Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri” seriyası HÜMMƏT ƏLİzadə azərbaycan el əDƏBİyyati

HÜMMƏT ƏLİZADƏNİ ANARKƏN
“Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri” seriyasından sayılan bu birinci toplu Hümmət Əlizadənin adı ilə bağlı olub müəllifin təkrar dərc edilən ikinci kitabıdır. İkinci dəfə nəşr olunmuş ilk kitabı isə oniki cildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri” seriya­sının üçüncü “Dastanlar” cildində özünə yer almış “Koroğlu” eposudur¹.

Folklorşünas həmkarım, onlarla şifahi söz sənəti toplularının müştərək müəllifi olduğumuz prof. Bəhlul Abdullanın tərtibi və bi­zim “Ön söz”ümüzlə işıq üzü görmüş “İncilər” seriyasındakı “Ko­­roğlu” dastanı keçmiş irsi yenidən dövriyyəyə gətirmək işin­də mühüm addım sayıla bilər. Təqdim olunan bu toplunu da hə­min gələnəyin davamı və H.Əlizadənin ilk toplama-tərtib-nəşr ki­tabı kimi dəyərləndirmək mümkündür.

Bəllidir ki, Azərbaycan folklorunun toplanması, tərtibi və nəşr işində Salman Mümtazla yanaşı Hümmət Əlizadə də məh­suldar bir folklorçu kimi fərqlənmişdir. O, 1929-cu ildən 1941-ci ilə kimi nəşr etdirdiyi kitablarının əksəriyyətinə kiçik də olsa ön söz, izah və qeydlər yazmış, ilk baxışdan diqqəti çəkən bir sıra maraqlı fikirlər söyləmişdir.

H.Əlizadənin həyatı, folklor irsi barədə məqalələr, monoqra­fik tədqiqatlar yazılsa da, onun həyat yolu barədə ən etibarlı bil­gi­ni təqdim etdiyi kitabın “Nağılçılardan bəzilərinin tərcümeyi-ha­lı” bölməsində tapırıq. Hər şeydən öncə, özünü nağılçı (güman ki, söyləyici demək istəmişdir) kimi təqdim edən H.Əlizadə özü barədə qeyd edir ki, 1907-ci il oktyabrın 10-da Qazax qəzası Hə­sənsu mahalının Köçəsgər kəndində anadan olmuşdur. İbtidai təh­silini Tovuz məhəlli məktəbində almış, sonralar Azərbaycan Mər­kəzi Türk İşçi fakültəsini bitirmişdir. Təhsilini Ali Pedaqoji İnsti­tutda davam etdirən H.Əlizadə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin (1923-1929-cu illərdə fəaliyyət göstərib) və onun davamı sayılan özgə elmi təşkilatların – Azərbaycan Elmi Təd­qi­qat İnstitutu, Az.OZFAN-ın üzvü kimi o zamandan Azərbaycan rayon və kəndlərini qarış-qarış dolaşıb el ədəbiyyatı örnəklərini toplamaq işində böyük fədakarlıq göstərmişdir.

İlk növbədə öz toplamış olduğu folklor nümunələrinə dəyər verən H.Əlizadə göstərirdi ki, onlarda “bəzi qüsurların görün­düyü təbiidir, çünki folklor toplama üsullarını bir gənc tələbə incədən-incəyə tətbiq edə bilməzdi”.

Hümmət Əlizadənin tərcümeyi-halını tamamlayan özgə bir bilgi həmin topluda onun atası Aşıq Əli Rəhim oğlu (Aşıq Əli Köçəsgərli kimi də tanınır) barədə yazılanlardır. H.Əlizadə qeyd edir ki, Əli Rəhim oğlu 1867-ci ildə İranın Sulduz qəsəbəsində anadan olub. 8 yaşından 20 yaşına kimi maldarlıqla, dəmirçiliklə, 22 yaşında isə Rusiyaya qaçaraq (Şimali Azərbaycan nəzərdə tu­tu­­­lur) 29 yaşına kimi əkinçilik, fəhləlik və s. işlərlə məşğul ol­muş­­­dur. 29 yaşından yenidən Sulduza qayıdan Əli Rəhim oğlu 4 il bağbanlıq etmiş, 33 yaşında yenidən Azərbaycana dönmüş, aşıq­­lıq sənətini davam etdirmişdir. Aşıq Əli savadsız olmuş, lakin çox ölkələrdə (Hindistan, Ərəbistan, Türkiyə, Misir, Çin və s.) do­laş­dığı üçün fars, türk, yəhudi, kürd dillərini öyrənmişdir.

Daha sonra H.Əlizadə atasının uca məlahətli səsə və yüksək söy­ləyicilik qabiliyyətinə malik bir sənətkar olduğunu vur­ğu­la­mış və sonda xatırlatmışdır ki, o hazırda Qazağın Həsənsu ma­ha­­lının Köçəsgər kəndində yaşayır.

H.Əlizadənin özü və atası Əli Rəhim oğlu barədə verdiyi bu av­tobioqrafik məlumatların haqqında sözü gedən nəşrdə özünə yer alması təsadüfi deyildir. Çünki H.Əlizadə topludakı dastan­la­rın əksəriyyətini atasının adı ilə bağlı təqdim etmişdir. Bunlar: “Şahzada İbrahim”, “Tahir Mirzənin nağılı”, “Şahzada Qasımın na­­ğılı”, “Şahzada Bəhramın nağılı”, “Nəcəfin nağılı”, (Qazax, 1926-1928-ci illər) kimi məhəbbət dastanlarıdır. Maraq doğuran öz­­gə bir cəhət ondan ibarətdir ki, H.Əlizadə tərcümeyi-halında özü­nü həm də ifaçı-söyləyici kimi təqdim etmişdir. Topluda onun söyləyiciliyi-müqalifiliyi ilə özünə yer almış “Şah oğlu Şah Ab­ba­­­­­­sın nağılı” (Qazax, 1927) bunu bir daha təsdiq etməkdədir.

H.Əlizadənin “Azərbaycan el ədəbiyyatı (Nağıllar) toplama-tər­tib kitabında təqdim olunan örnəklər məhəlli (lokal) səciyyə (ha­mısı eyni ərazidən toplanmışdır) daşısa da onların üslubu təs­diq edir ki, söyləyicinin-ifaçının dili, özgə sözlə deyilsə, xalq dili, onun yerli zəminlə bağlı ləhcə-şivə xüsusiyyətləri, xüsusilə das­tan­çılıq gələnəyi əsasən qorunub saxlanmışdır. Lakin “Şahzada İbrahim”, “Tahir Mirzə” və “Şahzada Qasım” dastanlarının təkrar nəş­rində² həmin meyar pozulmuş, toplayıcı sərbəst şəkildə bu mətn­lərə mü­daxilə etmiş, onu öz yaradıcılıq süzgəcindən keçirib istədiyi şəkildə dəyişdirmişdir. Faktlara üz tutaq: İkinci nəşrdə (1937) “İbrahim” adı ilə təqdim edilən “Şahzada İbrahim” ilk nəşrdə olduğu kimi yenə də 1926-cı ildə ildə Qazaxda Aşıq Əli­nin ifa­sın­dan toplanmış nümunə kimi verilmişdir. Ustadnamələrin ikisi sax­lanmış, biri isə Aşıq Ələsgərin “Bələtdi” rədifli qoşması ilə əvəz edil­mişdir. İlk nəşrdəki 56 bənd şeir ikincidə 44 bəndə en­di­ril­mişdir. (İkinci nəşr­dəki duvaqqapma da başqadır).

Əsas dəyişiklik dastanın nəsr hissəsində aparılmışdır. Hər iki nəşri müqayisəli tərzdə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, ikinci nəşrdəki örnəklər H.Əlizadə tərəfindən yenidən yazıl­mış­dır. İlk nəşrdən fərqli olaraq ikinci nəşrdə bəzi epizodlar ixtisara sa­lınmış, süjet xətti, ayrı-ayrı motivlər əsaslı şəkildə yığcam­laş­dı­rılmışdır. Dastan mətninin dili üzərində də xeyli əməliyyat apa­rılmışdır. Məsələn, birinci çap: “Kilat mahalında Zülal adda ağıllı, kamallı və ədalətli bir şah var idi. Bunun da iki oğlu var idi ki, heç birisinin gözəllikdə misli manəndi yox idi. Uşaqların birisinin adı İbrahim, o birisinin adı Asdan idi”. İkinci çap: “Kilat mahalında Zülal adlı bir şah var idi. Zülal şahın iki oğlu var­dı. Birinin adı Asdan, o birinin adı İbrahim idi. Bir gün bun­la­rın anaları öldü. Zülal şah getdi yeni arvad aldı”³.

Eyni mənzərəni bütün dastan boyu müşahidə etmək müm­kün­dür. “Tahir Mirzə” və “Şahzada Qasım” dastanlarının ikinci ça­pın­da da həmin vəziyyətlə qarşılaşırıq. Bütün bunlar təsdiq edir ki, H.Əli­za­də eyni kitabda “Aşıq Valeh” (1927, Tovuz, Şair Vəli), “Aşıq Əm­­rah” (1934, Tovuz, Aşıq Qoca), “Novruz” (1928, Tovuz, Aşıq Əli), “Şah İsmayıl” (1928, Tovuz, Aşıq Mirzə), Alıxan-Pəri” (1927, Qa­zax, Aşıq Həsən), “Dilsuz və Xəzangül” (1935, Kürdüs­tan, Nəbi Nə­cə­fov), “Səyyad və Sadət” (1934, Kəlbəcər, Aşıq Hü­seyn) kimi das­tanları xalq dilində, aşıqdan-ifaçıdan yazıya alın­mış şəkildə çat­dır­mağa çalışsa da toplama və nəşr işində əsaslı bir prinsipə sadiq qal­mamışdır. Bunun da təbii səbəbləri vardır. Çünki Ülkər təxəllüsü ilə yazıb-yaradan H.Əlizadə “...çöllərdə, otlu-çi­çək­li yamaclarda do­laşa-dolaşa, ney-tütək çala-çala qoşmalar, gəray­lılar oxumuş”, son­ra­lar isə tam mənası ilə dəyişmiş, bugünki div addımlarla irəlilə­yən və ir­maq kimi coşan, daşan həyata açıq gözlə bax­mağa baş­lamış, ye­ni ruh­da bir çox mənzum parçalar yazmış­dır⁴. Təsadüfi deyildir ki, folk­lorçunun ayrı-ayrı nəşr işlə­rin­də bəzi ça­­tış­ma­maz­lıqlar on­lara ya­zılmış ilk söz səciyyəli qeyd­lərdə də gös­­­tə­ril­mişdir. Məsələn, “Azər­baycan aşıqları” kitabının idarə tərə­fin­­dən verilmiş “Bir neçə sö­z”ün­­də oxuyuruq: Tərtibdə “...H.Əli­za­də yoldaş... şübhəsiz ki, bir çox qüsurlar buraxmışdır... Tanı­dı­ğımız aşıq­lardan bəzilərinin bir çox də­yərli qoşmaları kənar­da bu­ra­xı­la­raq hər aşığın deyə biləcəyi adi və ümu­mi əsərləri qeydə alın­mış­dır. Digər tərəfdən, kitabın tər­tib və ümu­miyyətlə top­la­nış tex­ni­ka­sında da bir çox nöqsan buraxılmışdır”⁵.

H.Əlizadə 30-cu illərdə Azərbaycan folklorunun müxtəlif janr­la­­rına dair onlarla kitab nəşr etdirmişdir. 10-dan çox mə­həbbət das­ta­nı və 20-yə yaxın nağıl daxil olmuş “Dastanlar və nağıllar” ⁶ tər­tib işi müəllifin nəşr etdirdiyi toplular içərisində önəmli yer tu­tur. H.Əli­zadənin toplama-nəşr fəaliyyətini yüksək dəyərləndirən prof. M.H.Təhmasib “Dastanlar və nağıllar” kitabı ilə bağlı fikir­­lərini belə ümumiləşdirmişdir: “Bizcə, bu kitab­lar­da ən böyük nöq­san on­­­­dan ibarətdir ki, bir sıra dastan şeirləri həmin dastanların qəh­rə­man­larının müstəqil qoşmaları kimi ve­rilmiş, belə ustadların yaşa­mış olduqları dövr isə əksərən das­tan­da surət kimi iştirak edən şa­hın yaşamış olduğu illərlə müəyyən­­ləşdirilmişdir”⁷.

Əlbəttə, bütün bu deyilənlər H.Əlizadənin adı ilə bağlı nəşr iş­lərində təsadüf edilən kiçik çatışmamazlıqlardır. Əslində isə H.Əli­zadə istər epik, istərsə də lirik Azərbaycan folklorunun top­lan­ması və nəşrində misilsiz xidmətləri olan bir folklor fədaisi olmuşdur.

Azərbaycan aşıq poeziyasının toplanması və nəşri işində H.Əli­­zadənin fəaliyyəti çoxyönlü və çoxistiqamətli olmuşdur. Bu baxımdan 1935-1936-cı illərdə, sonralar isə 1937-1938-ci il­lər­­­­­də təkrar dərc olunmuş ikicildlik “Aşıqlar”, 1938-ci ildə isə ic­­­­­­­­ti­­­maiyyətə çatdırılmış “Aşıq qoşmaları”, “Din və mövhumat əley­­­­­­­hinə aşıq şeirləri”, “Lenin haqqında aşıq şeirləri” kimi top­lama-tərtib işlərini yada salmaq kifayətdir.

H.Əlizadə Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn, Aşıq Əsəd kimi sə­nət­­karların şeirlərindən ibarət bir sıra kitablar da dərc et­dir­miş­dir⁸. O, Azərbaycan nağıllarının toplanması, tərtibi və on­la­rın nəş­ri ilə də məşğul olmuşdur. “Onun topladığı nağıllar, o cüm­lə­dən digər epik folklor nümunələri yazıya alınmış və çap olun­muş ilk folklor örnəkləri olmaqla bugün folklorşünaslıq elmimiz üçün əvəzsiz elmi-mənəvi xəzinədir”⁹.

Qeyd etmək lazımdır ki, kitabda dastanlar “nağıl” adı ilə təq­dim olunmuşdur ki, bu, toplunun adında da özünü göstərir. Burada “nağıl” adı ilə təqdim olunan dastanlar elə dastan kimi də başa dü­şülməlidir. Bu cür təqdimat təsadüfi deyil, çünki bu gün də uzun il­lərdən gələn bu ənənə aşıq mühiti çevrəsində davam etməkdədir.