Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

IV. ETNOQRAFİK MДTNLДR
1. Deyillər insanın ağzınnan ruh çıxır, qalır havada. Havada dövr eliyir. İndi deyilənə görə, hər cuma axşamı ölülərindi. Bunu ölü­lərə veriflər. Hər cuma axşamı ölüsü təzə ölən, ölmüyən yeməh bişirir. Bir duz atır ki, bu ocaxdan gedənnərin adına atıram. Guya həmən gejə ruh gəlir, o evdə hərrənir. Gəlif görsə ki, burda şən­nihdi, yeməh bişir, şad gedir. Gəlif görsə ki, yeməh-zad bişirmirlər, heş-zad yoxdu, kor-peşman qayıdıf gedir.
2. Adına günü gərəh evdə yağ-soğan eliyəsən, bişmiş qazanın ola. Ölülərin ruhları məleykəynən qonax gəlillər. Gəlif görür ki, sa­mavar qaynıyır, nəsə bişmiş var ojağın üsdündə, deyir ki, Allah sən­nən razı olsun. İrazı gedir. Elə ki, gəlir görür ki, irağ olsun, evdə dava-şava, heş nə yox, deyir: "Allah, hər iki cahanda üzüü qara eləsin".
3. Adına günü yun daramağ olmaz, iş görməh olmaz. Məley­kələr bişmiş bişirirmiş, düyünü yuyurmuş. Görüf kün, bajısı düyü­nü o tərəfə addadır, bu tərəfə addadır. Deyif: "A bajı, niyə düyünü o tərəfə, bu tərəfə addadırsan?" Deyir: "Gözü çıxmış yun darıyır, yu­nun tükü gəlif bişirdiyim bişmişə tökülür, düyüyə tökülür. Ona görə də belə çöyürürəm ki, tük keşməsin". Elə onnan da həmən kadının gözü tökülür.
4. Ölü ölənnən sora aparıllar basdırmağa. Orda qəbri kim qazacaxsa ordan götürdüyü torpağı yeddi addım sayıf qoyur ara­lıxda, sora basdırıllar. Camaat gedənnən sora, deyir, həmin adam yox, kimliyinnən asılı olmuyarax, hər kim o torpağın üsdünə çı­xar. Ordan yeddi addım aralanannan sora inkir-minkir ölən adamı dirildir. İsdiyir lap tikə-tikə doğranmış bir adam olsun. Allah-tala ona can verir. İnkir-minkir onnan sorğu-sual alır. Ta o vaxda qədər ki, o sorğu-sualı onnan ala bilsin. Məsələn, soruşullar ki, Rəbbin kimdi, nəbin kimdi, dinin, Kəbən. Bu dört şeyi soruşur sənnən. O cənnət-cəhənnəm, savab-günah, olar qalır qiyamət gününə. Nə vaxt­sa olajax. İnkir-minkir bu sualı verir, almıyıncaya qədər toppu­zun səsdəri eşidilir. Elə bədheybət səsdər çıxır ki ordan, ürəyi gedən, dəli olannar olur. Torpağın üsdünə çıxır, o səsdər mütləq onun qulağına gəlməlidi. O səsi düz o eşidir. O torpağın üsdündə dur­san ha, başqa yerdə yox. Yanı bu yalan deyil. Bunu o vaxdı öyümüzdə eşitmişdim ki, kimsə eliyif, ürəyi partdıyıf ölüf. İnan­mıyıf heylə. Deyif, yalandı, ola bilməz.

Söyləyici bu mətni nənəsindən eşidib.
5. Ölən adamın ruhu gəlir, yoxluyur cumadan cumaya. Görür ayləsinin hamısı ordadı, şad gedir. Görür yox, bekaf gedir. Deer: "Allah sizə nəhlət eləsin, hardasız?" Ölünün qoltuğunun altınnan sağ tərəfdəki ağacı çəkillər. Bunu durğuzullar. Deyir ki, sən filan­kəsi belə incitmisən, filankəsə belə borcdu qalmısan. Bunun cəza­larını deerlər ki, sən cəza çəkəssən. Sora gedir. Sabahısı gəlir sol tərəfindəkini durğuzur. Deer ki, bir belə oğurrux eyləmisən, bir belə zad eyləmisən. Bunu sıxıllar möhkəm. Ohqədər sıxıllar ki, bircə çörəyin yanığı qalır bədəndə. Deer ki, niyə oğurruğ eləmisən? Əl deyir: "Mən götürmüşəm". Diş deyir: "Yemişəm". Göz deer ki, mən də görmüşəm. Qaş deer ki, mən sizdən yuxarıyam, mən heş-zad görməmişəm. Onun günahını o yuyur. Əgər günahı varsa, cəzanı verillər ona. Nətər bu dünyada cəza çəkirsə, o dünyada da heylə cəzanı çəkir. Günahı yoxdursa, sakitcə yatır. O ağacı sünnüyə qoymullar, amma şiəyə qoyullar. Deyir, o, ona dayaxdı.
6. Deyilənə görə, adam ölür, aparıf basdırıllar. Yeddi qədəm bəri gələndə ənkir-minkir gedir, guya bunu tərpədir. Adam öləndə qoltuğunun altına söyüt qoyullar. Guya ona dirənif durur. Orda ənkir-mənkir gəlir onnan suallar eliyillər. Danışdırır, əgər düz­əməlli adamdısa, bağışdıyır, bədəməlli adamdısa, qəbir onu elə sıxır ki, anasınnan əmdiyi süd burnunnan tökülür. Bircə əyər yanıx çörəh yeyifsə, yanıx çörəh mədədən getmir heş vaxt. Ona görə də heş kəs yanıx çörəh yemir. Bircə çörəyin yanığı qalır mədəsində. Ənkir-mənkir gedif onu danışdıranda, deyillər, guya ruh qayıdır bədənə, sora ruh ağızdan çıxır.
7. Bir gəlin varıydı. Üzü belə çopur-çopuruydu. Dedi, ay qızdar, qaynanam yaman azazılıydı. Dilənçi gəlmişdi. Birinə bir köhnə donumu verdim, birinə də bir isdəkan düyü verdim. Deyir, gəldi yuxuda mən əzəl-başdan öldüm. Deyir, öldüm, məni apardılar basdırdılar, yuxuda ha. Taa deyir gördüm divar belə yarıldı, bir yalav əyənnən bəri yandırır məni. Həmən o donu verdiyim adam var ha, gəldi gözümün qabağında həmən o donu o yırtığa basdı. O od söndü. Yanı deyir, o dünya da var, bu dünya da var. Bir də, deyir, bir az keşdi, ölmüşəm ha, bir atdı qarışqa gəldi. Başdadı üzü­mü-gözümü yedi. Elə onnan çopur-çopur qalmışam. Deyir, həmən düyü verdiyim adam, gəlin gətdi o düyünü səpdi, bir isdəkan vermişdim. Olar yedi, mənnən aralaşdılar. Deyir, bıy, oyandım gör­düm yuxudu, oyandım gördüm üzüm sızıldıyır. Qızdar, – deyir, – Allah da var, Quran da var, gejə də var, gündüz də var, cəhənnəm də var, cənnət də var.
8. İsdirsən ki, bax bu kəndə dolu düşməsin. Dolu-zad düşmə­sin də. Dolu gəlif əkini, biçini aparmasın. Yeddi dənə duva yazıllar. Bir dənə bədəni təmiz, pak molla yeddi dənə duvanı yazır. İndi heylə molla yoxdu ey. İndi get bu mollalara deginən, vallah, heş biri bilmir. O yeddi duvanı, qarğını kəsillər, salıllar qarğının içinə. Üsdünü də mumluyullar. Duvanı burdan apardı, məsəlçün, Ağdaşın ərazisində aparıf birini basdırıf Türyançayda. Qayıdıf bu basdırdığı yerdən torpax götürür. Məsələn, birini aparıf basdırır o Surxay da­ğında. O götürdüyü torpaxdan ora da tökür, ordan da torpax götü­rür, hərrənir bu fason, gəlir düz bir də Türyançaya. Bu yeddi duvanı basdırır. İsdirsən dünya dağılsın, yernən göy qarışsın, o əraziyə dolu düşmür. Biz elə duvanı yazmışıx. Yolun bir tərəfi bizim taxıl­lar idi, o biri tərəfi başqasının. Yolun bu tərəfini dolu vurmuyuf, o biri tərəfini vuruf. Bax, belə şeylər oluf.
9. Yağış yağmıyanda gərəh çoxlu adam yığıla, gedələr ojax­ları ziyarət eliyələr. Sohrasına gələlər qurban kəsələr. Zikr eliyələr ki, ya Allah-tala, sənnən isdiyirih ki, bı zəmilərə su ver. Mal-qoyun, nə bilim, kimin nəə güjü çatırdısa, onu qurban kəsirdilər. Yığışıf da qurban alırdılar, bir-bir də kəsirdilər. Qurbanı da aparıf kəndin kənarındakı qəbirsdannıxda kəsirdilər. Hamı da gedir – arvat, kişi, hamı gedirdi. Qəbirsdannıxda ojax varıydı, ona görə qurbanı orda kəsirdilər. Şıx Baba Veysin ojağı deyirdilər ora. Sınanmış ojax idi ora. Tay bilmirdim o Şıx Baba Veys hardan gəlif. Nə niyyət eliyirdin, diləyin keçirdi. Onun ziyarətgahının altınnan deyillər İrana yol gedir. Bizim Arayatılı kəndindədi.
10. Bı əli Allah bı ələ möhtac elməsin. Niyə? Görürsən, sala­vat çəkəndə hərdənbir sol əlnən də çəkillər. Ona göra kı, deyillər bir az o da savaba batsın. Qanuna qalanda xamır yoğuranda bu sol əli qatmalı deyilsən, onnan yoğurmalı dəyilsən, sağ əlnən yoğur­malısan.
11. Əlhətdə qoyulanda birinci qonşunu soruşallar. Qonşunnan gərəh həmişə yaxşı olasan ki, o dünyada onun cəzasını çəhmiyəsən.
12. Yağış yağdırmax üçün pak, təmiz adamlar, belə dini, möv­humatı yaxşı, dərinnən bilən adamlar, hamısı Quran, kitaf götü­rüf gedif çıxıllarmış müsəlləyə. Məsələn, bir dağın üsdünə. Allaha yalvarırmışdar, dua oxuyurmuşdar. Evə qayıdıf gələnə qədər yağış yağırmış. Bax, belə şeylər hamısı həqiqətən olufdu.
13. Uşağın ili tamam olunca yeddi qurban kəsəllər. Uşaxlar oluf, yaşı tamam olunca yeddi qurban kəsdih. Ayağ açanda, dil açan­da, nənə deyəndə, yeriyəndə, diş çıxardanda. Özü də qurban kəsif ayağı yalın, başı açıx yeddi əvə paylıyırsan.
14. Bir quraxlığ olanda, bir də yağınnığ olanda, taxıl bol olan­da, camaat bir kəndmi, iki kəndmi, sözü qoyullar bir yerə pul yı­ğıllar, bir mal alıllar. O malın başına ip salıf o kəndin, o sahənin başına gəz­dirillər ki, kürər sözü, gələn qadadan, baladan, bizim ta­xı­lımıza, ca­maa­tımıza zərər toxunmasın. Qurbanı gətirif dedihləri yerdə kəsif, dedihləri yerdə paylıyırmışdar. Bir də quraxlığ olanda dediyim kimi hamı yığışırmış, elə bil, sənin malın varmış, satır­mış­san. Sən də bir pay olurmuşsan. Dediyim kimi, o malı da kəndin, sahənin başına hərriyirmişdər ki, Allah, saa agahdı dayna, sənnən sa­vayı bir əlacımız yoxdu. Bı qurbanı qəbul elə, bı malın da, hey­vanın da qurbanını qəbul elə. Bizə urza qismət elə, yağınnığ olsun.
15. Qoyunun kəlləsini ütürsən, doğramax yeri gələndə əngini kəllədən ayırırsan. Əng sümüyünü kəllədən ayıranda əng sümüyü­nün başdarı ətdi qopursa, hamilə qadının qızı, sümühlər şütürüm çıxırsa, oğlu olur.
16. Bınnan irəli uşağın bir yaşı tamam olmuyunca, başına əl vırmazdar. Ona mındar tük deyillər. Bir yaşı tamam olanda uşağın başının tükünü qırxallar. Onda ya əmisi, ya da dayısı, hansı qoçax çıxsa, irəli duruf ya pul, ya da qızıl bərabəri həmən tükün çəkisincə pul verərdilər atasına, anasına, o tükü alardılar. Sohra da gənə hə­min tükü dədəsinə qaytarardılar. Olar da o saçı aparıf bir yerdə basdırardılar.
17. Axşamçağı bir adama tərəzi verməzdər, verəndə də o adam­nan daş alıf kirəv^ kimi qaytarıf gətirif qoyullar yerinə. Əyər heylə olmasa, onda əvdəki boğaz mal, heyvan varsa, o bala salır.
18. Ayın üzü tutulanda mis qabın arxasına döyürdülər ki, ayın üzü açılsın. Özü də gedirdih küllüyün başına, şeir deyirdih. Qurban da kəsirdih (hansı duanı oxuduqları, hansı şeiri dediklərini xatırlaya bilmədi – top.).
19. Quraxlığ olanda at başını (mındar olan at olmazdı) kəsif, bir şeyə bağlıyıf suya (çay, gölməçə, göl, nə olsa) sallıyardılar. Bı neçə gün suda qalırmışsa, neçə gün orda qalırmışsa, yağış yağırmış. Onu ordan çıxardanda yağış kəsərmiş.
20. Bunnan irəli yağış yağmıyanda, quraxlığ olanda keşmiş­dən şəhitdərimiz varıydı, – otuzuncu illərdə rusdar hajıları, hampa-zorları^* öldürmüşdü – gedif onların qəbirinin üsdünnən torpağı gö­türüf təmiz axan suya atar­dılar. Deyirdik: "Şəhiddərimizin ruhuna torpağı atırıx, sən də yağış yağdır, ay Allah".

Bir dəfə yağış yağmıyanda Pıta addı bir arvat şəhit babasının qəbrinin torpağınnan gətirif atmışdı suya. Elə bil ki, bu gün atmışdı, sabah yağış yağdı. Sohra Maral addı bir arvat da həylə eləmişdi, yağış yağmışdı.

21. Dörd çərşənbə olur. Biri yelə düşür, yelin havasını alır, hava soyuğ olur axı, başdıyır isdiləşməyə. Biri də suya düşür, su­yun şəkkini^ qırır, su başdıyır isdiləşməyə. Biri də düşür ota. Ota urusxat verilmiyincə, ot bitmir axı. Gərək canım qurban olan ona urusxat verə ki, ot bitə.
22. Toy eliyən vaxdı, o vaxdı dəvətnamə yox idi, bir dənə, iki dənə uşax düşərdi kəndin başınnan ayağına camaatı dəvət edərdi. Gələrdilər toya. O vaxdı qarmon nədi, tar nədi, heylə şeylər olmu­yuf. Ancax qara zurna, bir də balabannan toy eliyərdilər. Camaat toy üçün yaxşı at saxlıyardı, görəh kimin atı keçir. Kimin atı keçirdi varlı-hallılar gətirirdi, misalçün, sənin atına yüz kilo arpa bağış­dadım, apar ver ata.

Çörəh yeməmişdən qabax camaatın hərəsinə bir nəlbəki nə­mər paylıyardılar. İçində xurmadı, qoz ləpəsidi, belə şeylər. Nəməri paylıyanda o boşqaba biri üş maat qoyurdu. Əliyev Bayram üş maat, Əliyev Nazim beş maat, oğluna da borc olsun. Bax, belə olar­dı o vaxdarı. And içirdi, dağlarda belə alaçıxlar tikilirdi. Qara zurna çalınırdı. Ancaq gəlini öküzün belində gətirərmişdər. Cavan oğlan­nar alıf yedəyinə gətirərmiş.

23. Toy vaxdı on-on iki atdı yığılardı, at çapardılar. On ərşin parçadan gərdəh qururdular. Gərdəyi verirdilər onun birinin əlinə, o da götürüf qaçırdı. Atdılar da düşürdü dalına. Əlinnən ala bildi, ala bildi, ala bilmədi gedirdi ev yiyəsinnən xələtin alırdı, gərdəyi verirdi.

Gərdəyi açıx verməzdilər adama. Xəlvət onu verirdilər istədih­lə­ri bir adama ki, onu aparsın, gəlinin yiyəsinə versin, onnan xələt alsın.
24. Deyir ki, mən gedirəm Əhmədin qızını alam oğluma. Bu qızın adına əl ağacının üsdünə qırmızı lent bağlıyıf, gətirif qoyullar evin küncündə. Bunu bir on gün, on beş gün, bir ay saxlıyıllar ki, görəh bu evdə xoşbaxtlıx, yoxsa bədbaxlıx olajax. Əgər bunun ayağı düşürsə, gedəh o qızı alax. Bu, afşarrarda olan adətdi.
25. Novruz bayramında elə olurdu ki, bir də görürdün ki, bir oğlan arvat paltarı geyif ev-ev gəzir. Hansı evə isdiyir, girir, götü­rür xonçadan tökür cibinə, ürəyi nə isdəsə, eliyir. Heş kim də onu tanımırdı. Amma uşax-böyüh marax gösdərirdi da, görəh bı kimdi. Axırda görürdün ki, tutuf üzünü açıllar. Dinc oturmullar. Görürdün ki, oğlandı, arvat paltarı geyif gəzir. Gəlirdi girirdi evə, başdıyırdı oynamağa, pay yığırdı.
26. Elimizin yaxşı adətdəri vardı. Geri düşən adamlara kömək eliyirdilər. Tərəkəmədə belə bir şey vardı. Bir nəfər mayadan dü­şən­­də camaat yığışırdı, deyirdillər yüz evih, hərəmiz filankəsə bir qu­zu verəjeyih. Deməli, yüz quzusu olurdu onun. Ağlı olan, bajarı­ğı, fərasəti olan o yüz quzuynan maya tuturdu, vəziyətdən çıxırdı. Am­ma eləsi olurdu ku, yüz quzu yığıf verirdilər. Altı aydan sora yüz quzu da çıxıf gedirdi, əli qalırdı boş. Heyləsini də kənddən çı­xardırdılar. Deyirdilər, sənə düşmür bura.

27. Qaynanam Xıdır Nəbidə pişi bişirtdirirdi, koka^. Yağın içində qızardıf pesoxluyub yığırdı. Bir yekə ləyən bişirirdi. Deyirdi bu Xıdırın payıdı, bunu sən həmişə bişir. Həmin o bir yekə ləyən kokanı mənə verib paylatdırırdı qonşulara.

Vaxdı çatanda deyirdi Xıdıra az qalıf ha, yağın, peşoğun var­mı? Xamırı kündəliyif ortasını boğuf iki qatdıyırsan üsd üsdə düşür da. Qabın içinə yağ töküf orda qızardırsan. Bişdihcə də pesoxlu­yursan.
28. Amanat basdırmax – ölünü yuyursan, təmizdiyirsən, qüsu­lun verirsən, aparıf basdırırsan. Deyirsən mən bunu basdırıram, vəsiyətinə görə namazını filankəs gəlif qılajax. Filankəs də nə vaxt gələrdisə namazın ona qıldırardılar.