Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

43. İKİ AŞIĞIN DEYİŞMƏSİ
Çiynində saz, altında at. Atı o qədər sürür ki, at ajır. Həm tər­riyir, həm yorulur. Məsafə uzağ olur. Yiyəsizdih, meşənin arasıy­nan gəlirdi. Yolun alt tərəfində çay axırdı, bu Kəlbəcərin yolu kimi. Üsd tərəfi meşə idi, tamam yiyəsizdih. Yolun qırağında yekə-yekə daş­dar. Oranın camaatı ona çınqıl deyir. Daşın birini, onun hissələ­rini bir maşın götürməz. Bax, belə dağdan qopuf gəlif tökülmə daşdardı. Qopmasının da səbəbi ildırımın çaxması, yağışın yağması, günün qayanı korlamağı, çatdatmağı. Bular uzun işdərdi. Fikirrəşir, deyir ki, düşüm, elə yiyəsizdihdi. Özü də at yoruf məni. Bir az oturum din­cəlim, at da bir az otdasın, sora yoluma davam eliyərəm. Düşür, de­yir, çidarını^ çalır, buraxır. At otduyur, özü oturuf bir daşın üsdünə, sa­zı da qoyuf böyrünə dincəlir. Bu dəmdə baxır görür ki, ey, ara­lıdan, bu gəldiyi səmtdən atdı gəlir. Atdı gəlir, gəlir, yaxınnaşanda görür ki, bir nəfər oturuf daşın üsdündə, dincini alır, atı da buraxıf, at otduyur. Bu səhnəni görəndə yadına düşür. Deyir ki, elə mən də uzax yol gəlmişəm, yaxşı oldu, həmsöhbət olarıx. Mən də düşüm, atın çidarını çalım, at otdasın, mən də oturum bir az dincəlim, sora bir yerdə yolumuza davam eliyərih. Bu da, bəli, gəlir düşür atdan. Atın çidarını çalır, atı buraxır. Buna yaxın bir daşın üsdündə oturur.

– Salam-məlöykü.

– Əleykimət-salam.

Hər ikisi dinməzcə oturmuşdu. Bu soradan gələn aşıx qabaxca gələnnən soruşur ki, kimsən, nəçisən, hardan gəlif hara gedirsən? Cavab verir ki, aşığam, dağdan gəlif arana gedirəm, çalıf-çağırma­ğa, yəni oxumağa, çalmağa, şənnənməyə, qazanc eləməyə. Bəs sən kimsən? Cavab verən o birisinnən soruşur, sora gələnnən soruşur.

Deyir:

– Mən də aşığam. Dağdan gəlirəm, arana gedirəm çalıb-çağır­mağa.

Deyir:

– Lap yaxşı.

Bu əvvəl gələn deyir ki, bilirsən nə var, bajı oğlu? İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz. Gəlginən elə ikimiz də bir səmtə gedirih. Orda bizim sözümüz bir-birinnən düz gəlməz. Gəl burda bağlama deyəh. Kim kimin bağlamasını aça bilməsə, sazını alsın, o da qayıtsın dala. Qayıtsın getsin işinnən məşğul olsun, onnan aşığ olmaz. Aşıxlar arasında belə bir şərt var. Deyir:

– A bajı oğlu, qoy gedəh başımızı hərriyəh.

Deyir:

– Yox, ey, burda deyişəjeyih. Kim kimi bağlasa, bağlanan qayıtsın getsin da.

Deyir:

– Yaxşı.

İndi yiyəsizdih, dağın havası, meşənin havası. Su axır aşağı­dan. İki kefi kök adam. Saz oxuyannar. Bu aşıxlar sözdəri qurta­randa dalay-dalay deyillər. Bu dalay-dalay sözünü bunnar oxumağa başdamaz­dan da deyillər. Bəzən də lap ucadan deyillər ha. Ərə, gəl hey, ho dalay-dalay, ho dalay-dalay, ho dalay-dalay. İndi bular döörə vurullar belə. Bir-birinin arxasınca sazı çalıllar. Ho dalay-dalay, ho dalay-dalay. Uzun-uzadı dalay-dalay. Dalay nəyi gösdə­rir? Dalay buların heş birinin heş zad bilmədiyini gösdərir. Dalayın da əsl mənasını izah eləsən, dala qayıt deməhdi. Hə. İndi qabaxca gələn arxadakına deyir. De gəlsin. Deyir:

– Ə, yox, əvvəl sən gəlmisən, sən de, gəlsin.

Deyir:

– Onda deyirəm, gəlsin. Bağlamanın şərtini bilirsən. Dediyim bağlamanı aça bilməsən, sazı alajam, səni dala qaytarajam.

Deyir ki, – arxadakı cavaf verir ey, – dediyin bağlamanı bilmə­səm, sazımı verif geri qayıdajam. Gərəh təsdiq eliyə ey. Yoxsa dijəh bilməmişəm, mən eşitməmişəm. Gərəh dilinnən deyəsən. İndi deyir:

– A dalay-dalay, ha dalay-dalay, – uzun-uzadı dalaydan sora deyir al gəlsin, deyirəm.

Yola bir sandıx düşmüşdü,

Yola bir sandıx düşmüşdü,

Yola bir sandıx düşmüşdü,

– Uzadır da bu sözü.

Tap görüm o sandığın içində nə vaaar imiş,

İçində nə vaaar imiş,

O sandığın içində nə vaaar imiş?

İndi başdıyır bu axdarır. Açajax bu yola düşən sandığı, sandığın içində nə var? Fikirrəşir, bütün kitabları tökür, mənim ki­mi boş kəllə, varaxlıyır oyza-buyza, tapa bilmir. İndi vaxt keçir axı. Görür uzandı, indi bu təkrar eliyir ki, tez ol de gəlsin, cavabı ver gəlsin, ver gəlsin. Bu tapa bilmir. Deyir ki, ə, sən yerin altınnan danışırsan – cavaf verir indi. Yerin altınnan danışırsan, göyün qa­tın­nan danışırsan, o nədi, onu mən tapa bilmirəm, tapa bilmirəm.

Deyir:

Onda sazı qoy yerə, saz mənimdi,

Sazı qoy yerə, saz mənimdi.

Tapa bilmədin, tapa bilmədin.

İndi o cavaf verir, sazı əldən gedir. Deyir:

Ədə yanerəm, ədə yanerəm,

Saz gedir əldən, sazımı alersən.

De görüm o nə imiş?

Deyir ki:

O ki yola düşmüşdü

Spişka karofkası idi,

İçində spiş­ka var idi.

Gör nəynən bağlıyır ey. Bağlamanın dərəcəsinə bax ey. Gülməlidi, həm də məzmununa bax. Gör nəyi tapbax çətindi. Sazını alır, qaytarır. Bununnan da buların deyişmələri bitir.