Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

3. TÜLKÜYNƏN TOZDU BƏYİN NAĞILI
Biri varmış, biri yoxmuş, Allah varmış, şəriki yoxmuş, şəri­kinə lənət. Bir tülkü varmış, bir də, nə bilim e, bir də bir dəyirmançı var­mış. Bı dəyirmançı görür kü, bı tülkü gündə gəlir bı dəyirmanın qa­ba­ğında quyruğunun üsdündə oturur, sohra qayıdıf gedir. Bına yazığı gəlirmiş dana, durur bir az un aparıf tökür bı daşın üsdə, bı gəlir ya­lıyıf gedir. Bir günnərisi bı tülkü gəlir bına deyir ki, səni əvlən­dirə­jəm, ay dəyirmançı. Deyir ki, ay Allahın heyvanı, unuu ye, çıx get. Məni neynirsən əvləndirif?

Deyir:

– Yox, səni əvləndirəjəm.

Bı tülkü bına deyir. Bı deyir, heyvandı dana, yəqin bınnan ötə­ri haray çəkir, nədi? Deyir ki, yox, əvləndirəjəm səni. Saa, mə­sələn, Yemən patcahının qızını alajam.

Deyir:

– Ay Allahın heyvanı, mən bir dəyirmançı şeyəm, o da patcah qızı. O, maa gələrmi? Sən nə danışırsan?

Deyir:

– Mən alaram, sən görərsən, alajam.

Nətərsə, bı tülkü bınnan kəlmələşənnən sohra gedir bı Yemən patcahının qızını almağa. Gedir Yeməndə oturur. Bı patcahların bın­­nan qabaxda elçi daşı olarmış, gedən elçi gedif o daşın üsdə out­rarmış. Bı gedir oturur bı daşın üsdündə. Gedif bı patcahın qara­vaş­darı, qulluxçuları deyir ki, patcahi-aləm sağ olsun, bir dənə tülkü gəlif oturuf elçi daşının üsdündə. Deyir ki, aparın ona çörəhdən-zad­dan atın, ac heyvandı da, yesin, çıxsın getsin. Bılar bına çörəh qırıntısı-zadı gətirəndə tülkü deyir ki, maa heş nə lazım dəyil, maa patcah lazımdı. Qayıdıf gəlif deyillər ki, patcahi-aləm sağ olsun, o deyir ki, heş-zad lazım dəyil. Maa ancax patcah lazımdı.

Deyir:

– Gedin bıraxın gəlsin.

Gəlir, qapıdan girir, baş əyir, salam-kəlam. Deyir ki, gəlmi­şəm ki, sənnən qohumlux eliyəh. Mənim bir yaxşı bəyim var, bəy oğludu, atası bəy oluf, özü də bəydi. Qızıı verəsən ona.

Deyir:

– Ay Allahın heyvanı, niyə çıxıf getmirsən işaa-güjaa? Sən qız alansan, qız verənsən? O nə deməkdi?

Deyir:

– Yox, bı işin dalına düşmüşəm, patcah, bınnan əl çəkmi­yə­jəm. Alajam qızıı.

Deyir:

– Hə, yaxşı, bəs o bəyin adı nədi?

Deyir:

– Tozdu bəy deyillər ona, onun adı Tozdu bəydi.

Axı bı dəyirmançıdı. İndi bı deyir ki, yaxşı, baxarıx da. Get, bir fikirrəşərik, görüşərik. Bı gəlir dəyirmançıya deyir ki, əl-ayağını qayır, irahatdıx elə, aparajam səni görsünnər.

– Ay səni yanasan, mən cır-cındırın içində, mən dəyirmançı-yam, niyə məni qoymursan oturam yerimdə?

Deyir:

– Yox, gedəjəyih dedim, gedəjəyih.

Bını qatır qabağına gəlir. Gəlif Yemən torpağına çatanda deyir:

– Otu bırda. Mən gedim gələjəm, məni bırda gözdə.

Gedir gənə həmən yerdə oturur. Genə qaravaşdar bına deyir, belədi. Çağırıllar. Gedir içəri, deyir ki, patcahi-aləm sağ olsun, bəy­nən gəlirdim, bəy də ata o qədər arpadan, buğdadan yedirif ki, lap belə oynuyur quzu kimi. At gəldi nətəri yıxıldısa, bı yıxılannan soh­rasına palçığa bılandı üsdü-başı, libası – hamısı bılandı, atın da qıçı sındı. Sənnən xayiş eliyirəm ki, bir dəsd libas ver, bir də at ver, gedim bəy dəyişsin, gətirim. İndi gətirirdim bıra sənin hüzuraa dana, sən görəsən kimdi bəy. İndi bı da bir dəyirmançıdı da, amma səxa­vətdidi dana, noolsun ki üsdü-başı cır-cındırın içindədi. Bı bırdan durur bir dəsd paltar alır bına, bı əvdən, həmən bı patcahın əvinnən. Bir dəsd paltar alannan sohra, bir də bir qəşəh at alır, gətirir bı dərədə bını geyindirir, bı ata da mindirir. Bını aparır bı patcahın qapısına, bala. Patcah baxır görür ki, elə doğrudan da, bı bəyə oxşayır. Deyir:

– Əyə, bının əvi-əşiyi, nəyi var?

Tülkü deyir:

– Eee, bir əvi-əşiyi var ki, gəl görəsən.

Hə. Bılar yönnəşillər, patcah deyir ki, gəlif filan vaxdı apararsan. Tülkü gedir.

Bir varrı varmış, yaxşı da bir imarəti varmış. Bı tülkü dəyir­man­çını örgədir ki, get o varrıya denən ki, patcahın ilxısına qotur düşüf, deyillər sənin başın ona dərmandı, səni patcah gəzir, gejiy­nən bı vilayətdən çıx. Patcah səni öldürdəjəh, beynı qoyunun qotu­runa sürtəjəh. Bı bını deyənnən sohra, bılar da bir ərimiş, bir arvad, gejiynən tutur arvadının əlinnən çıxır gedir. Bının bı imarəti qalır Tozdu bəyə. Bınnan gələn nümayəndə gəlir görür ki, bının bir imarəti, bir cah-cəlalı var ki, gəl görəsən. Patcah gətirir qızına qırx gün-qırx gejə toy eliyir, bını qoyur bı imarətin içinə, çıxır gedir.

Bir günnərisi bı tülkü deyir ki, gedirəm filan yerə, qayıdıf gələjəm. Gedir, qayıdıf gələndə gəlif yıxılıf qapının ağzına, deyir:

– Tay mən ölürəm, tay mən azarramışam, tay mən ölürəm, – tülkü yıxılır. Tülkü bını sınıyırmış dana, bı bəydi axı tay. Deyir:

– Yox ey, tay mən ölləm, öldüm.

Gözdərini yumur, özünü vırır ölmüşdüyə. Deyir:

– Görüm indi bı dəyirmançı maa neyniyəjəh dana. Bəs mən bını dəyirmannan aralıyıf bı sənətə nail eləmişəm.

Bı elə bilginən ki, yıxılır bırda gözdərini yumur, ayaxlarını uzadır. Bının nökəri-naibi varmış dana, bəydi sanki. Birini çağırır, məsələn, deyir:

– Əə, Həsənqulu, gəl bı Allahın heyvanını götür apar at əənə.

Həsənqulu gəlir, tülkünün quyruğunnan yapışır ki, ata yerə, tülkü gözdərini açır, durur oturur ayağ üsdə, deyir:

– Həə! Səni dəyirmançılıxdan pis günə qoydum, qoydum. Qoymadım, baxarsan işaa.

Elə bir fəsad törədir, elə bir iş görür ki, bını elə həmən dəyirmançı gününə salır tay.

Uşaxlara belə nağıl deyirdim, tay ayrı nağıl bilmirəm.

Söyləyici bu nağılı Şamaxıda qoca bir kişidən eşidib.