Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu Əlyazması hüququnda tahiR İSGƏNDƏR oğlu NƏSİB
Yüklə 0,83 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi rəhbər: Cəlal Mirzağa oğlu Məmmədov Filologiya üzrə elmlər doktoru BAKI - 2015 MÜNDƏRİCAT
- I Fəsil. Ural-altay xalqlarının ortaq mifoloji görüşləri və yaxın ictimai-mədəni əlaqələri................................................................................................9
- II Fəsil. “Qeser”və türk epos yaradıcılığı arasında genetik əlaqələr. Dastan qəhrəmanları və köməkçi surətlər.........................................................58
- III Fəsil. Dastan poetikası və tarixi-mifoloji qat....................................91
- Nəticə............................................................................................................148
- Tədqiqatın obyekti və predmeti.
- Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri.
- Tədqiqatın elmi yeniliyi.
- Mövzunun işlənmə səviyyəsi.
- Tədqiqatın metodoloji əsasları.
- Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti.
- Dissertasiyanın quruluşu.
| Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu
Əlyazması hüququnda TAHİR İSGƏNDƏR oğlu NƏSİB TÜRK EPİK ƏNƏNƏSİ VƏ “QESER” DASTANI Folklorşünaslıq – 5719.01 Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş D İ S S E R T A S İ Y A Elmi rəhbər: Cəlal Mirzağa oğlu Məmmədov Filologiya üzrə elmlər doktoru BAKI - 2015 MÜNDƏRİCAT Giriş........................................................................................................3 I Fəsil. Ural-altay xalqlarının ortaq mifoloji görüşləri və yaxın ictimai-mədəni əlaqələri................................................................................................9
II Fəsil. “Qeser”və türk epos yaradıcılığı arasında genetik əlaqələr. Dastan qəhrəmanları və köməkçi surətlər.........................................................58
III Fəsil. Dastan poetikası və tarixi-mifoloji qat....................................91 3.1.Qeser adının etimologiyasının tarixi-mifoloji əsasları.......................91 3.2.“Qeser” və “Koroğlu” dastanlarında tarixi qatlar.................................111 3.3.Dastanlar, uligerlər arasında poetika və şifahi təqdimat yaxınlığı......123 Nəticə............................................................................................................148 İstifadə olunmuş ədəbiyyat...................................................................150 GİRİŞ Mövzunun aktuallığı. Müasir dünyanın inkişafının bütün sahələrində kütləvi surətdə sıx və sürətli yaxınlaşma ilə bərabər milli özünüdərkə, soy və irq keçmişinə maraq da qabarıq vəziyyətdə önə çəkilir. Belə bir tarazlıqlı, təzadlı inkişaf mər hə lə sin də milli kimliyi qorumaq, gələcəyə aydın baxmaq, dünya birliyi ilə güvənli əlaqə də olmaq, genetik özəlliklərin dayanıqlığını yoxlamaq üçün soykökünün ilk başlan ğı cı nı daha dərin və əsaslı öyrənməyə ehtiyac yaranır. XIX əsrdə, XX əsrin əvvəllərində elmi-texniki inkişafla bərabər dünyanın müxtəlif yerlərində, xüsusən də Cənub-Qərbi Asiyada (Kiçik Asiya, Suriya, İraq), Şimali Afrikada arxeoloji qazıntılar nəticəsində qədim mədə niy yət lərin aşkarlanıb öyrənilməsi və dəyərləndirilməsi genişlənir. Yeni toplanmış mədəniyyətləri qiymətləndirmədə, tanınmış bir çox Qərb mütəxəs sis lərinin də etiraf etdikləri kimi, daha çox dünyada hakim siyasi-mədəni qurumların çıxarları güdülürdü. Alınmış nəticələr bilincli olaraq daha çox hind-avropalı və semit-hamit mənşəli xalqların mədəniyyətlərinə aid edilirdi. Öz mühitlərində bütün hind-avropalıları və semit-hamitləri bir irq, dil ailəsinin üzvləri kimi təbliğ edib müdafiə etdikləri halda, genetik-mədəni cəhətdən bunlardan daha yaxın olan sarı-monqol irqə mənsub xalqları: ural-altayları; sin-tibetləri; tay-birmaları; Yeni Qitə deyilən Amerikanın yerli qızıldərililərini yad soylular kimi qəbul edirdilər. Daha acınacaqlısı, ural-altayların özlərini belə çox zaman fərqli soy, dil ailəsinə aid göstərirdilər ki, bu ənənə müasir dövrdə də dəyişməz düşüncə kimi qalır. Ural-altay mənşəli: türk, monqol-buryat, fin-macar və s. xalqların maddi-mənəvi aləmlərinə belə bir amorf (ikili) elmi münasibət araşdırılan mövzunun aktuallığını önə çəkir. İkinci bir cəhətdən də elmi işin aktuallığı Azərbaycan folklorşünaslığında və eləcə də bütün qeserşünaslıqda bu mövzuya ilk dəfə geniş səviyyədə müraciət edilməsi ilə əlaqəlidir. Bəzən insan şüurunu cəlb edib gərginlikdə saxlayan belə bir sual ortaya çıxır: Dünya xalqlarının mədəniyyətində, elmində son on illərdə şifahi xalq yaradıcılığına marağın artması dövrün ictimai-siyasi, mədəni dəbi ilə əlaqəlidir, yoxsa cəmiyyətin hərtərəfli inkişafı ilə daxili enerjisini tükədib irəliyə təkan üçün unudulmaq üzrə olan keçmiş dəyərləri yenilikçilik adı ilə canlandırma alışqanlığından yaranır? Ancaq işin tam dərinliyinə, incəliyinə varanda məlum olur ki, xalqların minilliklərlə davam edən maddi, mənəvi tarixinin hər növ fiziki-ruhi təlatümlərini canlı halda yığcamlaşdırıb genetik kodlara çevirən şifahi xalq yaradıcılığı sahəsi bunların həyati varlıqları üçün, yeri gəldikdə, su və havanın dəyəri qədər əhəmiyyətlidir. Sinir damarları şüurlu insanlarda bədənə aid bütün üzvləri, hüceyrələri, toxumaları canlı olaraq daim idarə edib tarazlıqda saxladığı kimi, şifahi xalq yaradıcılığı da xalqları, irqləri özlərinin bütün tarixi varlıqları boyu onlardan asılı olmayaraq idarə edib yönləndirir. Qısa olaraq vurğulansa, folklora müraciət milli dərk üçün həyati zərurətdən doğulur. Son illərdə Azərbaycan ədəbiyyatında, ictimai-siyasi, mədəni həyatında folk lo ra marağın, müraciətin artması bir tərəfdən qürurvericidirsə, digər tərəfdən, həm milli, soy, həm də dünya səviyyəsində cavabdehliyi artırır. Çünki Azərbaycan şifahi xalq yara dı cı lığı vahid böyük türk folklorunun ayrılmaz tərkib hissəsi olmaqla birlikdə bəşəriy yə tin maddi-mənəvi tarixinə köklü surətdə təsir etmiş sayı çox az olan qabaqcıl mədəniyyət sahələrindən biridir. Dünya tarixindən bilindiyi kimi, ural-altay xalqları ailəsi: monqol-mancurlar; türklər; fin-macarlar; yaponlar, koreyalılar; Sibir əsilli qəbul edilən Amerika yerliləri qızıldərililər, bəşər mədəniyyətinin irəli cəbhəsində duranlardan sayılırlar. Prototürklərin: şumer-hurrit; etrusk; massaqet-sak; hunların yüksəlişləri zamanı bunlar siyasi-hərbi və mədəni cəhətdən bütün dünyanı öz təsirlərində saxlayırdılar. Qanu na uyğun olaraq da yüksək dərəcədə siyasi-hərbi, mədəni gücə, üstünlüyə çatmış xalqlar eyni zamanda yüksək mədəniyyət, təkrarsız şifahi xalq yaradıcılığı yaratmalı idi. Tarixin də təsdiqlədiyi kimi, ural-altayların folkloru dünya mədəniyyətində qabaqcıl yerlərdə durur və bu ənənə müasir dövrdə də özünü qoruyub saxlayır . Epik ənənə və dastan problemi folklorşünaslığın hər zaman diqqət yetirdiyi problemlərdəndir. Dastanlar onu yaradan xalqın müəyyən etnik kodlarını, tarixini bu və ya digər dərəcədə özündə əks etdirir və bu baxımdan da xüsusi önəm kəsb edir. Elə bu kimi səbəblərdən də epos və dastanların elmi istiqamətdə araşdırılması, xüsusilə, çağdaş dövrümüzdə aktual hesab olunur. Qədim mədəniyyət abidələrindən, qəhrəmanlıq dastanlarından sayılan “Qeser” mənsub olduğu tarixi-coğrafi-mədəni məkan baxımından bizim üçün son dərəcə əhəmiyyətli olmasına baxmayaraq Azərbaycan folk lorşünaslığında ona tədqiqat məqsədilə müraciət olun mamışdır. Dastanın mətni və poetikası göstərir ki, “Qeser”lə türk epik ənənəsi arasında bir çox ortaqlıqlar var. Dissertasiya həmin ortaqlıqların xüsusiyyətlərini, səbəblərini araşdırmaq və sistemləşdirmək baxımından aktual bir mövzuya həsr olun muşdur. Tədqiqatın obyekti və predmeti. Tədqiqatın obyekti ural-altay epik ənənəsi arasındakı ortaqlıqlardır. Tədqiqatın əsas predmetini “Qeser”inyeni monqol, exirit-bulaqat (buryat) mətnləri ilə türk epik ənənəsi sahə sin dən “Dədə Qorqud”, “Koroğlu”nun Şimali, Cənubi Azərbaycan, Türkiyə (Aşıq Beh cət Mahir, “Tam və Təkmil”) variantları, “Manas”, “Alpamış”ın qazax və s. mətnləri, eləcə də digər dastanlar təşkil edir. Tədqiqatda həm də araşdırılan mövzunun tələbinə uyğun olaraq dünya folk lor şü naslığında, monqolşünaslığında, “Qeser” dastanı haqda yazılmış araş dır ma la ra, deyilmiş fikirlərə mümkün qədər ümumiləşdirilmiş münasibət bildirilir. Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Tədqiqatın əsas məqsədi türk (Azərbaycan) folklorşünaslığında “Qeser”in geniş və əhatəli öyrənilməsi və türk qəhrəmanlıq dastanları ilə genetik əlaqəsini müəyyənləşdirməkdir. Araşdırma yolu ilə ural-altay dil ailəsinə mənsub monqol, türk xalqlarının tarixi maddi, mənəvi birliklərini diqqət mərkəzində tutmaq, bunların ortaq genetik kökə və eyni epik yaradıcılıq xüsusiyyətlərinə malik olmalarını göstərməkdir. Həmin məqsədə çatmaq üçün araşdırmada aşağıdakı əsas vəzifələr önə çəkilmişdir:
Tədqiqatın elmi yeniliyi. Türk (Azərbaycan) folklorşünaslığında ural-altay xalqlarının qədim ortaq maddi-mənəvi dəyərlərinə, inanc-ruh qatlarına və dastançılıq ənənələrinə əlaqəli səviyyədə baxılmaqla müəyyənləşdirilən uyğunluqlar əsas ye ni lik lərdəndir. Sovet dövrünün siyasi qadağaları, rus elmində gizli milliyətçi hakim fikrin tarixi inkişaf nəticəsində iflasa uğraması ilə haqqın öz qiymətini alması, hər şeyin öz təbii axarına düşməsi nəticəsində milli, soy, irq, ortaq keçmiş dəyərlərə yeni baxış gecikmiş olsa da yenilik sayılmalıdır. Tədqiqatda əsaslandırılan yeniliklərdən biri də dünya folklorşünaslığında ey ham şəklində də olsa da Qeserin türk mənşəliyinə işarə edilən fikirlərin müdafiə olu na raq genişləndirilməsi və yeni əsasların irəli sürülməsidir. Bu məsələyə eyni ilə Koroğlunun tarixi şəxsiyyət kimi Osmanlı-Səfəvi münasibətlərində tutduğu əhə miy yət səviyyəsində qiymət verilir. Tədqiqatda yeni elmi fikirlərdən biri də “Qeser”də əfsanə, nağıl, rəvayət, mövzularının geniş olması ilə əlaqəli onun dastan sahəsinə aid edilməsinə daha ətraflı baxışdır. “Qeser”in çoxsaylı mətnlərində, dövrünə görə yaradıcı xalqın keçmiş siyasi-mədəni tarixinin zəif də olsa əks olunması, onun dastan janrına daha çox uyğun gəlməsi kimi əsaslandırılır. Tədqiqatda əsaslandırılan yeniliklərdən biri də dünya folklorşünaslığında ey ham şəklində də olsa da Qeserin türk mənşəliyinə işarə edilən fikirlərin müdafiə olu na raq genişləndirilməsi və yeni əsasların irəli sürülməsidir. Təkcə Qeser adının yox, at adlarının, bir sıra toponimlərin, janrların mənşəyinin müəyyənləşdirilməsi baxımından da yeni faktlar müəyənləşdirilmişdir. Ümumiyyətlə, dəfələrlə araşdırılmış mənbələrə, mövzulara yeni baxışın özü, onların qruplaşdırılaraq dəyərləndirilməsi də yeniliklər sırasındadır.
Tədqiqatda tanınmış dünya və Azərbaycan folklorşünaslarının aparıcı elmi-nəzəri fikirlərindən yaradıcı yolla faydalanılmışdır. Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti. Azərbaycan folklorşünaslığında türk xalqlarının ortaq maddi-mənəvi dəyər lə rini, şifahi xalq yaradıcılığını araş dır ma dan fərqli olaraq ilk dəfə ural-altayların: monqol-buryatların, türklərin, tibetlərin epik yaradıcılığı müqayisə ilə incələndiyi üçün mövzu nəzəri və praktiki cəhətdən əhə miy yət lidir. Araşdırma müvafiq möv zu la rın tədqiqində, folklor tədris olunan ali məktəb lər də, folklorşünaslıqla məşğul olunan elmi-tədqiqat insti tut la rında, ural-altay xalq la rı nın ədəbi-tarixi keçmişi ilə maraq la nan hər bir kəs üçün elmi qaynaq, köməkçi və sa it kimi də istifadə oluna bilər. Müasir dövrdə qloballaşma ilə yanaşı xalqların maddi-mənəvi inkişaflarında gen-mənşə keçmişinə, birliyinə marağın sürətlə artması nəzərə alındığı halda disser ta si ya ümumiyyətlə humanitar fikirdə praktiki baxımdan təsirli ola bilər İşin aprobasiyası. Bu dissertasiyanın mövzusu 20 sentyabr 2011-ci il tarixində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun Elmi Şurasında təsdiq olunmuş və iş həmin İnstitutun “Türk xalqları folkloru” şö bə sin də yerinə yetirilmişdir. Dissertasiyanın əsas müddəaları, yenilikləri, nəticələri, ayrı-ayrı məqa lə lər də, respublika və beynəlxalq səviyyəli konfrans materiallarında, nüfuzlu elmi məcmuə lər də, bir monoqrafiyada öz əksini tapmışdır. Dissertasiyanın quruluşu. Tədqiqat giriş, üç fəsil, 8 yarımfəsil, nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
1.1.“Qeser” dastanı və etnik-mədəni, tarixi-coğrafi mühit Dünya xalqlarının epik ənənələri tarixində “Qeser” qədimliyinə görə ilk sıra lar da, həcminə, genişliyinə, çoxsaylı mətnlərinə görə isə birinci yerdə durur. Son məlumatlara görə “Qeser”in məlum fərqli mətnlərinin cəmi 120 cild kitab təşkil edir və yeni dastanların tapılması ehtimalı da çox yüksəkdir (238). Ural-Altay xalqlarından monqollar və buryatların, eləcə də türklərin (xakasların, tuvaların, altay la rın, sa lar ların və s.), tibetlərin ortaq qəh rə man lıq dastanının nəhəngliyinə, möhtə şəm liyinə uyğun olaraq ona dünya folklor şü naslığında maraq göstərilib; bu ənənə müasir dövrdə də davam edir. Onlarla tanınmış və yeni nəsil ədəbiyyat tarixçiləri, folklor şü naslar das tan haqda sanballı elmi əsərlər, tədqiqatlar ərsəyə gətiriblər. Bəllidir ki, dünya ədəbiyyatında “Qeser”ə belə geniş marağın ya ran ması təsadüfi deyil. İlk növ bə də bu cür köklü marağın oyanması, ümumiyyətlə, ural-altay mənşəli xalqların: monqolların, türklərin, fin-macarların qədim mas sa get-sak, hun dövrlərindən baş la ya raq yaratdıqları Şərqi və Qərbi Hun, I, II Göy Türk, Avar, Bul qar, Xəzər xaqanlıqları, Səlcuq, Monqol-Tatar, Qızıl Orda, Moğol, Məmlük, Sə fə vi, Osmanlı imperiyaları vasitəsi ilə fasiləsiz olaraq siyasi-hərbi, mədəni cəhət dən bütün dünyanı idarə edib nüfuzlarını yaymalarını öyrənməklə əlaqəlidir. Dünyanın, tarixin dialektik ikili və ziddiyyətli sabit, pozulmaz qanunauyğun inkişa fı nəticəsində, bəşəriyyətdə bəlli bir zamanda aparıcı ol muş mədə niy yət öz da xi li enerjisini təbii inkişafa, xarici siyasi-hərbi, mədəni təsirlərə görə tükədərək dur ğun luq dövrünə çatır. Bununla belə, cücərtilərlə gələcək dəyi şik li yə təkan verərək onda öz izlərini yaşadır. XVII-XVIII əsrlərdə artıq durğunluq dövrünə çatmış Şərq, türk-islam mədə niy yə ti yeni yaranan və sənaye, siyasi-hərbi, elmin dəyişik sahələri üzrə inkişaf cəhətdən gənc, güclü olan, xristian dininin getdikcə zəifləməyə başladığı, müs təm ləkəçilik işta ha sı ilə alovlanan Qərb, Avropa mədəniyyətinin hər növ təsirinə məruz qalmağa başlayır. Burada bütün Şərq dedikdə, türklərin həm etnik-gen cəhət dən ural-altay və irqdaşları Uzaq Şərq xalqlarının, həm də islam-şərq mə də niy yətinin əsas siyasi-hərbi, mədəni daşıyıcıları, aparıcı təkan verən qüvvəsi ol ma sı, eyni zamanda XVIII-XIX əsrlərdə artıq müstəmləkə təsirinə düşmək üzrə olan semit-hamit, ural-altay köklü, irqli xalqlar nəzərdə tutulur. Yeni işğal olunmuş ərazilərin sakinlərinin tamamilə yad mədəniyyətinə, ruh aləmlərinə müstəmləkəçilərin maraqları ilk dövrdə siyasi-hərbi məqsədli olmaqla bərabər, eyni zamanda, ehtiyatlı, “kəşfiyyat” səciyyəli idi. Zaman keçdikcə öz lə ri nə nisbətən daha qədim və təkrarsız, humanist, sülhsevər yerli mədə niy yət lərə münasibət ayrı-ayrı vicdanlı qərblilər tərəfindən tədricən sevgiyə, marağa çevrilir. Bu dövrdə, XVIII-XIX əsrlərdə, bütün Şərqdə geniş arxeoloji qazıntılara, qədim mədəniyyətləri aşkarlayıb öyrənməyə və yerli xalqların şifahi, yazılı ədəbiyyatına, həyatlarının bütün sahələrinə dərin maraq daha da genişlənir. Göy Türk yazılı daş abidələrinin, Şumer, Babil mifologiyasının tapılıb oxunmasına bənzər taleyi “Qeser” dastanı, yerli çox say lı xalqların digər şifahi, yazılı ədəbi tarixi abidələri də yaşayır. Bütün bunlar təbəqəli maraq mərhələlərindən – toplanma və araşdırma səviyyəsindən keçir. XX əsr elmi fikrində xalqların keçmiş tarixini və inkişaf mərhələlərini qiy mət lən dirmədə iki əks, eyni zamanda əsassız düşüncə hakim idi. Bir tərəfdə fikir ləri irqçiliklə yoğrulmuş vulqar şovinistlər, xalqları seçilmiş yüksək səviy yə li lərə və təbiətən zəif inkişaf edənlərə bölənlər dayanırdı. Digər tərəfdə də dialektik materi a liz min inkişaf qanunlarını əsas tutaraq və bunu yanlış olaraq xalqların maddi-mənəvi tarixlərinə aid edənlər – onların (xalqların) bərabərhüquqlu olmaqla birlikdə müt ləq eyni inkişaf mərhələlərindən keçəcəklərinə inananlar dururdu. Lakin dünya tarixinin son dövr inkişafı bunların hər ikisinin də sınaqlardan çıxa bilmə yə cək lə ri ni təsdiqlədi. İkili qütblü maddi, mənəvi varlıqlar aləminin inkişaf qanunlarında şüursuz və şüurlu canlı aləmə, irq, soy, etnik birlik dünyasına aid elə kodlaşmalar var ki, heç bir güc, din, ideologiya bunların əsasını qopara bilmir, pozmağa da qadir deyil. Necə ki, canlı, şüurlu insanın ruhu və maddi-fiziki varlığı onu ayrılmaz bir bütöv şəklində təşkil edir, daimi qarşılıqlı tarazlıqdadır, bunlardan birinin pozulması mütləq digə ri nin də dağılmasına gətirir, makro həcmdə xalqların maddi-mənəvi ehtiyatları, yaşa nıl mış keçmiş tarixləri də onların var olmasının əsasını təşkil eləyir, qoruyub saxlayır. Buna görə də, belə düşünülsə ki, xalqların artıq gen kodlarına çevrilmiş dünya baxışları, inancları, örf-adət ləri, törələri, yaşayış tərzləri, ana dilləri bunlar üçün “dünyəvi dinlərdən” də dəyər li dir, yanlışlıq olmazdı. Hansı xalq sıralanan bu milli ölçüləri tarixin dolaşıq labi rint lərindən itirmədən olduğu kimi gətirib müasir dövrünə çatdırıb və öz gələcəyinə ümidlə baxa bilirsə, o, əbədilik kimliyi almağa haqq qa za nıb. Ural-altaylar və bunların irqdaşları da maddi-mənəvi-tarixi inkişaf la rın da bu cür özünütəsdiqləmə mərhələlərindən keçiblər. Qədimdən hakim olmuş etnik-gen dəyər lə ri milli varlığı şərtləndirən səbəb lərin nüvəsini təşkil edərək, daşıyıcılarını bütün dünyaya təsir edəcək siyasi-mədəni inkişafa gətirib çatdırıb. Məlumdur ki, son yüzillikləri əhatə edən Avropa siyasi-mədəni həyatında qeyri-irqli xalqların maddi-mənəvi dəyərlərinə münasibət o qədər də müsbət xüsusiyyətli deyildi. Bu gün, müasir zamanda həmin baxış ənənəsi zahirən zəif lə miş görünsə də, mahiyyətdə özünü yenə də göstərir. Bu cəhətdən XIX əsrdə, “Qeser” mətnlərini toplayıb tədqiq etmədə Sorbon universitetinin professoru R.A.Steynin, ingilis səyyahı R.Şounun, alman şərqşünası Qryünvedelin fikirləri elmi əsassızlığı və irqçiliyi ilə seçilir. Bunlara görə ural-altay xalqları, tibetlilər özlərinin milli ədəbiyyatlarını yarada bilməzdilər, ancaq başqalarının mədəniy yət lə rini özününkiləşdirə bilərdilər (116,27). A.N.Veselovski də epik düşüncənin rüşeymləşməsinin başlanğıcını mifo lo ji şüur dövrü ilə əlaqələndirməklə yanaşı, həmin qədim ənənələri qoruyub saxlayan xalqları ictimai-mədəni həyatlarında “donmuş” səviyyədə qalanlar kimi qəbul edir (212, 291-292). Ural-altay mənşəli finlərin, estonların, “Kalevala” das ta nına həmin ölçüdən yanaşmaqla o da Steynin, Şounun, Qryünvedelin səhv fikirlərini təkrarlayır. Buradan da XIX-XX əsrdə qərb elmində “avropa mərkəziy yət çi liyi” düşün cəsinin hakim olması bir daha təsdiqlənir. A.N.Veselovskinin ikinci mübahisəli yanaşması epik ənənəyə malik xalqları tarixi olan və tarixi olmayanlara bölməsindədir. Üçüncü yanlışlığa isə tarixi olan xalqların epik yaradıcılığını ümumiləşdirib müəyyən ləş dirdiyi zaman ispanlar nümunəsində yol verir. İspan epik ənənəsini (həm də bütün avropa) iki müstəqil hissəyə, sadə xalq və hakim feodal təbəqəyə aid yara dı cı lıq sahələrinə böl mək lə bunlar arasında əlaqənin çox zəif olmasını vurğulayır (212, 295-296). Əgər ispanlarda sadə xalq yaradıcılığı qədim əlamətləri olduğu kimi qoruyubsa, bu tipoloji olaraq bütün dünya xalqlarının eyni epik yaradıcılıq mərhələlərindən keçməsini əsaslandırır. Hakim varlı feodal təbəqənin özünə ayrı epik əsərlər yaratması bir tərəfdən avropalı xalqların türklərdən, monqollardan 4-5 əsr sonra xalq halına (orta əsrlərdə, XIV-XV) düşməsini təsdiqləyir. Digər tərəfdən də onların həm də öz xalq yaradıcılıqlarına vulqar-şovinist yanaşmalarını əsaslandırır. Halbuki, türk-monqol dastanlarında xalqın və qəhrəmanın, xanların həyatı ayrı-ayrı səhnələrlə verilsə də, bir bütöv halında yaradılır. A.N.Veselovski belə səviyyəni iki fərqli epik yaradıcılıq sahəsi kimi qəbul edir. P.Rayn A.N.Veselovskini təkrarlayaraq fransız epos yaradı cı lı ğının Böyük Karlla əlaqəli (X-XIII əsr ərzində) yarandığını müdafiə edir (212, 300). Tanınmış monqol folklorşünas alim S.Damdinsuren bunları haqsız fikirlərinə görə qətiyyətlə təkzib və tənqid etmişdir. Göründüyü kimi, avropalı tədqiqatçılar ural-altay xalqlarının maddi-ruh dünyasının inkişafının dərinliklərinə enə bilməyib, qabarıq da olsa, onlardakı təkrarsızlığın incəliklərini müəyyən ləş dir məyə elmi-nəzəri cəhətdəın hazırlıqsız olublar. Yenə də həmin dövrdə, Qərb elmi mühitində, dolayı yolla da olsa, ural-altay xalqlarının dünya tarixindəki danılmaz və müqayisəolunmaz siyasi-hərbi üstünlüklərini diqqət mərkəzində tutmaqla, eyni zamanda belə bir ciddi daxili niza ma, tarazlığa çatmış cəmiyyətin həm də bərabər səviyyədə yüksək mədəniyyət yaradacaq gücə sahib ola bilməsinə haqq qazandırılıb. Məntiqi olaraq əks cəhətdən də özünəməxsus, təkrarsız yüksək mədəniyyət yaratmış xalq, etnik-genetik dünya mütləq bunu qoruyacaq siyasi-hərbi, iqtisadi əsasları da yaratmalıydı. Böyük dünya xalqları cəmiyyətinin tərkibində elə etnik birliklər var ki, onlar tarixin bütün dövrlərində qədimdən hakim olmuş genetik dəyərləri olduğu kimi qorumaqla ətrafda belə təsəvvür oyadırlar ki, sanki bunlar öz inkişaflarında ibtidai sə viy yədə qalıblar. Təkrarsız böyük Çin mədəniyyəti dörd min ildən çox yaşı olan hero qlif əlifbası, üç min ilə yaxın fasiləsiz olaraq cəmiyyətdə hakim olmuş Kon fu çi nin və digər yerli filosofların fəlsəfi fikirləri, irqi saflıqları, bu gün də qüvvədə olan yerli inancları ilə müasir elmi-iqtisadi inkişafın qabaqcıl dövlətlərindən olmağı bacar mış dır. Bu, o demək deyil ki, Çin mə də niy yəti inkişa fın da geri qalmışdır. Eyni səviyyədə inkişaf etmiş maddi-mədəni ruh halını ural-altay, tibet xalqları da qoruyub saxla mış lar. Qədim dəyərləri canlı olaraq qoruyub saxlamaq, hiss olunduğu kimi, bəzi avro pa lı lar tərəfindən inkişafda geri qalma kimi qəbul olunur. Halbuki, qədim yunan, Roma dövründə, m.ö. VII, m.s. IV əsrlər, bütün sahələrdə yüksək dərəcədə inkişaf etmiş avropa mədə niy yə ti öz kökündən imtina edib yad ruha, xristian (semit-hamit) mənə viy ya tı na qulluq etdiyi üçün on üç əsr ərzində qəflətdə qalır. Tarixin də əsas lan dır dı ğı kimi, onlarda XVIII əsrdə xristianlığın zəifləməsi və təkrar qədim etnik-genetik dəyə r lərə qayıtmaqla elmdə, cəmiyyətin bütün sahələrində irəliləyiş, yüksək inkişafa zəmin yaranır. Steyn, Şou, Qryünvedel və s. həmin tarixi gerçəkləri sezə bilməyib vul qar fikirlərlə yetiniblər. Türklərin, ural-altayların öz genetik tarixi maddi-mənəvi dəyərlərinə sıx bağ lı lıq ları, tarixdə siyasi-mədəni cəhətdən güclü olmaları ilə əlaqəli, bunların keçmişi və gələcəyi düşünməmələri haqda məntiqli fikir də yaranıb; “Türklər tarixi yaradırlar, onlar haqda başqaları tarix yazırlar”, Türklər tarix yaratmaqdan, tarix yazmağa zaman tapmayıb. Tarixi yazanlar da, dəfələrlə sübut olunduğu kimi, çox vaxt subyektivliyə vararaq gerçəklikləri təhrif edirlər. Əgər türklər, tarixin də hər dövrdə dəfələrlə təsdiqlədiyi kimi, özlərinin maddi-mənəvi cəhətdən digər irqlərdən, xalqlardan açıq üstünlüklərini irəli çəksəydilər, onda Steyn, Şou, Qryünvedel və bunlar kimi düşü nən lər bir suala cavab vermək məc bu riy yətində qalardılar: IV əsr Hun dövründən XVIII əsrdə Osmanlı imperiyasının zəifləməsinə qədər on dörd əsr siyasi-mədəni cəhətdən Avropa mədəniyyətinin yarıdan çoxunu yaradanlar haqlıdır, yoxsa bunların təsirinə düşüb canla-başla qul luq edən avropa lılar? “Qeser”lə avropalıların ilk tanışlığından başlayaraq dastanın gerçək tarixi-mə də ni əhəmiyyətini, qiymətini almasınadək Avropa, rus folklor şü nas lığında bəzi təd qi qat çılar tərəfindən bunu yaradan ural-altay xalqlarının bütün maddi-mənəvi dəyər lə ri nə, nümunələrinə belə səhv vulqar-şovinist, irqçi münasibət göstə ri lib dir. Hiss olunduğu kimi, Steyn, Şou, Qryünvedel və bunlar kimi düşünənlər, mad di və ruh dünyaları arasındakı qarşılıqlı tarazlıqları, əlaqələri, birinin o birində əks olu nub təzahür etməsini, çevrilmələri olduğu kimi dərk etməyə cəhd göstər mə yib lər. Bəşəriyyət tarixində türklər tərəfindən ilk dəfə Tək Tanrı (Uca Göy) ruh an la yı şının dərk edilməsinə (bunlardan şumerlərə, sonra da semit-hamitlərə təsir edib), qədim Çində hind-avropalılar səviyyəsində fəlsəfi-dini, mədəni-mənəvi cərə yan ların, müasir elmi inkişafın bir-çox sahələrinin ilk əsaslarının qoyulmasına bax ma yaraq, sarı-monqol irqə mənsub olan xalqlarda əsas genetik maddi-ruh xüsu siy yəti, keyfiy yəti əxlaqi-mənəvi dəyərlərə, örf-adətlərə, törələrə bağlılıq, qəhrəmanlığa, fatehliyə aludəçilik alışqanlığı, haqq, ədalət uğrunda özünü qurban vermək – alturizmdir. Təsadüfi deyil ki, məhz bu yüksək keyfiyyətlərinə, xüsusiyyətlərinə görə də ural-al tay ları xristianlıqda “tanrının qamçıları”, Qoq-Maqoqlar, islamda isə “allahın əs gər lə ri, haqqın qoruyucuları”, Yəcuc–Məcuclar adlandırıblar. Bununla yanaşı, sarı-mon qol irqə mənsub ural-altay xalqlarından monqol-mancurlarda və ön cəbhədə duran türklərdə, macarlarda qəhrəmanlıq, fatehlik dəyərləri daha qabarıq keyfiy yət də dir. Semit-hamit mənəvi-ruh dünyasında dinlər arasındaki fərqliliklərə, ayin lər də ki bənzərsizliklərə, halal-haram qanunlarındakı kəskin təzadlı qadağalara baxma ya raq, son məqamda peyğəmbərlərin şəcərəsində, onların müqəddəs sayılmasında, ümumi və ortaq əcdadlar kimi qəbul edilmələrində birlik yaranır. Zahiri cəhətdən fərqli, mahiyyətcə uyğun-yaxınlıq hind-avropalı xalqlar arasında da mövcuddur. Onlar da soydaşları olan qədim yunan, ellin mədəniyyətini özləri üçün milli-genetik ölçü-etalon, əcdad ruhu səviyyəsində mənimsəyib təbliğ edirlər, qoru yur lar. X əsrdən dün ya tarixində varlıqları məlum olmağa başlayan ruslar, slavyanlar özlərinin məchul qədim tarixləri əvəzinə yunan mədəniyyətini, bunlardan əxz olunmuş ortodoks (pravoslav) xristianlığı ifrat dərəcədə qısqanclıqla özəlləşdirib mənimsəmişlər. Müa sir dövrdə də, orta əsrlərdə olduğu kimi, slavyan-rus əsilli elm-din xadimləri İs tan bulu Konstantinopol – Çarqrad adlandırırlar. Həmin ruslar, digər hind-avropalı xalqlar, yəhudilər, ərəblər, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən, hind-avropa lı la rın, semit-hamitərin öz qapalı daxili aləmlərində bir-birlərinə olan yaxınlıqlarından da yaxın maddi-mənəvi birliklərə malik ural-altay xalqlarını, onların digər soydaş larını, irqdaşlarını fərqli, yad maddi-ruh aləmlərinə aid edib bölürlər. Müasir dünyanın qloballaşma, mədəniyyətlərin yaxınlaşması adı altında yaran mış siyasi-iqtisadi, mədəni həyatından açıqca hiss olunur ki, pərdə arxasında daha çox etnik, genetik dəyərlərin, ortaqlıqların çıxarları güdülür. Bütün mənfi, müsbət cəhətlərinə baxmayaraq, bəşəriyyət tarixinin son dövrü üçün yeni inkişaf mərhələsi olan və fərqli dil ailələrinə, irqlərə, dinlərə aid yüzlərlə xalqları, dövlətləri birləşdirən sosializm quruluşu, SSRİ dövləti bilərəkdən dinc yolla dağıdıldı. Buradan ayrılmış bir sıra dövlətlər, xalqlar açıqca etnik, genetik yaxınlığa, keçmiş xristian mənə viy ya tına görə Avropa Birliyinə daxil edildi, bu ənənə yenə də davam etdirilir. Ural-altay xalqları arasındakı ortaq genetik birlik, maddi-mənəvi yaxınlıq fərz edilən səviyyədən də yüksəkdir. Bu ortaqlıq, yaxınlıq nə qədər güclüdür ki, bu gün də hun imperatoru Attila, I, II Göy Türk xaqanlığının qurucuları olan Bumın, İstəmi, Bilgə, Kül-Tigin xaqanların hansı soydan, tayfadan (monqol, türk, hun, syanbi) (60, 30), Çingiz xanın monqol, yaxud da türk olmaları heç bir əhə miy yət daşımır. I Göy Türk xaqanlığının qurucularından İstəmi xaqanın adı da türkcə deyil, uqor (fin-ma car) mənşəli əcdad ruhunu bildirir (60,44). Onların hər biri ortaq qəhrəmanlıq la rı na, şanlı-şöhrətli tarixlərinə görə monqollar, türklər, fin-macarlar üçün eyni dərəcədə, səviyyədə əziz, müqəd dəs dir lər. Türklərlə monqollar arasında m.ö.III, m.s. XIII əsrlərdə (şərqi sarı hunlar, Mətə xan, Çingiz xan) və türklərlə macarların əlaqəsi m.s. IV - X əsrlərdə (qərbi ağ hunlar, Atilla) müasir oğuz, qıpçaq türklərinin birliyi səviyyəsində idi. Təsadüfi deyil ki, yaşı iki min ildən də çox olan "Qeser" dastanlar silsiləsinin baş qəhrəmanı Qeser eyni səviyyədə monqol, tibetli, yaxud da türk qəbul edilir. Eyni dərəcədə də oyratlar, buyratlar monqollara və ya türklərə, çuvaşlar fin - macarlara, yaxud da türklərə aid edilirlər. Müasir elmi dünyada şorlar, qaraçay-balkarlar, baş qurd lar, tatarlar haqda da bənzəri ikili fikirlər hakimdir. XX əsrin ikinci yarısına qədər altay nağıllarını, das tan la rını (kay çörçök) çox zaman oyrat (monqol-kalmık) epik yaradıcılığı kimi də qiy mət ləndirirdilər (158, 19). Bütün bunlar yaxın tarixi keçmişdə ural-altaylar ara sın da kı milli-genetik yaxınlığın hind-avropa lı lardan da, semit-hamitlərdən də yaxın ol ma sını şərtləndirən səbəblərdəndir. Xüsusi vurğulandığı kimi, ural-altay xalqlarına mad di, mənəvi-ruh cəhətdən xas olan əsas xüsusiyyət, keyfiyyət qəhrəmanlıq, fateh lik dir. Buna görə də onlarda qəhrəmanlıq dastanları, digər genetik-etnik birliyə aid olan xalqların şifahi xalq yaradıcılığından uyğun sahə cəhətdən çoxdur. Monqol, türk xalqları arasındakı hərtərəfli yaxınlığı, əlaqələri gücləndirən ikinci dövr, Xəzər dənizindən cənubda, qərbdə, Hülaki xanın siyasi-hərbi, mədəni fəaliyyəti ilə gerçəkləşir. XIII əsrin ortalarından başlayaraq iki əsrdən çox davam edən zaman ərzində monqollar İran, Azərbaycan, İraq, Suriya, Kiçik Asiyada və s. yerlərdə yerli türklərlə qaynayıb-qarışırlar, islamı qəbul etmək lə birdəfəlik türkləşirlər. Müasir dövrədək həmin ərazilərdə monqolların uzun müddətli var olmaları ilə əlaqəli min lər lə yaşayış məskəni, ərazi, dağ, tayfa və s. adları özlərini qoruyub saxlayıb. Bu möv zu iri həcmli, hərtərəfli dərin və geniş araş dırmanın işi olduğu üçün, nümunə olaraq bəzi misallar vermək yetərli olardı. Qədim dövr mifoloji düşüncəsinə görə tayfaların, tayfa birliklərindən ibarət siyasi-hərbi təşkilatların, onların başçılarının adlanması əsasən yüksək səviyyəli ruh anlayışlarından, köklü dünya təsəvvürlərindən, hami ruhlardan yaranırdı: hurrit, etrusk, massaget-skif, hun, oğuz, kuman, İstəmi, Tonyukuk və s. Orta əsrlərdə artıq bu təsəvvür dastançılığa keçidlə əlaqəli hiss olunacaq dərəcədə zəifləyir və tayfa, xalq, dövlət adları daha çox törəməsində, quruculuğunda təsir etmiş nüfuzlu şəxslərin ad-sanını qoruyub saxlayır. Bunlardan tarixdə səlcuqlar, danişməndilər, artukoğulları, şeybanilər, səfəvilər, osmanlılar və s. məlumdurlar. Həmin səbəblərdən – məşhur şəxsiyyət və tayfa adlarından, həm də yaşayış məskənləri ad alırdı. Hülakilər dövrü ilə əlaqəli Cə nu bi Azərbaycanda Sulduz yaşayış məskəninin adlanması da birbaşa mon qol tayfası sulduzla əlaqəlidir. Naxçıvanda, Təbriz yaxınlığında Xalxal yaşayış məskənləri, çox yəqin ki, xalxa buryat-monqol tayfası ilə Naxçıvandakı Badaşqan kənd adı da Orta Asiya dakı Bədə k şan əyalət adının nisbətən dəyişilmiş şəkilləridir. Ağbaba-Şörəyeldə (Şirak-El) Qazançı (Culfada da eyni adlı yaşayış məskəni, körpü adı var) Cələb, Cəbəçi yaşa yış məskən adları böyük ehtimalla, Qazan xanla, Cəbə noyonla, çələb monqol-türk tayfa adları nın təsiri ilə yaranıb. Ciloyxanın yaylası (Ağbaba) “Manas”da kalmık xanı Ciloyxandan yaranma addır. Tibet, Lin “Qeser"inin kam mətnində qəhrəman 9-cu hissədə Cənubun hök m da rı Çan-Kriya qarşı yürüş edir (116, 54). Ankara yaxınlığındakı böyük yaşayış məs kə ni nin Çankırı adlanması, yəqin ki, təsadüfi oxşarlıq deyil, hülakilərin birbaşa bu bölgələrdə varlığı ilə əlaqəli yaranıb. "Qeser" dastanının bəzi mətn lə rin də qəhrə ma nın taqziklərlə (Tazik), İran dövləti ilə müharibələri təsvir olunub (Tibet dastanının kam "Lin Qeser" mətni) (116,54), Steynin yazıya aldığı mətndə (116,55). Yəqin ki, Çan-Kriyə yürüş Hülaki xan dövründə xalq tərəfindən dastanlaşdırılıb və bəzi monqol-türk tayfalarının sonralar geri, öz vətənlərinə qayıtmaları ilə də "Qeser" dastanına əla və lər edilib. Digər cəhətdən də həmin das ta nın 9-cu hissə sin də Xi-tşo ölkəsinin cənubundakı monların xanı Çin-Kxrının tabe edilməsi hadisəsi monqolların yad da şında Kiçik Asiyaya gətirilərək Çankırının adlanmasında təsirini göstərə bilərdi. Çan-Kri, Çankırıdaki çan kökü çin mənşəli “çen” – ictimai dərəcə (titul), monqollarda “çino” (şena) qurd (24, 63) mənası birdirməklə “Çənlibel” dağ kul tun da da özünü göstər miş dir (24,163). Kri kökü də tanrı, tenqri anlayışının dəyişik şəkli kimi adda tanrının kutunu (qoruyuculuğunu) almış xeyirxah qurd mənası daşıyır. Çan-Kri özünü “Çingirdağ” (Tanrı dağ, Azərbaycan) şəklində də qoruyub (24,115). Çin kökü həm də İstəmi xaqanın adında iştirak edən “tam” (əcdad) kökü ilə bir lik də Çingiz xan və Temuçində əcdad börü ruhu bildirir. Dastanın fərqli mətn lə rin dəki belə hissələr (boylar) yaranmasına təsir etmiş tarixi qatlıq cəhətdən diqqəti cəlb edir. Çin qaynaq la rında verilmiş “çenli qudu şanyuy” ad-sanında “çenli”nin “göy” kimi məna lan dı rıl ma sı ilə (24,64) “Koroğlu”da Çənlibelin uca dağın başında yerləşməsi (tanrıya yaxın olmaq, müqəddəs dağ inancı) arasında da birba şa mifoloji-genetik əlaqə var. F.Rəşidəddinin “Oğuznamə”sində monqolların (moğolların) mənşəyinin Kür xan, Küz xan, Or xanla əlaqələndirilməsi də (36,50) təsadüfi hal deyil, türklərlə, monqolların qədimdən ekiz qardaş kimi bir genetik maddi-mənəvi dəyərlərə malik olmalarının doğru dərk edilməsidir. Bu cəhətdən də Əbül-Qazinin “Türkmənlərin şəcərəsi”ndə Monqol-Tatarı Oğuz xandan da önə çəkməsi (36; 195,11) xüsusi qeyd edil mə lidir. Oğuz atası Qara xanın dövlətini iki hissəyə bölüb “Bir Tanrı”ya inanan öz tərəfdarlarından fərqli olaraq atası Qara xanı, əmiləri Kür xanı və Küz xanı müda fiə edənlərə “moval”, “moğal”(monqol) tayfa adını verir. Bu hal da Qara xan (Kayra xan, “Yaradılış”) dövründə mifoloji şüurun hakimliyinə, ural-altay xalqlarının gene tik-etnik birliyinə işarədir (36,54). Gerçək tarixi siyasi-mənəvi və ruh səviyyəsində ural-altay xalqlarının hər biri: fin-macarlar, monqol-mancurlar, türklər öz ara la rın da belə irqi-mənəvi saflıqlarına çox qısqanc olurlar. Lakin böyük qədim genetik-etnik ruh makro həcmdə buna şans vermir. Buna görə də hər biri üçün bunlara aid hami ruhlar, ilkin əcdadlar, böyük tarixi, nüfuzlu şəxsiyyətlər eyni dərə cə də yüksək dəyərdə tutulur. Bəzi “Oğuznamə” mətnlərdə monqolların Oğuz xan dan törəməsi qeyri-adi görünməməlidir. Bu cəhətdən türkmən mətnlərindən bəzi lə rin də Salur Qazanın Kalmık xanın oğlu kimi verilməsi (36,253) həmin ortaq ruh birliyinin əks olunmasıdır. Qəlibləşmiş müasir elmi ölçülərlə, tarixi-siyasi məq səd ilə belə vəziy yət lə ri qəbul etməmək ruh birliyini inkar etmək nəticəsində yaranır. Miladdan öncə II minillikdən başlayaraq m.s. I minilliyin sonunadək davam etmiş “xalqların böyük köçü” tarixində semit-hamitlərlə, hind-avropalıların şərqə, öntürklərin: etruskların, massaqet-sakların, hunların, oğuzların, qıpçaqların, fin-uqor la rın qərbə yayılmaları ilə bunların maddi-fiziki görünüşlərində, mənəvi-ruh aləm lə rin də ciddi dəyişikliklər yaranır. Tayfaların, tayfa birliklərinin siyasi-hərbi təzyiqlərə görə yerdəyişmələri öz qapalı maddi-mənəvi dünyalarında da baş verir. Bəzən bu cür qarşıdurmaların gərginliyindən bunlar məcburiyyət qarşısında min kilometrlərlə uzaqlara – tamamilə yad maddi-ruh aləminin içərisinə köç etmək məc bu riy yətində qa lır lar. Kökləşmiş tarazılıqlı hal nə qədər özünü yad mühit əha tə sində qoruyub müdafiə etsə də, okeandakı ada kimi, böyük qitə - qədim dünya, ata yurd ilə əlaqələri istər-istəməz zəifləyir, tədricən hər cəhətdən aşınmaya uğrayır. Belə vəziyyət zəif də olsa əvvəlki yüzilliklərdə bənzəri səbəblərə görə köç etmiş eyni irqi-etnik, mədəni dünyanın davamçıları ilə münasibətlərdə də yaranır. Bunun da əsas səbəbi yeni qon şu ların öz irqi-etnik dünyalarından olmasına baxmayaraq, zaman və məkanın təsiri nəticəsində, daha qədimlərdə oxşar taleyi yaşamaqla nisbətən də olsa ortaq dəyər lər dən itirmələridir. Lakin belə vəziyyətdə təzadlı hal yaranır. Bir tərəfdən, əgər yeni gələnlər artıq kökləşmişlərə, ortaq dəyərlərdən iti rən lərə, ata yurddan təzə ruh, güc verici maddi-mənəvi hava gətirirlərsə, digər tərəfdən də əv vəl kilər yad mühitdən al dıq larını bunlara verməklə, yeni gələnləri hər cəhətdən “zədələyirlər”. Yenə də bütün “itkilərə” bax ma yaraq, həm əvvəlkilər, həm də sonra gələnlər etnik-genetik dünya üçün siyasi-mədəni cəhətdən bir-birlərinə çatışmayan tərəflərdən kömək edirlər. Bunların bir-birində çatışmayan cəhətləri tamamlamağı ilə əvvəlkilər, gələcəkdəkilər üçün hərtərəfli zəmin hazırlayırlar. Massaget-sakların əvvəlki yüzilliklərdə fəda kar lıq la rı olmasaydı hun lar 20-30 ilə bütün Avropanı təsir altına alıb itaətdə saxlaya bil məz dilər. Çünki zəif də olsa, mas sa get-saklar öz maddi-mənəvi varlıqlarını həmin ərazilərdə qoruyub saxlamış dı lar. Hunlar da öz növbələrində avarlar, bul qar lar üçün yol aç mış dılar. Bunlardan da sonra Avropada, tarix səhnəsində oğuzlar (quz, peçe neq), qıpçaqlar (kuman, poloves) özlərini güvənli hiss edirlər. Səl cuq la rın Asiyanın cənubi-qərbindəki üstünlükləri monqol-tatarların həm Avropada, həm də Asiya da kı fəthlərini asan laş dı rır. Çünki eyni etnik-genetik dünyaya aid tayfalar, xalqlar arası yuxarı təbəqədə gedən siyasi-hərbi çəkişmələrə baxmayaraq, kütlələr qədim ortaq dəyərlərin təsiri nəticəsində tez bir zamanda birləşirlər, qalib xana, xaqana tabe olurlar, keçmişlə həmin dövrün əlaqəsi qırılmır. Oğuz türkləri mənbələrə görə m.ö. III, m.s. V əsrdə Ural dağlarından şərq də (36,16-19), VIII əsrdən başlayaraq isə Qara dənizin şimal ərazilərində, Balkan ya rım adasında yaşayıblar. Oğuzlar həm də Ordosda, Xuanxe (Sarı) çayının sahil lə rin də aid olduqları irqi, etnik-genetik dünyanın mərkəzində öz varlıqlarını göstə rib lər. Tay fa nın, tayfalar birliyinin aid olduğu etnik-mədəni dünyanın və tamamilə yad mühitdə öz varlıqlarını necə qorumalarını müəyyənləşdirmək üçün Ordosdan məlum olan oğuz lar dan alayuntlu, alayontluların (36,18) taleyinə nəzər yetirmək yetərli olardı. Oğuz la rın Ordosda olduqları yüzilliklərə yaxın za man da, IV-V əsrlər, qonşu ərazi Amdoda (Qərbi Tibet), mənbələrin verdiyi məlu mat la ra görə, qyan tayfasından olan türk mənşəli Qeserin nəsilləri də (60,474) öz xanlıqlarını yaradırlar. Həmin dövr üçün diqqəti çəkən məqamlardan biri də Ordosdaki türkyutların 639-cu ildə seçilmiş yeni xanı Aşina Sımonun (60, 263) törələrə görə yox, şəxsi istedadına əsasən seçilməsi və onun görünüşdə qərb (avropalı) xalqlarının insanlarına bənzəməsidir. Çinlilər də 9 oğuz ların, uyqurların daha çox avropalılara bənzədiklərini qeyd edirdilər. Verilmiş tari xi məlu mat ları müqayisədə məqsəd Qeserin milli mənşəyinə - türklüyünə, mon qol luğuna, tibetliyinə haq qazandırmaq deyil, ural-altay dünyasının qədim birliyinə, həmin səviyyənin qərb aləmində - yad mühitdə qorunub saxlanması inkişafına diqqəti yö nəlt məkdir. Alayantlı, alayontlu kimi “Oğuznamə”də təqdim olunan qəbilə birləşməsi alaçı, alak-bulak, bulakat, alka-bulak, alan, alaçin kimi adlarla tanınır (36,18). Çin qay na ğın da bu tayfaya bo-ma (ala-at) da deyilir. Qədim türklər bunları alat, ala-at da ad lan dı rır mışlar (36,18). Türklərdə də əski inanclara görə alnındakı (qaşqasında) bö yük ləkələrə görə atlar güclü və uğur gətirən sayılırmış (88,243). VII əsrdən başlayaraq həmin tayfa türk etnik birliklərinin – oğuzların tərkibində qərbə doğru köç etməyə başlayır. Yəqin ki, Balkan yarımadasında (Bolqarıstanda) bu gün də öz varlıq la rı nı göstərən pomaklar - bo-ma (slavyanlaşmış türklər) tayfası, Azərbaycan da (Abşe ron) Ələt (ala-at) yaşayış məskəninin adları, həmin bomaların (ala-at) bulqar, avar, oqur, oğuz tayfalar birliyi daxilində bu ərazilərə yerləşmələri ilə yaranıb. Əgər tele tay fa la rın dan telengitlərlə uyğun adlanan tilingitlərin (yəqin ki, yakutların, üç-kurıkanların, uryanxayların tərkibində şimala köç ediblər) Alyaska da da var olmaları diqqətdə tutulsa, onda buradakı aleut tayfaları ilə alat, ala-atların mənşəcə yaxın lıq ları yaranır. Həmin tarixi-coğrafi inkişaf əlaqəsi cəhətdən “Qeser”in unqin-alar mətninin və böyük buryat tayfalarından alarların adları ilə Azərbaycanda Alar (Cəlilabad) yaşayış məs kə ninin adı arasındakı yaxınlıq təsadüfi deyil, yenə də hülakilərlə əlaqəlidir (198). Bəlli olur ki, öz qapalı etnik-genetik dünyasının daxilində, yad mühitdən fərqli ola raq, zaman və məkan çərçivəsində böyük itkilər yaranmır. Çingiz xan taycuitlərə qalib gəldikdən sonra Kuba-Kaya ətrafında yerləşib qışlayır (98,39). Buradan da Qafqaz dağlarının şimalında və cənubunda məlum olan Quba (Azərbaycan), Qayakənd, Kubaçi, Quba (Dağıstan) yaşayış məskənlərinin mən şə yi məlum olur. Altay dastanı “Altay-Buuçay”ın fərqli mətnlərindən birində (Ç.Alaqo zovun) baş qəhrəman Altay Kuuçunun (qu quşu əcdadlı)qadını Erme-Çeçen, bacısı Erke –Çeçen adlanırlar (210,31). Şimali Qafqaz xalqlarından özlərini “noxçi” adlandıranlara çeçen deyilməsi də yəqin ki, türklərin təsiri ilə yaranıb. Halbuki, “noxçi” də “nox” (Nuh, Naxçıvan, Enox (Ənnux) Şumerli hökmdar – tanrı ) və “çı” hissələrindən ibarət olmaqla yenə də türkcədir. Qərbi Azərbaycanda Ələyəz (Alagöz) dağının adı da, böyük ehtimalla, eleqes monqol tayfasının adının tarixiləşməsidir. Q.N.Potaninin altay dastanlarını yazıya aldığı dastançı Alaqozov Çımıyın soyadı da qeyd edilən eleqes tayfa adından yaranmadır. Ağbabada, Borçalı da Əlləz adının, soyadının varlığı da həmin tayfa ilə əlaqəlidir. Bunu həmin dağın qərb yamacında yerləşən Bürakan yaşayış məskəninin adı da təsdiqləyir. Adın yaranması birinci halda Toğrul, Çağrı, Buğra bəylərin XI əsrin əvvəllərində Bağdada yerləşmədən öncə kəşfiyyat üçün yağma hərəkatları ilə buralarda olduqları zamanla, Buğra xan ilə əlaqəlidir. İkinci halda hunların, göy türklərin, xəzərlərin IV-XI əsrlərdə həmin ərazilərdə daimi var olma ları nəticəsində inanc səviyyəsində “böru kan”, “kan börü” (əcdad əfsanəsi, günəş üzlü qurd) təsəvvüründən şəkilləşib. Görün düyü kimi, iki min il əvvəl Qeserin vətə ni Amdoda, Ordosda monqollar, çinlilər, tibetlər, türklər tərəfindən yaradılmış ortaq etnik adlar özlərini 7-9 min kilometr qərbdə də olduğu kimi qoruyub tarixi ləş dir miş dir. Həmin tarixi-etnik inkişaf xüsusiyyəti daha qədim dövrdə mas sa get-saklar, etrusklar vasitəsi ilə də özü nü göstərmişdir. Buna görə də qədim dünyanın maddi-siyasi, mənəvi-ruh tarixi yenidən oxunub qiymətləndirilməlidir. Ural-altayların, tibetlərin ortaq genetik dəyərlərini özündə cəmləşdirən tarixi adlara bu böyük dünyanın kiçik bir sahəsi olan Azərbaycanda da istənilən qədər rastlamaq olar. Belə bir geniş mövzu böyük araşdırma tələb etdiyi üçün tədqiqatla əlaqəli ehtiyac olanda bunlardan bəziləri irəli çəkiləcəkdir. Ə.Əsgər Z.V.Toğana istinadən və müstəqil fikir olaraq müasir dövrdə Azər bay canın şimali-şərqində yaşayan uyqur tayfalarından padarları monqol-tatar siyasi birliyinin tərkibində görür, bunların bəzi bölgələrdə (Zaqatala) muğal, moğol adlan ma larını qeyd edir (36,37). Eyni səviyyədə Təkləli, Muğanlı (36,37) tayfa adlarının Şimalı Azər bay canda, Borçalıda, Qərbi Azərbaycanda, Qarsda və s. yerlərdə geniş ya yıl masını Mon qo lustanın cənubi-qərb, Türküstanın şimali-qərb ərazi lə rin də ki Tək lə-Məkan, Muğan çölləri ilə əlaqəlaqələndirir. Çağatay türklərinin Ba bur Şahın başçılığı altında XV əsrin sonu, XVI əsrin əvvəllərində Hindistanda qurduq ları türk imperiyasına Moğollar (monqol adının təhrif olunmuş şəkli) deyilməsi də türk, mon ol tay fa la rı nın siyasi çıxarlara baxmayaraq mənəvi-ruh cəhətdən dünyanın hansı yerində olurlar-olsunlar daimi, ayrılmaz olduqlarını göstərir. Bayat, bayan dır oğuz tay fa la rının mütəxəssislərin çoxu tərəfindən (36,19) monqol əsilli qəbul etməsi də işin mahiyyətini dəyişmir. Buryat-xorin tayfasının toteminin (onqon) qu quşu olmasını S.B.Sidendambayev ortaq əcdad, törəyiş anlayışı kimi türklərə aid etməklə belə izah edir. “Göründüyü kimi, türklərin Mərkəzi Asiyada hökm ran lıq ları ilə əlaqəli xorinlər uzun müddət yaxın, asılı vəziyyətdə olublar. Qarşılıqlı qız alıb-veriblər” (198). Yaxud da xorinlərin ilk əcdadı sayılan Xoriday haqda əfsanədə o, qu quşu surətində olan qızla evlənir, bundan 11 oğlu olur. Bunların da iki hissəyə bölünərək qalzutların, xarqanayların və 11 xorin tayfasının yaradıcıları, başçıları olmaları, (198) bəllidir ki, türklərdə börüdən doğulmuş 10 qardaşdan birinin qu quşuna çevrilməsi əfsanəsinin təhrif olunmuş şəklidir. Müasir tuvalarda Kuular soyadının yayqın olması da (116, 59) həmin əcdad əfsanəsinin, genetik birliyin canlı qalmasıdır. Beləliklə, ural-altay xalqlarının qədim etnogene tik maddi-mənəvi birliyi nəticəsində dünya şifahi söz sənətinin ən möhtəşəm dastanlarından “Qeser” yaranır. Qeser haqda avropalılara ilk məlumatı 1772-ci ildə məş hur səyyah, tədqi qatçı, təbiətşünas və tarixçi Pyotr Simon Pallas vermişdir. Şərqi Sibirə səyahəti zamanı, o, Monqolustanda Maymaçon (Altan - Bulak) şəhərində Qeserə yüksəl dil miş məbəd ilə rastlaşır. Məbəd haqda ətraflı məlumat verdikdən sonra Qeseri Pallas "şərq tatar la rı nın Vakxı (Dionis), Heraklı adlandırır", eyni zamanda onun haqda geniş əsərin mövcud olduğunu xəbər verir (116,313). Qeser haqda ikinci məlumat V.Berqman ilə əlaqəlidir, o, folklorşünaslıq tarixində dastanın kalmık lar dan eşit diyi VIII, IX hissə lə rini (boy) 1804-cü ildə alman dilinə tərcümə etməsi ilə tanınır (116,13). E.F.Timkovski də Çinə səyahəti haqdakı yazılarına Berqmanın tərcüməsi olan iki parçanın məzmununu daxil edir (116,14). Y.Klaprot Qeseri Çindəki hakim man cur sülaləsinin qoruyucu ruhu, Huan Şendi-hun kimi göstərir (116,14). Monqol "Qeser"inin ədəbi işlənmiş mətni çap oyma üsülu ilə 1716-cı ildə Pekində monqol ca nəşr olunur (116,14), bundan əvvəl 1630-cu ildə həmin monqol-pekin mətni redak tə siz oyma (ksiloqrafiya) üsulu ilə də çapdan çıxmışdı (116,14). Qeyd etmək lazımdır ki, P.S.Pallasın, Y.Klaprotun Qeser haqda verdikləri məlu mat, dəyərləndirmə, mifoloji-emosional, bədii-bənzətmə məzmunlu deyildir. “Qe ser”in monqollar, türklər, tibetlər arasında maddi-mənəvi cəhətdən tutduğu ger çək qiymətləndirmədir. “Qeser” bütünlüklə dünya xalqlarının şifahi xalq ədəbiy ya tın da nadir dastanlardandır ki, o həm də ural-altay xalqlarının bəzilərində dini məz mun lu, müqəddəs sayılacaq səviyyədə, dəyərdə tutulur. Bu haqda A.David-Neel də yaz mış dır: “Tibetdə, lamalar ölkəsində, eləcə də hər hansı bir digər ölkədə xalq əsərləri mövcuddur, baxmayaraq ki, bunlar dini hisslərlə doludur – ona görə ki, dini ideyalar Tibetdə həmişə hakimlik edir, həm də bu əsərlər Tibetin dünyəvi ədəbiyyatı sayılır.., bunların içərisində ən məşhuru tibetlərin milli epik poeması olan Linqli Qeser haqdakı qəhrəmanlıq dastanlar silsiləsidir” (116,20;60,474). Qeserin Tibet mənbə lə ri nə görə türklüyü (60,474) və Orta Asiya mənşəli bon dinini (60,404) buddaçılığa qarşı qoruyub qalib gələcəyi halda məğlub olması, tərəfdarları tərəfindən əfsanə ləş di ri lərək dini səviyyəyə çatdırılmışdır. Tarixi cəhətdən də həmin hadisələr VIII əsrin əvvəllərində Çin (Tan imperiyası) – Tibet müharibələri ilə uyğun laş dırıl mış dır (60,404). “Qeser”in qeyd edilən xüsusiyyətlərinə (dini səviyyəli, müqəddəs məz mun lu) ən uyğun gələn dastan “Dədə Qorqud”dur, onun da seçilib xüsusiləşməsini şərt lən dirən əsaslar həmin səbəblərdir. "Qeser"in monqol mətnini rusca 1836-cı ildə və almanca tərcüməsini isə 1839-cu ildə Peterburqda nəşr etməklə, dastanı geniş mənada aşkarlayıb təqdim edən ilk mütəxəssis akademik Y.İ.Şmidtdir (116,14). Rusiya şərq şü nas lı ğın da, mon qol şü nas lı ğın da "Qeser"lə maraqlananlara O.M.Kovalevskini, A.V.İqu m no vu, yazıçılardan V.P.Parşini, M.A.Zenzinovu da aid etmək olar. A.M.Pozdnev (116,15) dastanın daha çox tərcüməsiylə, A.A.Bobrovnikov isə onun dilini (qramatika) öyrənmək cəhətdən müsbət əhəmiyyətli işlər görmüşlər (116,16). İlk buryat alimi D.Banzarov (116,17) "Qeser"ə münasibəti, macar alimi Alek sandr Çoma de Kereş də (116,17) ilk dəfə dastanın Tibet mətninin var olması haq da məlumat verməyi ilə tanınırlar. Q.N.Potanin "Qeser"in Pekin-monqol mətnini dastana yox, "kitab rəvayət lə ri"nə, “bensen uligerlər”ə aid edərək onun təhsilli insanlar tərəfindən yaradılmasına diqqəti yönəltməklə, həm də dastanın türklər (uyqurlar) tərəfindən tibetlilərə təsir etməsini müdafiə edir (116,17). Moraviyalı xristian dini təbliğatçısı Franke folklorşünaslıq tarixində "Qeser"in Tibet (Ladak) mətnlərinin toplanması və seçilib uyğunlaşdırılmasında əhəmiyyətli iş görüb (116,18). O, seçilmiş parçaları əlaqələndirərək "Yaz əfsanələri (mif)" və "Qış əf sa nələri (mif)", "Aşağı Ladak mətnləri"nə bölmüşdür. Franke həm də dastanın, Q.N.Potanindən fərqli olaraq, Tibet mənşəli olmasını müdafiə etməsi ilə tanınır (116,19). B.Laufer Franke ilə razılaşmayaraq "Qeser"in tibetlilərin, monqolların, türk lərin eyni səviyyədə ortaq şifahi xalq yaradıcılığı incisi olmasını müdafiə edir, həm də monqol başlanğıcını, dolayı yolla da olsa, önə çəkməyə cəhd edir (116,19). Qeyd etmək lazımdır ki, "Qeser"ə XVIII-XIX əsrlərdə toplayıcılar, şərhçi lər tərə findən yanaşma, qiymət vermə əsasən səthi xüsusiyyət daşıdığı üçün ( dastana ancaq qədim şifahi və yazılı abidələrə maraq cəhətdən yanaşılaraq, əsasən, haqqında məlumat verilirdi) onlardan sonrakı yüzilliklərin elmi tədqiqatlarının səviyyəsini gözləmək də düzgün olmazdı. B.Y.Vladimirtsov qeserşünaslıqda daha çox dastanı tibetlilərə aid etməsi ilə, monqol mətninin tərcümə olmasını müdafiə etməklə və buryat "Qeser"inin dünya ədəbiyyatı abidələri incisi kimi "İlliada"dan da nəhəngliyini təbliğ cəhətdən tanınıb (116,20). Fransalı səyyah Aleksandra David-Neel də dastanı tibetlilərə aid edir və "Qeser"in nə qədər dünyəvidirsə, bir o qədər də dini mahiyyət, əhəmiyyət daşımasını vurğulayıb (116,20). Monqol alimi Sumba-Xambo (116,20), hind Sarac-Çandra Das (116,20) rus Y.İ. Şmidt (116,20), ingilislər Çarlz Bell və Cosef Rok (116,20) Qeseri tarixi şəxsiyyət kimi qəbul etməklə onun hərbi rəhbər olduğunu müdafiə ediblər. Silven Levi də dastanı "İlliada", "Eneida", "Nibelunqlar" və "Roland"la eyni səviy yə də qəbul edib (116,21). S.A.Kozin "Qeser"i ilk dəfə dərin elmi təhlil edərək bunun monqol və tibetlərin ortaq şifahi xalq yaradıcılığı əsəri olduğunu göstərib (116,21). İakinf Biçu rin Qeseri çinli sərkərdə, Huan - Yuyla eyniləşdirib (116,21). Franke (116,21) və səyyah R.Şou (116,21) Qeseri birbaşa romalı Sezarla, alman şərqşünası A.Qrünvedel (116,21) kayzer dərəcəsi ilə, Y.Klaprot çinli sərkərdə Huandiylə (116,22), Q.N.Potanin Çingiz xanla (116,22) eyniləşdiriblər. "Qeser" dastanının monqol, buryat, tibet, türk xalqları arasında yayılmış çox say lı fərqli mətnlərinin toplanıb dünya folklorşünaslıq elminə təqdim edil mə sində, şüb hə siz ki, yerli mühitdən, dastanı yaradan xalqlardan çıxmış təd qi qat çıların da xüsusi yeri var. Bunlardan, XX əsrin əvvəllərində əhəmiyyətli dərə cə də fəaliyyət göstərmiş M.Xanqalov, S.F.Jamsarano rus və avropalı tədqiqatçılarla sıx ədəbi yara dı cılıq əlaqələrində olublar (116,3). "Qeser"in tədqiq olunmasında tanınmış mütəxəssislərdən də çox böyük iş görən monqol alimi, akademik S.Damdinsuren olmuşdur. O, "Qeser" haqqında folklor şü naslıqda yaranmış bir çox tərəddüdlü məsələləri həll etməklə, bütünlüklə dastanın tədqiqi məsələsində yeni düzgün yol açmışdır (116,23-24). Yeni nəsil milli, rus qeserçilərdən A.İ.Ulanov, Q.Rinçinsambun, M.P. Xo mo nov, S.Ş.Çaqdurov, B.S.Duqarov, O,Namvandorj, D.Serensodnom, Çimmidorj, B.X.To dayeva, S.P.Baldayev, N.A.Mitryasova, Q.İ.Mixaylov, D.Mol davs koy, Sol bo ne Tuya, N.O.Şarakşinova, N.P.Şestina, R.A.Şerxunayev və başqaları das tan haqda sanballı araşdırmalar aparmışlar. XIX əsrin ikinci, XX əsrin birinci yarısına aid qeserşünaslardan: Xatterji (Suniti Kumar), Xan (Yu-lin), Herman, B.Julq, Laufer, Liqeti, Li-Lixien, Lorimer, Şefner, Şlapintveyt, Şottv, Şav R, Steyn R.A., Çanq (Ki-Kin), Tou (Si), Tucci, Vad-del L.A., Yu (Dao-Sinan), Zeitlin İ, Qefrey S, Heisiq V, Kara Q, Duqlas J. di gər ləri bütünlüklə "Qeser" dastanı, ayrı-ayrı mətnləri haqda dəyərli tədqiqat əsər lə ri yazmışlar. Akademik səviyyədə hərtərəfli tədqiqatlara "Qeser" dastanı keçmiş SSRİ döv rün də cəlb edilmişdir. SSRİ Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutu tərə fin dən das tanın tədqiqinə həsr olunmuş çoxsaylı müzakirələr aparılmışdır (116,25). Çin Xalq Respublikasında da bu günə qədər "Qeser" dastanının tərcümə edil mə sinə, araşdırılmasına böyük diqqət verilir. Burada 2002-ci ildə "Qeser"in 1000 illiyi dövlət səviyyəsində qeyd edilmişdir. Çinin ondan çox universitet, elmi təd qi qat mərkəzində bu gün də çoxsaylı tədqiqatçılar dastan üzərində ciddi araş dır ma la rı da vam etdirirlər (238). Dünya ədəbiyyatının nəhəng, möhtəşəm dastanı "Qeser" üçün folklor şü nas lıqda göstərilən geniş, dərin maraq, yəqin ki, hər zaman davam etdiriləcəkdir.
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|