməyən adamlar var).

5. Zərflik budaq cümlələri

Zərflik budaq cümlələrinin bir sıra növləri var. Onlardan əsasları bunlardır: 1) Tərzi-hərəkət budaq cümləsi; 2) Zaman budaq cümləsi; 3) Yer budaq cümləsi; 4) Kəmiyyət budaq cümləsi; 5) Səbəb budaq cümləsi.

5. 1. Tərzi-hərəkət budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Tərzi-hərəkət budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin necə icra olunduğunu bildirir. 

Tərzi-hərəkət budaq cümləsi baş cümlənin feli xəbərinə aid olur, baş cümlədə işlənmiş elə, belə işarə əvəzliklərinin mənasını izah edir və necə? nə cür? suallarına cavab verir. Məsələn: Uşaqlar elə oxuyurdular ki, elə bil (sanki, elə bil ki), artistlər konsertdə çıxış edirlər.
Bəzən budaq cümlə ismi xəbərlə əlaqələnir və dərəcə çalarına malik olur. Məsələn: Hava elə isti idi ki, (o dərəcədə) nəfəs almaq olmurdu.

5. 2. Zaman budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Zaman budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkət və ya mətn zamanını bildirir. Nə vaxt?, nə zaman?, haçan?, suallarına cavab verir. Bir sıra budaq cümlələr kimi zaman budaq cümləsi də baş cümlədən həm sonra, həm də əvvəl işlənə bilir. 

Zaman budaq cümləsi baş cümlədən sonra işləndikdə cümləyə ki bağlayıcısı ilə bağlanır; baş cümlədə o vaxt, o zaman, onda sözləri işlənir və budaq cümlə vasitəsilə izah edilir. Məsələ: Oğlan o zaman (o vaxt, onda) kəndə çatdı ki, iş-işdən keçmişdi.

5. 3. Yer budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Yer budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin yerini bildirir. Haraya?, harada?, haradan? suallarına cavab verir.

Yer budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl gəlir və baş cümləyə bəzən haraya (haraya ki,) harada (harada ki), haradan (haradan ki), bəzən də o yerə ki, o yerdə ki, o yerdən ki, bir yerə ki, bir yerdə ki, bir yerdən ki və s. bağlayıcı sözlərlə bağlanır. Baş cümlədə isə bunlara müvafiq olaraq, 3 halda – yönlük, yerlik, çıxışlıq hallarında qarşılıq bildirən oraya, orada, oradan sözlərindən biri işlənir və budaq cümlə vasitəsilə izah olunur. Məsələn: Haraya göndərsələr, orada da işləyəcəm.

5. 4. Kəmiyyət budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Kəmiyyət budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin və əlamətin miqdarını bildirir, nə qədər? sualına cavab verir.

Kəmiyyət budaq cümləsi də, yer budaq cümləsi kimi, baş cümlədən əvvəl işlənir və baş cümləyə nə qədər, hər nə qədər bağlayıcı sözləri ilə bağlanır. Baş cümlə də, həmin sözlərə müvafiq olaraq qarşılıq bildirən o qədər, o qədər də, bir o qədər sözləri işlənir və budaq cümlə vasitəsilə izah edilir. Məsələn: Nə qədər uzaq olsa, o qədər xoşdur.

5. 5. Səbəb budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Səbəb budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin və ya əlamətin səbəbini bildirir. Niyə?, nə üçün?, nəyə görə?, nə səbəbə? Suallarına cavab verir.

Səbəb budaq cümləsi baş cümlədən sonra işlənir və ona ki, çünki, ona görə ki, ondan ötrü ki bağlayıcıları ilə bağlanır. Baş cümlə də, feli xəbərə aid olduqda hərəkətin, ismi xəbərə aid olduqda əlamətin səbəbini bildirir. Məsələn: Coşğunu bir həftəlik gəzintiyə göndərdilər, ona görə ki, o dərs əlaçısıdır (Dərs əlaçısı olduğu üçün, Coşğunu bir həftəlik gəzintiyə göndərdilər).
Bəzən cümlədə ona görə, ondan ötrü, o səbəbə qəlib sözlər işlənir, budaq cümlə baş cümləyə ki bağlayıcısı ilə bağlanılır.

5. 6. Məqsəd budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Məqsəd budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin məqsədini bildirir. Niyə?, nə üçün,? Nə məqsədlə?, suallarına cavab verir.

Məqsəd budaq cümləsi baş cümlədən sonra işlənir və ona ki bağlayıcısı ilə bağlanılır. Baş cümlədə məqsəd zərfliyi (qəlib söz) vəzifəsində ona görə, ondan ötrü sözləri işlədilə bilər. Məsələn: Biz zəhməti ona görə çəkirik ki, insan kimi yaşayaq.
Səbəb və məqsəd budaq cümlələri bir-birinə çox yaxındır. Fərqləndirmək üçün onların mənalarına fikir vermək lazımdır. Səbəb budaq cümləsi səbəb, məqsəd budaq cümləsi məqsəd bildirir. Ona görə də baş cümlə ilə bunların zaman münasibətində fərq var. Səbəb budaq cümləsinin ifadə etdiyi iş baş cümlədəki işdən əvvəlinə, məqsəd budaq cümləsinin ifadə etdiyi iş, baş cümlədəki işdən sonrasına aid olur.

6. Şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Şərt budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin şərtini bildirir, hansı şərtlə? sualına cavab verir.

Şərt budaq cümləsi baş cümləyə əgər, hərgah, madam ki, indi ki, bir halda ki, bağlayıcıları və -sa, -sə şəkilçiləri ilə (əksər hallarda yalnız -sa, -sə şəkilçiləri ilə) bağlanır. Məsələn: Əgər məni özünə əmi bilirsənsə oxumağına fikir ver.
Şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin elə növü də var ki, baş cümlə əvvəl işlənir və baş cümlədə bu şərtlə, o şərtlə, bir şərtlə qəlib sözlərindən biri iştirak edir, budaq cümlə isə baş cümlədən sonra gəlib, ona ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn: Sizi o şərtlə özümlə apararam ki, yolda yoruldum deməyəsiniz.
Şərt budaq cümləsi baş cümləyə bəzən yalnız intonasiya ilə bağlanır. Məsələn: Get deyir, get. İşlə deyir, işlə.

7. Qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr

Qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə baş və budaq cümlənin məzmununu bir-biri ilə qarşılaşdırır. 

Qarşılaşdırma budaq cümləsi baş cümlənin məzmunu ilə bağlı olur, baş cümlədəki hərəkətə qarşı duran hadisəni, vəziyyəti bildirir.
Budaq cümlənin bu növü baş cümlədən əvvəl işlənir, baş cümləyə nə qədər bağlayıcı sözü, -sa, -sə şəkilçisi və -da, də, belə ədatları ilə bağlanır. Məsələn: Sən kəkliyi nə qədər sevsən də, xasiyyətini bilmirsən.
Bəzən belə cümlələrdə nə qədər bağlayıcı sözü işlənmir, budaq cümlə baş cümləyə -sa, -sə şəkilçisi və -da, -də ədatı ilə bağlanır. Məsələn: Hekayətim uzun olsa da, artıq danışıb başınızı ağrıtmayacam.
Qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin başqa bir növündə budaq cümlə baş cümləyə hərçənd, hərçənd ki, sözləri ilə bağlanır, qarşılaşdırma məqsədilə baş cümlənin əvvəlində amma, ancaq, lakin qarşılaşdırma bağlayıcısı işlənir. Məsələn: Hərçənd bir az tezdir, amma zərəri yoxdur.

19 Üslub haqqında ümumi məlumat. Azərbaycan dilinin üslubları.
Hər hansı bir dilin üslublarını, üslubi imkanlarını öyrənən dilçilik bölməsinə üslubiyyat deyilir. Üslubiyyatın əsas vahidi üslubdur.

Üslub üslubiyyata nisbətən geniş anlayışdır. Üslubiyyat dilçilik terminidir. Üslub isə incəsənətdə, ədəbiyyatda və digər sahələrdə də işlənir. üslub dəst – xətt, yol kimi də işlənə bilər. Məsələn, satirik üslub, romantik üslub, Səttar Bəhlulzadə üslubu və s. Dilçilikdə üslub dil vasitələrindən məqsədyönlü istifadə üsulu deməkdir. Dil vasitələrindən məqsədyönlü istifadə 2 formada özünü göstərir: funksional üslub və fərdi üslub. 1) ümumi baxımdan hamının dil vahidlərindən məqsədyönlü istifadəsi funksional üslublar sistemini yaradır.

2)xüsusi və ya şəxsi baxımdan dil vahidlərindən istifadə fərdi üslubu meydana çıxarır.

Funksional üslublar sistemi cəmiyyətin müxtəlif sahələrini əhatə edir. Məsələn, bədii təfəkkürün tələbi ilə bədii üslub meydana çıxdığı kimi, elmi təfəkkürün tələbi ilə də elmi üslub yaranır. Müxtəlif sahələrin – üslubların hər birinə uyğun dil vahidləri seçilir. Bu sahələrin tələbinə uyğun da müxtəlif üslubların cəmiyyətdə özünəməxsus funksiyası var.

Funksional üslublar sistemi aşağıdakılardır:

1. 
   Bədii üslub
   
2. 
   Elmi üslub
   
3. 
   Publisistik üslub
   
4. 
   Rəsmi – işgüzar üslub
   
5. 
   Məişət üslubu
   

Funksional üslublar birlikdə ədəbi dili təşkil edir.

Müxtəlif funksional üslubları bir – birindən fərqləndirən cəhətlər olduğu kimi onları birləşdirən cəhətlər də vardır. Bu üslubların hər biri ədəbi dilin fonetik, leksik və qrammatik normalarına tabedir. Üslub daşıyıcıları həmin normalara əməl etməlidirlər. Hər üslubda həm bütün üslublar üçün ümumi olan ədəbi dil normaları, həm də yalnız o üslub üçün əlamətdar olan xüsusi normalar müəyyənləşmişdir. Məsələn, müəyyən söz bədii üslubda necə yazılırsa, necə tələffüz olunursa başqa üslublarda da elə yazılır, elə tələffüz olunur. Yaxud bütün üslublarda mətndən, işlənmiş sözlərdən asılı olaraq, hamı üçün eyni durğu işarələrindən istifadə olunur. Lakin inversiya bir qayda olaraq, bədii üslub, müəyyən terminlər, şərti işarələr, formullar isə elmi üslub üçün xarakterikdir. Bu fərqli cəhətlər hər üslubun xüsusi normaları səciyyəvi cəhətləri hesab edilir. Hər bir inkişaf etmiş dildə bir – birini tamamlayan iki başlıca tendensiya olur.

1. 
   ictimai təfəkkürdə diferensiasiya – ixtisaslaşma prosesi gedir, bu isə funksional üslubların yaranmasına və tədricən bir – birindən köklü fərqlənməsinə gətirib çıxarır.
   
2. 
   ictimai təfəkkürdə inteqrasiya – funksional üslubların bir – birinə yaxınlaşması, ümumi cəhətlərin yaranması prosesi gedir.
   

Fərdi üslub funksional üslublardan fərqli olaraq xüsusi səciyyə daşıyır. Bir şəxsə və ya bir qrupa aid olur. Məsələn, Sabir üslubu, mollanəsrəddinçilər üslubu, füyuzatçılar üslubu və s.

Azərbaycan ədəbi dili funksional üslublar sisteminə malikdir. Həmin üslublar aşağıdakılardır.

Bədii üslub: bədii əsərlərin dili (poeziya, nəsr, dramaturgiya)

Elmi üslub: elmi əsərlərin, dərsliklərin, monoqrafiyaların dili

Publisistik üslub: qəzet, jurnal, radio, televiziya, mitinq dili və s.

Məişət üslubu: gündəlik ünsiyyət dili

Rəsmi – işgüzar üslub: rəsmi və işgüzar sənədlərin dili
20 Bədii üslub. Sözün poetik funksiyası. Bədii ifadə vasitələri

Bədii üslub milli bədii təfəkkürün ifadəsi olub obrazlı, emosional nitq formasıdır. Bədii üslub bədii əsərlərin dilidr. Bu üslubda fikir obrazlı, yəni ifadəli şəkildə verilir. Başqa sözlə, bədii üslubun əsas cəhəti obrazlılıqdır. Obrazlılıq müxtəlif səviyyələrdə özünü göstərə bilər.

1. 
   fonetik səviyyədə obrazlılıq daha çox səslərin hesabına yaranır. Fonetik səviyyədə obrazlılıq: alliterasiya, assonans, səs və heca təkrarları, intonasiya.
   

Alliterasiya sözlərin əvvəlində eyni və ya yaxın səslərin gəlməsidir. Məsələn, Aşpaz Abbas aş asmış, asmışsa da az asmış (yanıltmac)

Assonans sözlərin müxtəlif yerlərində uyğun səslərin melodiya, ritm yaratmasıdır. Məsələn, Ərənlər məskəni vətənim mənim.

b) leksik səviyyədə obrazlılıq daha çox sözlərin köməyi ilə düzəlir.

Leksik səviyyədə obrazlılıq: epitet, təşbeh, mübaliğə, istiarə (metafora), kinayə, frazeoloji birləşmələr, omonimlik, sinonimlik, antonimlik, çoxmənalılıq və s.

2. 
   qrammatik səviyyədə obrazlılq daha çox cümlə ilə bağlıdır.
   

qrammatik səviyyədə obrazlılq: inversiya, sözlərin, müxtəlif söz birləşməsi və cümlə tiplərinin təkrarı, qeyri – normativ cümlələr və s.

bəzən eyni söz müxtəlif üslublarda verilən mətnlərdə eyni məna ifadə etmir, onun funksiyası dəyişir; məs:

1. 
   Mənə elə söz deki ona inanım.
   
2. 
   Söz vardır – kəsdirər başı,
   

Söz vardır – kəsər savaşı

3. 
   Müxtəlif səslərin hər hansı bir leksik və qrammatik məna ifadə edən birləşməsinə söz deyilir.
   

I nümunədə söz öz informativ funksiyasını saxlayır.

II nümunə bədii üslubdadır, burada söz məcazi mənada işlənir, öz informativ funksiyasından müəyyən qədər uzaqlaşmış olur.

III nümunə elmi üslubdadır. Burada da söz öz informativ funksiyasından uzaqlaşır, terminoloji funksiya daşıyır. Göründüyü kimi hər hansı bir söz müxtəlif funksiyalar daşıya bilər. Bədii üslubda sözün əsas işi və ya vəzifəsi poetik funksiya daşımasıdır. Poetik funksiya daşıyan söz və ya ifadə isə poetizm adlanır. Poetizmlər məcazi mənada işlənən söz və ifadələrdir – məcazlardır. Sözün bədii imkanları sözün sehri,sözün gücü, sözün estetikası ifadələri ilə də verilir. Sözün poetik funksiyası onun adi informativ funksiyasından daha genişdir, daha tutumludur.

Sözün poetik funksiyası ən çox məcazlarda meydana çıxır. Məcazlar qeyri – müstəqim mənada işlənən söz və ifadələrdir. Onların əsas növləri aşağıdakılardır. Təşbeh – bir əşyanın özündən daha qüvvəətli başqa bir əşyaya bənzədilməsinə deyilir. Məs: Lalə tək qızarmaq üz qaydasıdır.

Epitet – yunan sözü olub əlavə deməkdir. əlavə olunan söz məcazi mənalı söz olub əşyanın əvvəlinə artırılır və onu təyin edir. Buna görə də epitetlərə bədii təyinlər də deyilir. Məsələn: daş ürək, lalə yanaq, gül əllər.

Metafora- köçürmə deməkdir. Bir əşyanın əlamətinin həmin əşyanın adı çəkilmədən başqa bir əşya üzərinə köçürülməsinə metafora deyilir. Metaforada qarşılaşdırılan tərəflərdən yalnız biri işlənir. Məs: göylər ağlayır, günəş gülümsəyir və s.

Mübaliğə - şişirtmə deməkdir. Hər hansı əşya və ya hadisənin əlamətinin olduğundan daha artıq göstərilməsinə mübaliğə deyilir. Məs: Necəsən bir ah çəkim,

Kür quruya, sal yana.

Əksinə, əşya və hadisənin əlamətinin daha kiçildilmiş formada göstərilməsi, əhəmiyyətsizləşdirilməsi litota adlanır. Litota mübaliğənin əksidir. Məs:

Döydü yağış məni, döydü qar məni,

Bir qarışqa minsəm, aparar məni.

Kinayə - söz və ifadənin müsbət mənada deyilib, əslində mənfi mənada işlədilməsidir. Kinayədə sözün həqiqi mənası fikrin ifadə tərzinə qarşı qoyulur. Məs: ağılsız adama “ağıl dəryasıdır” demək kinayədir.

21 Elmi üslub. Sözün terminoloji funksiyası. Elmi üslubun müxtəlif elm sahələri üzrə təzahürləri.

Elmi üslub milli elmi təfəkkürün təzahür forması olub müxtəlif elm sahələrinin dilidir. Elmi üslub dərsliklərin, müxtəlif elm sahələri ilə əlaqədar kitab, monoqrafiya və məqalələrin dilidir.

Elmi üslubun əsas xüsusiyyətləri: məntiqlilik, ardıcıllıq, konkretlik, dəqiqlik, terminlərin olması. Elmi üslubda bu üsluba xas sözlər – terminlərdaha çox işlənir. hər elmin özünəməxsus terminologiyası olur. Elmi üslubda mürəkkəb cümlələr, modallıq bildirən söz və ifadələr də az olmur. Elmi üslubda olan mətnləri başa düşmək üçün tələb olunur:

1. 
   terminləri başa düşmək
   
2. 
   sintaksisi anlamq, yəni müxtəlif anlayışlar arasındakı əlaqələri dərk etmək.
   

Elmi üslubda fikri daha yığcam ifadə etmək üçün müxtəlif formullardan, düsturlardan, qrafik vasitələrdən, rəqəm, diaqram və cədvəllərdən istifadə olunur.

Elmi üslubda müəyyən istisnaları çıxmaqla, bütövlükdə obrazlılığa, emosionallığa, çoxmənalılığa, mətnaltı mənaya, fikrin müxtəlif cür anlaşılmasına yol verilə bilməz. Elmi üslubda fikirlər, hökmlər, cümlələr, ifadələr birmənalı olur.

Sözün elmi üslubda əsas vəzifəsi onun terminoloji funksiya daşımasıdır. Terminoloji funksiya daçıyan söz, yaxud ifadə termindir. Termin müəyyən elm sahəsinə aid olur, çox vaxt ancaq həmin elmin mütəxəssislərinə, o elmi bilənlərə aydın olur. Elə sözlər var ki, sırf teürmin kimi işlənir. məs: leksem, fonem, sintaksis, sinekdoxa, morfologiya, janr və s.

Elə sözlər də var ki, yalnız elmi mətndə termin kimi işlənir, digər mətnlərdə ümumişlək söz də ola bilir. Məs: güc, xəbər, sifət, bucaq, şüa, say, enerji və s.

Terminlər müxtəlif məna çalarları ifadə etmir, konkret bir anlayışı ifadə edir. əgər çoxçənalı söz (qüvvə, xəbər) termin kmi işlənirsə, digər əlavə məna çalarlarını itirir, həmin mətndə birmənalı olur.

Azərbaycan dilində eləcə də dünya dillərində alınma terminologiya daha geniş yayılmışdır. Həm şərq, həm qərb dillərinə aid terminlər dilimizdə milli terminologiyanı üstələyir. Bu da elm sahəsinin beynəlmiləl xarakterindən irəli gəlir. Dünyanın bir çox dillərində eyni terminlər işlənir.

Elmi təfəkkürün inteqrasiyası güclənir – hər bir alim öz sahəsi ilə bağlı kəşfləri mənimsəmək istəyir və ya hər bir alim araşdırmalarını dünyaya çatdırmaq istəyir. Beləliklə, elmin dili daha çox beynəlmiləlləşir. Bu vaxt aşağıdakı cəhətlər özünü göstərir:

1. 
   Beynəlmiləl terminlər milli terminləriu sıxışdırır.
   
2. 
   Elmi üslub get –gedə daha çox formullara, şərti işarələrə, hamı üçün anılaşıqlı digər vasitələrə meyl edir.
   
3. 
   Elmi məlumat və araşdırmaların nəticələri daha çox beynəlxalq dillərdə elan edilir.
   

Elm sahələri aşağıdakı kimi qruplaşır:

1. 
   Humanitar elmlər: tarix, fəlsəfə, filologiya, psixologiya, sosilogiya və s.
   
2. 
   Təbiət elmləri: biologiya,coğrafiya, tibb və s.
   
3. 
   Texniki elmlər: riyaziyyat, fizika, kimya və s.
   

Hər bir sahənin özünəməxsus terminologiyası, ifadə tərzi var.
22 Publisistik üslub. Digər funksional üslublarla əlaqəsi.

Publisistik üslub milli ictimai təfəkkürü ifadə edən nitq forması olub mətbuatda funksionallaşır və olduqca müxtəlif mövqeləri, maraqları əks etdirir. Qəzet və jurnalların, radio və televiziyanın, elmi kütləvi kitabların və s dilidir. Ona “mətbuat dili”, “qəzet dili”, “elmi kütləvi dil”, “televiziya dili” də deyilir. əlbəttə belə adlandırma publisistik üslubun müxtəlif formaları ilə əlaqədardır və təbii ki, bunların heç biri publisistik üslub anlayışını tam əhatə edə bilmir.

Publisiitik üslub şifahi və yazılı formada olur.

Şifahi publisistika radio və televiziya dilidir, kütləvi yığıncaqlarda, mitinqlərdə səslənən dildir.

Yazılı publisistika kütləvi qəzet və jurnalların, elmi – kütləvi kitabların və s- nin dilidr. Şifahi və yazılı publisistika dil cəhətdən bir – birindən o qədər də fərqlənmir. Publisistik üslubun əsas əlaməti kütləvi anlaşıqlılıq, aydınlıq, təsirlilikdir.

Publisistik üslub kütləvi nitq forması olduğundan xalq dilinə çox yaxındır. Buna görə də ümumxalq dilində gedən proseslər – dəyişmələr, yeniləşmələr publisistik üsluba, əksinə, mətbuatda gedən dəyişmələr ümumxalq dilinə təsir edir.

Publisistik üslub müxtəlif emosiyaları ifadə edir: qəzəb, nifrət, sevinc, həyəcan, təmkin və s. publisistik üslubda həm təsviri, həm də analitik şərhlərə təsadüf olunur.

Publisistik üslub ən ictimai nitq forması olduğuna görə digər funksional üslubların bir sıra əlamətlərini də daşıyır. Nəticədə publiisistik üslubun, əsasən, aşağıdakı növləri meydana çıxır:

1. 
   bədii - publisitik dil
   
2. 
   elmi- publisistik dil
   
3. 
   rəsmi – publisistik dil
   

Bədii - publisistik dil publisistik üslubun əsas xüsusiyyətlərinə malik olmaqla yanaşı, müəyyən qədər obrazlı nitq formasıııdır. Bu üslubda məcazlara da təsadüf edilir.

Oçerklər, felyetonlar, bəzi məqalələr buna misal ola bilər.

Elmi - publisistik dil dedikdə müxtəlif elm sahələrinə, siyasətə, dinə və s. aid publisistik məqalələrin, kitabların dili nəzərdə tutlur.

Rəsmi – publisistik dil bilavasitə publisistik məzmun daşıyan bu və ya digər rəsmi, yaxud işgüzar sənədin dilidir.

23 Məişət üslubu və onun yaranma şəraiti.

Məişət üslubu insanların məişətdəki danışıq tərzidir, şəxslərin ailədəki, istehsalatdakı ünsiyyət dilidir.

Məişət üslubu sadə, təbii danışıq dilidir. Məişət dili yazılı ədəbi dilə qarşı durur. Yalnız şifahi formada mövcuddur. Onu səciyyələndirən əsas cəhət nitqin sərbəstliiyi və təbiiliyidir. Lakin ədəbi dildə olduğu kimi burada da cümləni səliqəsiz qurmaq, istənilən söz və ifadəni işlətmək olmaz. Bu üslubun dili loru nitq, yəni yonulmamış pinti danışıq dili deyil, məhəlli səciyyə daşımır. Məişət üslubu dialekt üstü nitq formasıdır.

Məişət üslubu ədəbi dilin şablonlardan, qəliblərdən azad və canlı danışığını məhəlləçilikdən, bəsitlikdən təmizlənmiş şəklidir.

Yəni məişət üslubu təmtəraqlı nitqlə loru dilin keçidində müəyyənləşir. Bu üslubu loru danışıqla, dialekt danışığı ilə qarışdırmaq olmaz. Müxtəlif üslub nümayəndələri yazısında ayrı – ayrı üslublardan istifadə etsələr də , şifahi nitqdə məişət üslubundan istifadə edirlər. Bu mənada, məişət üslubunda müxtəlif üslubların nümayəndələri birləşirlər. Bu üslubun daha çox təmasda olduğu üslub bədii üslubdur. Məs: bədii üslubda, xüsusən, dramatik əsərlərdə personajlar daha çox məişət dilində danışırlar. Belə danışıq tərzi obrazların dilinə bir təbiilik, canlılıq, səmimiyyət gətirir.

Məişət üslubu ədəbi dilin ən geniş yayılmış kütləvi üslubudur.

Məişət dili gündəlik danışıq dilidir. Danışıq dilinin qarşılığı yazılı dildir. Yazılı dil isə insan mədəniyyətinin inkişafından xeyli sonra yaranmışdır. Şifahi nitq – danışıq dili ilkindir. Yazılı dil onun əsasında formalaşır. Yazılı dil çox zaman ədəbi dilin sinonimi kimi qavranılır. ədəbi dilin üslubları yazılı dilin bazasında meydana çıxır. Indi məişət dili kim qavradığımız nitq əvvəllər canlı dilin, xalqın ünsiyyət saxladığı dilin özü idi. ədəbi dilin üslubları danışıq dilinin əsasında, amma danışıq normasından uzaqlaşma yolu ilə yaranır. Sonralar ədəbi dil öz yazılı üslubları ilə elə səviyyəyə çatır ki, xalqın dilinin təbiiliyindən uzaqlaşır. Ziyalıların bir – birini anlaması çətinləşir.

ədəbi dilin get – gedə şablon dilə çevrilmə qorxusu yaranır. Bu halda insanlar təbii ünsiyyətə ehtiyac hiss edirlər. Həm də mədəni səviyyə yüksəldikcə insanların gündəlik üsniyyətində məhəlli nitqdən, yerli şivəçilikdən də çəkilmə meyli güclənir. yəni bu zaman ədəbi normativli dil insanların məişətinə yol açır. Beləliklə ədəbi dilin şifahi təzahürü olan məişət üslubu - ədəbi normativli gündəlik danışıq dili yaranır. Məişət üslubunun yaranması bir zərurətdir. O, xalq danışıq dili ilə ədəbi dil arasında bir balans yaradır. Sanki ədəbi dilə deyir ki, çox uzağa qaçma, yadlaşarsan, xalq danışıq dilinə deyi ki, çox dala qalma dialektə çevrilərsən. Beləliklə, məişət üslubunun balansyaradıcı rolu çox əhəmiyyətlidir.