Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi elmlər assosiASİyasi (afse a) FƏLSƏFƏ və sosial-siyasi elmlər elmi-nəzəri jurnal



Yüklə 1,29 Mb.
səhifə12/101
tarix05.01.2022
ölçüsü1,29 Mb.
#67475
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   101
Ключевые слова: ислам, перипатетизм, философия, суфизм


Əbu Səid Məhəmməd Xadiminin

təsəvvüfi təfsir metodu



Rəşad İlyasov

Giriş:

İslam düşüncəsində mətnləri təfsir etmə (hermenevtika) meto­do­lo­gi­ya­sı özünəməxsus ontologiya (varlıq) və epistemologiya (idrak) nəzəriy­yə­lə­rinə dayanaraq həyata keçirilmişdir. Məhz təsəvvüfi hermenevtika təsəv­vü­fi varlıq və idrak nəzəriyyəsini əsas götürərək həm dini mətnləri, həm də poetik mətnləri şərh etməklə metafizik məna çalarlarını müəyyən etmişdir. Be­lə ki, İslam təfəkküründə təsəvvüfi (işari) təfsir-təvil tarixinə nəzər sal­dıq­­da bunun bariz nümunələrini görmək mümkündür. Termin olaraq bunun “işa­­ri təfsir” adlandırılması da buradan qaynaqlanır. Əsasən İslam düşüncə ta­­ri­xində rasional metodla işari-təsəvvüfi hermenevtik metod bir-birini ta­mam­­layan iki metod kimi götürülmüşdür. Məhz Eynəlqüzat Miyanəci və İbn Ərəbinin daha geniş perspektivdən işləyib hazırladıqları təsəvvüfi var­lıq-idrak nəzəriyyələri və buna dayanaraq mətnlərin şərh olunma me­to­do­lo­gi­­yası bəhs olunan düşüncənin ilkin arqumentlərini təşkil edir. Burada tarixi və fəlsəfi fakt olaraq qeyd etmək yerinə düşər ki, həm Şərqdə həm də Qərb­də rasional təfəkkür sisteminin böyük filosoflarından olan İbn Rüşdün (Aver­roes) İbn Ərəbi ilə görüşməsi bu düşüncə sistemlərinin qarşılıqlı ma­hiy­yətini açıqlamaq baxımından diqqətəlayiqdir. Məhz bu görüş nəticəsində ra­sional təfəkkür ilə kəşfə əsaslanan düşünmə və anlama tərzi bir-biri ilə gö­rüş­müşdür. İbn Rüşdün hermenevtik metodu tam rasional nəzəriyyəyə əsas­lan­dığı halda (1, s.­224-226), İbn Ərəbinin hermenevtik düşüncəsi bu rasi­o­nal düşüncəni qəbul etməklə bərabər, bunun fövqündə yerləşən bəzi anlayış və məfhumlara kəşf yolu ilə varıldığını iddia edir. Məhz İbn Rüşd kəşf və “fey­zi ilahidə” mövcud olan elmin məntiq və nəzəri təfəkkürlə əldə edilən elm­­lə eyni olub olmadığını soruşduqda, İbn Ərəbi “Bəli” və “Xeyir” ca­vab­la­rını verir. Ona görə “bəli ilə xeyir arasında ruhlar maddələrindən, başlar isə bədənlərindən ayrılar”. İbn Ərəbi bu fikirləri eşidəndə İbn Rüşdün rən­gi­­­nin saraldığını və nəyə işarə olunduğunu başa düşdüyünü söyləyir (2, s.153).

İbn Rüşddən fərqlı olaraq İbn Sina təsəvvüfi idrak nəzəriyyəsini və her­menevtik metodun tutarlılığını “əl-İşarat və Tənbihat” adlı əsərinin so­nun­da “maqamatu`l arifin” (ariflərin məqamları) bölməsində arqumentlərlə əsas­landırır. Burada O, bəzi övliya və şəxslərin əqli arqumetlərə əsas­lan­madan kəşf vasitəsi ilə Mütləq Varlığı dərk etdiklərini və rasional dəlillərə dayanaraq izah ediləməyəcək məqamların, qeyd olunan şəxs və övliyalar vasitəsi ilə açıqlanacaq mahiyyətdə olduqlarını vurğulayır (3, s.335).

Digər tərəfdən qeyd etmək lazımdır ki, İbn Ərəbinin şagird və oğulluğu olan Sədrəddin Konəvi də rasional arqumentləri və məntiqi əsas alaraq təsəvvüf fəlsəfəsini sistemləşdirməyə cəhd etmişdir (4).

İslam düşüncə tarixində Qəzzali və Fəxrəddin Razi dövründən son­ra­kı dövrlər “mütəəxxirun” (sonrakılar) adı ilə tanınır. Məhz bu dövrdə bü­tün əqli-təsəvvüfi-dini bilik və anlayışlar çoxyönlülük və varlıq mərtəbələri (məratibu`l-vucud) prinsipinə uyğun olaraq təhlil olunmuşdur. Nəticədə Qu­ranın özü də mahiyyəti etibarilə bu konseptual sistemə uyğun bir tərzdədir. Belə ki, İslam mədəniyyətində ortaya çıxan bütün təfsir metodları da bu düşüncəmizin arqumentlərini təşkil edir. Məsələn, son dövrlərin sünni təfsir metodunun ən gözəl nümunələrindən biri olan Almalılı Həmdi Yazarın Hakk Dini Kur`an Dili və şiə təfsir metodunun ən gözəl nümunələrindən bi­ri olan Əllamə Təbatəbainin əl-Mizan təfsirlərindəki hermenevtik metod­la­rı anlamaq üçün yüksək səviyyədə klassik (bəlağat) və müasir dil fəl­sə­fə­si­nə, İslam düşüncəsinə (hüquq, kəlam, fəlsəfə, təsəvvüf) və kifayət qədər Qərb fəlsəfəsinə bələd olmaq zəruridir. Əks təqdirdə, bu təfsirlərin və mü­əl­lif­lərinin hermenevtik metodlarını və ontoloji-epistemoloji nəzəriyyələrini fəl­səfi-metafizik cəhətdən anlamağımız mümkün deyildir.


Yüklə 1,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   101




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin