Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

TARİXİ ŞƏXSİYYƏTLƏR HAQQINDA
97. İSGƏNDƏR
I mətn

Qulam baba danışardı kı, o vaxt İsgəndərə də təklif eliyiblər ki, sən də dirilik suyunu iç, sən də həmişə sağ qal. Deyir ki, o da gedir dirilik suyuna çatır, tapır, elə oucun dolduruf işmək istiyəndə bir səda gəlir qeybdən. Deyir ki, ey İsgəndər, o suyu işmə, işsən mənim kimi peşman olarsan sən. Deyir, suyu tökür yerə. Dünya malı, dünyada yaşamağ buna o qədər həvəsli gəlir, bir də oucunu doldurur ki, suyu işsin, bir də səs gəlir. Üçüncü dəfə səda gələndə baxır ki, bir ip yumağı kimi yumbalana, yumbalana gəlir. Gəlir, gəlir İsgəndərin surətinə çatanda, deyir ki, mən Xızır peyqəm­bərəm. Əgər o suyu işsən, mənim kimi bu hala düşə­jəh­sən, mən indi kimə lazımam, mən indi nəyə lazımam, mən indi heş nəyəm. O suyu işsən, sən də mənim kimi olajaxsan. O suyu işmə, vaxtın gələndə, özün bu dünyadan köç eliyərsən.

II mətn

İsgəndər münəccimə baxdırır, deyillər ki, sənin filan yaşda qa­zannığın^* var. Bı da deyir ki, gedif dirilik suyu tapajam, içəjəm, mən yaxşı olajam. Özü də mına deyif ki, sən poladın içində öləssən. Bı da qalır məhətdəl. Deyir ki, mən nətər olar ki, poladın içində öləm.

İndi mının qoşunu varmış dayna. Qoşununu da götürür, gedir. Neçə yüz səhra keçillər. Gedir ki, dirilik suyu tapa. Dirilik suyu axtarmağnan dəyil ha, gərək Allahdan qismət ola. Gedillər, axtarıllar. Yayın günüymüş dana, isdiymiş. Elə bil ki, vaxt gəlir dayna. Vaxt gələndə, indi kölgəlik yox, bir şey yox, gətirillər tüfəhlərini hamısını baş-başa söyküyüllər, mını uzadıllar bıra. Deyir ki, həə, elə münəc-cim düz deyirmiş, poladın içində öləssən, mənim vaxtım gəlif çatıf, elə bı tüfəhlər polatdı, məni də uzadıflar bıra. İndi bı vəsiyyət eliyir ki, anama deyin bir belə varım, döölətim can qutarsaydı, elə bı varnan, döölətnən canımı qutarardım. Bir belə mollaların, oxucuların sayasına canımı qutarsam, genə qutarardım. Anama deyin ki, mənim ehsanımı dərdi olana versin, dərdi olmıyana verməsin.

Hə... İndi gəlir. Anası çıxır görür İsgəndərin qoşunu gəlir, am­ma nəysə məyus gəlir. Deyir nəysə bırda bir iş var. Gəlir görür ki, İsgəndər canını tapşırıf. Oğlunun vəsiyətini anıya deyillər. Anası da indi ehsan vermək isdiyir, deyir:

– Bala, gedin təhlif eliyin. Deyin ki, dərdi olan gəlsin, dərdi olmıyan gəlməsin.

İndi bı da xəbər eliyir. Biri deyir qardəşim ölüf, biri deyir bajım ölüf, biri deyir atam ölüf, biri deyir anan ölüf. Dərdi olmıyan yoxdu, dərdsiz yoxdu. Hə... İndi arvat deyir ki, bala, elə onu maa İsgən­dər təsginnihdən ötrü deyif. Mını aparıf kəfn-dəfn eliyillər. İsa peyğəmbərin dövrüymüş. Deyif ki, başaa dönüm, gedək görüm İsgən­dərin vəziyyəti nətərdi. Gedillər indi qəbirsannığa. Çağırır on dəfə, İsgəndər hay verir. Deyir ki, siznən dəyiləm ee. Bı ananın oğ­lun­­­nanam, İsgəndər padşahnanam. Anası deyir ki, hə, bala, bı da maa bir təsginnihdi ee. Bı da maa bir təsəllidi ki, bir İsgəndər dəyil ha, o qədər İsgəndərrər bırda yatıf ki. Onnan sohra anası həylə qa­yı­dıf qəlir.

İndi bala həylə-həylə işdər çoxdu.
98. NADİR ŞAH
Nadir şahın Şəki səfəri var. Nadir şah gəlir buraya. Bu, Quru dərədən yuxarı Kotan düzü var, görməmisan? Həmən Kotan düzün­də çadırrarı qurdurur. Özü də Kotan düzünnən yoxuşə yekə, qəşəh bir xırman var, səfalı yerdi. İki-üş dəfə getmişəm helə unnan ötrü. Otururam, çox səfalı yerdi. Deyirsan bəs, səhnədi də dərə yuxarı gedəndə. Özü də çadırını orda tikir. Bir altı ay burda müharibə eli­yə­sidi, qalasıdı. Buralarda çox müharibə eliyifdi Nadir şah. Özü də qüvvəli şahdı.

Bu, yeriyir Şəkiin üsdünə. Şəkililər də “Gələsən-görəsən” qa­la­sı var, ora sığınıflar. Nadir şah adam göndərir Çələbi xanın üs­dü­nə ki, gəlsin, görüşax. Bu da Göynüyün ağsakqallarını yığır. Deyir ki, ney­niyim, gedim, getmiyim? O vaxt da hamı bir-birinnən məslahat alırmış. Bu məslahat alanda bütün ağsakqallar deyillər ki, a kişi, sən həmi məşədisən, həmi xansan. O da bir cavan oğlandı, sərkərdədi, elə bil ki, sən onun ayağına getməli dəyilsən, o gəlsin buraya. Götürür or­dan məytuf yazır ki, gələrsən, görərsən. Bax, hindi “Gələsən, görə­sən” var e, o ad həmən vaxdan qalıf. Nadir şah fikirrəşir ki, gessin, getməsin. Qışın elə vaxdıdı ki, çavğın dün­yanı dağıdır. Göy­dən də elə qar yağır ki, qar çıxır insanın dizinnən yuxarı. Yeddi gün deməli, tovluya getmağa Nadir şahın çobannarı yol tapmır. Qoyun, mal-döölət hamısı ajınnan qırılır. Hamısı ajın­nan qırılanda daldan arvat görür kü, uje çörəh də qurtarır, uşaxlar ajınnan batır. Ordan bir adam göndərir. Adam gəlir, Nadir şahı tapır, bilirmiş də hardadı. Orda şaha deyir ki, bəs şah sağ olsun, dalda qırğındı, bütün mal-döölət, hamı qırılıf, heş nə yoxdu. Nadir şah da hələ burda altı ay da qalasıdı ki, müharibə eləsin, bu tor­pax­ların hamısını alsın, Azərbaycana versin. Bu səfər Nadir şah qalır ərəsətdə. Deyir:

– Ə, nolufdu? Nətəri? Düzünü danış.

Deyir:

– Şahım,

Bir qar yağıf qaşdən-qavaxdan,

Çörəh də qutarıf təhnə-tavaxdan.

Öküzdərin gönünü aldıx davaxdan,

Camışdər savaxa idrar olufdu.

Deyir:

– Malın hamısı qırılıf?

Deyir:

– Hə.

Sifdə də şərt kəsillər ki, yalan desan, boynunu vurdurejəm gedən kimi. Nə olufsa, düzünü de. Bu da düzünü deyir. Deyir:

– De görüm, bəs qoyun sürüləri nejə oldu?

Deyir:

– Qoy deyim.

Gündə biz kəsirih onun, on beşin,

Alırıx dərisin, atırıx leşin.

Allah iras salıf qərivin işin,

Yüz leşə bir köpəh sərgər olufdu.

Deyir:

– Hamısı qırılıf?

Deyir:

– Hə, qırılıf.

Deyilənə görə də, bunun bir yaxşı atı varmış, bütün döölətdən üsdün bilirmiş, Daraxyetir addı. Deyir:

– Ə, mənim atım durur, ölüf?

Deyir:

– Qoy onu da deyim.
Odu ki, deyirsən, atımdı qatır,

Gördüm kohlannar hamısı yan-yana yatır.

Kimisi şilədi, kimisi qotur,

Daraxyetir damda mındar olufdu.

Bu səfər də bu, belə deyəndə şah genə də vəzir-vəkilini – hamı­sını yığır yanına ki, neyliyax? Hərə bir söz deyir. Genə özü deyir ki, mal-döölətdi, qırılıf gedəndə bir dosdumnan yüz qoyun alajam, bir dosdumnan yüz inəh alajam, bir dosdumnan yüz mal ala­jam, hamısını düzəldəjəm. Amma bircə dənə nökərim ajınnan öl­sə, ömürboyu nəslimə töhmətdi. Ona görə getməliyəm. Ordan əmir verir, yühlənillər, ordan qayıdır geri.
99. PƏNAH XAN
Rəvayət edilir ki, Qarabağın^* bünövrəsini Pənah xan qoyub. Pənah xan İran tərəfindən gəlmədi. O, düşmanların əlindən qaçıb bu tərəflərə pənah gətirib. O, ilk olaraq Ağcabədi rayonunun Bulax kəndinə köç edibdir. Onun duşmanları çox olubdu. Görüb yox, duşmannarnan baş eliyə bilmir, təzdən köç edibdi Ağdamın Şahbu­lax kəndinə. Ağdamın Şahbulax kəndində çoxlu imarətlər tihdirib. Görüb yox, burda da əmələ gəlmir, duşmannarı əl çəkmir. Adam­la­rı­na əmr verir ki, gedin elə bir yer tapın dörd tərəfi sıldırım qaya­lıqlı olsun, duşman girə bilməsin.

Bu zaman adamları Pənah xana Şuşanı tapıblar. Şuşaya da, o zaman Qala deyirmişlər. Pənah xan həm Şuşada, həm də Ağdamda çoxlu tikililər tikdirir. O, zaman Şuşa qalasına iki yol varıymış, biri İsa bulağı tərəfindən, biri də Ağdam tərəfindən. O, zaman Pənah xan Ağdamda ağ daşlardan evlər tikdirir. Başqa yerlərdən gələnlər bu ağ damlarda gecələyirdilər. Ağdamın adı beləcə yaranıb.

QARABAĞIN TANINMIŞ ADAMLARI HAQQINDA
100. SOLTAN BƏY ANDRANİKİN DƏSTƏSİNİ NECƏ MÜHASİRƏYƏ SALIR?^*
I mətn

Andranik savatdı afiserrəri yığır. Laçını Allah-tala təbii qala yaradıf. Həkəri çayında körpü var, Nikolay vaxdında tikilif. Qoşun gəlif orda saxlıyır. Söz gəlif çatır Sultan bəyə. Deyir ki, məni üç gün gözdə. Üş gün gözudüyür orda. Onnar da hazır gedir də, hamısı təlim keşmiş afisserrərdi. Sultan bəy gedir atasına deyir. Deyir:

– Ay bala, onnar gedəjəh Qarabağdan, ayannan bəri qıra-qıra gələjəh. – O vaxdı bizdə tüfəh nə gəzirdi? – Onnarın tüfəyini-sursatını hamısını algınan, deynən siz tüfəyli-toplu gələndə millət qorxar.

Qardaşı Xosrov bəy Şuşanın quburnatı imiş. Buna məlumat verir. Əlli-atmış nəfər döyüşçü ordan gəlir. Orda Andranikin qoşu-nunun arxasını kəsir, iki çayın arasında onnarı qırıllar. Orda yol versəymiş gedif nə bilim Gəncədən, Yevlaxdan bəri qıra-qıra gələ-jəymiş. Andranik özü qaçır, amma onun iki afisserini – biri Nejdek olur, biri Mirzəyan onnarı vurullar. Oranın adı Qannı dərə qalır.

II mətn

Xosrov bəy Şüşənin bəyi idi, Soltan bəyin qardaşı idi. Erməni Soltan bəyə deyif ki, icazə ver, keçif Şüşeyi qırım. Deyif ki, keç, amba belə keç. Həkəri çayının üsdündə dərə vardı. Ermənilər de­yirdi ki, üş yüz il keçə, o çayın üsdünnən keçəndə erməninin iyi bizə gəlir. Ora elə yerdi bircə dənə yolu var, ikinci yolu yoxdu. Soltan bəy deyir:

– Sizi silahnan boşdasam camaat hamı şübhələnər. Gəlin belə bir şey eliyəh. Silahları qavaxdan keçirim getsin, qoşunuzu daldan keçirim, gedin.

Orda Ağalarnan Ağammədi çağırır. Deyir:

– Gəlin bura.

Deyir ki, belə-belə. Deyir:

– Gözəl kələk qurmusan, qoy gəlsin.

Deməli, gətirif camaatı yerrəşdirir Zabuğun qəyəsinə. Silah keçif Şüşəyə sarı. Ermənini Xınzirəhdən bəri boşduyur. Gəlir Laçının çayına yerrəşəndə dalı daldan, qabağı qabaxdan kəsir, elə qoşunun topasını qırıllar. Erməni deyir:

– Kosasaqqal kopoğlu gör bizi nə kələknən qırdı.

Oların silahı da bizə qalır.

101. PAQARAT ERMƏNİSİ
Gorusda Paqarat erməni oluf. Müsurmanın qanını çörək kimi yeyirmiş. Bizim kənd Gorusnan erməninin içində oluf. Soltan bəy bir gün çağırıf camaatı deyif ki, Paqaratın Laçın rayonunda kim əlini-başını maa gətirif versə, nə desə verərəm.

Camaat da el, obadı. Hamı bir-birini tanıyır. Məsələn, bu kişidən soruşsam, Hajıqasımlıda Paqaratı kim tuta bilər? Deyəjək ki, onu filankəs tuta bilər. Günüz toplaşıllar, deyillər ki, hə, çağırax gəlsin. Çağırıllar. Cağazürdə Ağamməd vardı. Çox qeyrətdi bir kişi idi. Bunu çağırdı gətirdi. Dedi:

– Ağamməd, eşitmişəm ki, Paqaratın başını, əlini gedif gətirə bilərsən.

Deyif:

– Gedif gətirərəm, amba iki nəfər maa adam lazımdı. Denən görüm adamları sən mana verəssən, yoxsa mən götürəcəm.

Deyif ki, özün götür. Soltan bəy çox bij adam oluf. Ağamməd deyif ki, Hajılar kəndində Ağalar kişi olur, onu çağırın gətirin. Ağalar da balaca bir adamdı. Onu çağırıf gətirillər. Deyif ki, nağa­rax. Deyif ki, Paqaratın başı nədi ki, bir saatdıx şeydi. Üş dənə yoldaş olmalıdı, dördüncüsü olmaz, dördüncüsü satqınımız olar. Bir də mənim babamı çağırıllar. Bullar üçü gedif çıxır Gorusun kən­­­dinə. Gedif kəntdə gejə gizdəniflər. O vaxdı da ev tikirdilər, üs­dün­nən də baja qoyurdular. Üsdünə də nə qalınnıxda kül tökürdülər ki, içəri yağış buraxmasın. Gedif çıxıllar evin üsdünə. Ağamməd deyir ki, siz məni sallıyın bajadan, mən girim içəri. Bunu sallıyıllar ipnən, girif. Deyif ki, ipi tərpədəndə məni çəkin da, səs-sorax olmasın. Kişi deyir girdim içəri, gördüm bir nər yatıf. Elə bunu bur­da öldürür, başını da kəsir. Başını xurcuna yerləşdirə bilmillər. Əli bu boyda olur (iki əl boyda – top.). Gətirillər Soltan bəyin yanına. Soltan bəy də kosa sakqal, göy göz kişi imiş. Soltan bəyin yanına gətirəndə deyir ki, Ağamməd, Cağazür zonasının filan sovetdiyini verdim saa. Camaata başçılıx elə, qoyma aj qala.

102. ABDAL QASIM ƏMİSİ OĞLUNUN

QİSASINI ALIR
Rəvayətə görə, Avdal Qasım çox qoçax adam oluf. Erməni-müsülman davasında ermənilər onun əmisi oğlunu öldürüllər. Sora gətirif bir axarrı-baxarrı yerdə yekə bir ağaca sarıyıllar. Meyidi ağaca bağlıyıllar ki, Avdal camahatına görk olsun, adamlar qorx­sunnar. Sora da Avdal Qasıma sifariş göndərillər ki, əyər kişisənsə, iyidsənsə, gəlif meyidi apar. Avdal Qasım deyir ki, eybi yox, baxıf görəllər aparıram, ya yox.

Avdal Qasım gedif yekə bir iti öldürüf, dərisini çıxardıf özünə yekə bir kürk eliyir. Gejə onu əyninə geyif yavaşcadan sürünə-sürünə ermənilərə yaxınlaşır. Baxıf görür ku, ermənilər kefdədi, yeyif-içillər. Bir az gözdüyür, erməniləri yuxu aparır. Qarolçuya yaxın-naşıf çomağını onun çənəsinin altına qoyuf tüfəngi götürür. Gəlif meyidi açıf, ermənilərdən uzax bir yerə qoyuf təzdən bir də gəlir ermənilərin yanına. Avdal Qasım gəlif ermənilərin hamısını öldürüf, silahlarını da özüylə götürüf aparır. Deyilənlərə görə, bunnan sora ermənilər Avdal Qasımın qorxusunnan Avdala yaxınlaşa bilməyif.

103. ABDAL QASIMIN QOÇAQLIĞI
Kəndin axsakqalları danışırdı ki, Ağcabədi ərazisində iki kənt­də bir-birinə tüşmən olan adamlar olup. İndi o tüşmanınnan eh­diyat eliyif heç hara çıxa bilmiyən bir adam – imkannı adamdı, gö­türüp belə bir şayə yayıp ki, məəm o tüşmanımı kim öldürsə, ona qırx inəh verəjəm. Bını da gəlip Qasıma deyillər ki, bəs fılankəs belə bir söz deyir də. Qırx dənə inəh bir dənə ferma eliyir də, get onu öldür. Deyir:

– Ə, mən ömründə dünya malına tamah salıf adam öldürmə-mişəm. O əyər mərt gəlif desəydi ki, tüşmanımın qorxusunnan çölə çıxa bilmirəm, mən gedif oları ya barışdırardım, ya onu öldürərdim.

Hindi gəlif bına çatdırıllar ki, bəs Qasım belə deyir. Bı Qasıma götürüf bir məhtuf yazıp yolluyur ki, Qasım, bəs belə-belə, mən neçə ildi evdən çölə çıxa bilmirəm, sən bizi barışdırasan, ya onu öldürəsən ki, mən nəfəs alım. Qasım da durur, hazırraşıf evdən çölə çıxanda onun da qardaşı Calal halı olur ki, bına belə bir məhtuf gəlif. Bizdə molla Mansur varıymış, durur gedir onun yanına. Deyir:

– Mansur, bı dəli qızışıf gedir, bı öldürülməli olsaydı, bı adam özü öldürərdi də. Bı gedir, bunu qoyma.

Bı da çağırır deyir ki, Qasım, hara gedirsən? Deyir ki, bəs fılan yerdən məə belə bir məhtuf gəlif.

Deyir:

– Qasım, bilirsən indi sən hara gedirsən? O tanınmış adamdı, yəqin o məşhur qoçudu ki, onu öldürə bilmir də. Sən gedirsən, səni öldürə biləllər axı.

Deyir ki, o maa pənah gətirifdi, ölüm olsa, gənə gedəjəm.

Nəysə, qarşısını ala bilmillər, bı gedir. Qasım deyir onu harda görə bilərəm da. Bilmirəm axı o kimdi, nədi. İndi onun ərazisini mə­nə gösdər ki, mən onnan harda görüşə bilərəm, qalanı məəm boy­nu­ma. Orda da bir bağ varımış. Deyir ki, o səhər-səhər süp na­ma­zında gəlir bı bağın içinnən keçir, gedir harda onun dəyirmanı var, o də­yir­mana baş çəkir, gəlir. Ancax orda görə, öldürə bilərsən, ayrı yer­də mümkün dööl. Orda da dəsdəsiynən olur, böyründə telo­xrani­tel­lə­ri. Qasım gəlir bı bağa, bının yolunu mına gösdərillər. Fır­ranır, bir bö­yüh ağac olur, mını bələtdiyir Qasım. Usda adamıydı, gejə gəlir çı­xır bı ağaca ki, süp namazında bı gəlip bırdan keçəjəh, on­da bını vır­max lazımdı. İndi bı da təhcə dööl, yeddi-səkgiz nə­fə­rin içində olajax, bını seşməh də lazımdı axı bı kimdi. Qasım elə bir yer seçir özünə ki, orda bını güllə tutmasın. Qasım sora özü deyir­miş ki, düz­dü, onu öldürdüm, amma heyfim gəldi, adam heylə kəl­ləli ada­mı öldürməzdi. Deyir, ağaca yaxınnaşanda deyir ki, ə uşax­lar, bı ağaş­­dan şüphə­lənmişəm, bı ağaca hərəəz bir darax pat­ron gül­lə atın, sora gedəh bıın altınnan keçəh. Bıllar da hərəsi beşa­tılan­nan şartaşart döşüyüf, Qasım da elə yerdə duruf ki, munu güllə tut­mu­yuf. Gəlif o ağajın altınnan keçəndə həmən adama atır, təhcə ona atır, o birilərinə güllə atmır. Bıllar qaçır. Kəndə xəbər aparmax la­zım­­dı ki, bəs fılankəsi vırdılar. Bı da arxayın düşür, bının başını kə­­sir, salır xurcuna, gəlir. Bıllar evdə hələ yatıflar. Bəyə deyir ki, mən gedirəm, arxeyin nəfəs ala bilərsən, onu öldürdüm. Bəy gülür. Deyir ki, ə Qasım, onu belə hasatdıxnan öldürməh mümkün olsay­dı, özüm öldürərdim də. Gö­rəsən kimi öldürüp? Uşağı çağırır ki, ə bala, gəl, axşamnan bir qarpız qoymuşam xurcuna, gəti onu kəsəh. Xur­cunu da gətirəndə baş düşür yerə. Baxır bı həmən adamdı. Deyir:

– Qasım, sözüm sözdü, saa qırx inəh verəjəm.

Deyir:

– Məəm heyvan saxlamağa halım yoxdu, piyada gəlmişəm, varsa, məə bir at ver, minim gedim.

Atı alır, minir, hələ getməmiş bu tərəfin adamları durur silah­lanır. Bax, o kətdən – Rənşbərlərdən olan adam söhpət elədi ki, mən onda əli tutan cahılıydım, mən də silah götürdüm ki, bə fılan­kəsi öldürüplər, gedəh qısas almağa. O kəndin ağsakqalı varıydı. Onda indiki kimi dööldü, hamı ağsakqalı eşidirdi. Dedi ki, a bala, belə getməyin, ehdiyatsız gedirsiz.

Deyir:

– Nətər ehdiyatsız, hamı silahlanıfdı.

Dedi:

– Yox, onu Qasım öldürüp, onu hər adam öldürə bilməzdi.

İndi siz Qasımı öldürməhdən ötrü gedirsiz, amma Qasım sizi öldürəjəh. Siz çoxlu cənazə götürün, arava götürün ki, sağ qalannarıız barı meyidiizi gətirsin.

Deyir:

– Bəs neyniyəh?

Deyir ki, mən qavağa tüşüm gedim, meyidizi gətirim. İndi, Qasım silahlanıf. Gəlif oturuf bırda ki, meyidi gəlif aparajaxlar. Baxır ki, ağ bayrax qaldırıf gəlillər. Deməh isdiyir ki, Qasım, icazə ver, meydimizi aparax. Başı da gətirir qoyur, deyir ki, götürün apa­rın, amma bir artıx səs-küy olsa, meyit çoxalajax bırda. Yanı artıx hərəkət olsa, sizi qırajam arada. Sakitcə meyidiizi götürün gedin. Götürüp aparıp basdırıllar. Beləcə tüşmannığı aradan götürür. Yanı Qasım, təhjə ermənilərə qarşı döyüldü, harda haxsızdıx, ədalətsiz­dih varıydısa, harda zorakeşdih varıydısa, ordaydı.
104. ERMƏNİ-MÜSƏLMAN MÜHARİBƏSİNDƏ

ABDAL QASIMIN FƏALİYYƏTİ
1905, 1918-ci ildəki erməni-müsəlman müharbəsi vaxdı Qa­sımın həddinnən artıx böyüh faaliyətdəri oluf. Erməni dilini çox mükəmməl bilirmiş. Bizim döyüşcülərə deyirmiş ki, gedin, filan yerdə dərədə pusquda dayanın, erməniləri mən ordan gətirəjəm. Duruf gedif erməniləri gejəykən ermənicə çağırırmış ki, müsəl­man­nar filan yerdən üsdüvüzə hüjum eləməh isdiyillər, gəlin, arxa­la­rına keçəh, oları qırax. Guya ermənidi. Dururmuşdar, deməli, dö­yüş­çülər hərrənirmişdər, həmən onun əks tərəfində də bizimkilər pus­quda dayanıbmışdar. Gəlif orda, deyir, pusquya düşürmüşdər er­mənilər. Çox böyüh faaliyyətdəri oluf.
105. QASIMIN ATICILIĞI
Qasımın həmi sərrast atıcılığı varmış, həmi lazım gələndə hiy­lə işdətməyi bacarırmış. Deməh olar onda hər süfət varıymış. Yaş­dı adamlardan biri danışır ki, kəntdə oğurrux olur, bizim kəndimizdən səkgiz dənə öküz oğurranır. Bala Hüseyin deyirmiş-dər, o da hədyanıymış, ama sərrast atıcıymış. Gəlir deyir ki, Qasım, kəntdə oğurrux oluf, xəbərin var? Deyir ki, yox.

Deyir:

– Səkgiz oküz aparıflar, heş xavarın olmuyuf?

Deyir:

– Əşi, kolannılar aparıf.

Bir neçə adam, o cümlədən Bala Hüseyin də, Qasım da bıl­lar­nan gedir. Hər kəndin bir tanınmış adamı var da, bı kəndin də sayı­lıf seçilən adamı Maşaxacca oğlu olur. Bu başa tüşür ki, Qasım gəlif öküzdəri apara. Hayatında böyüh bir ağacın altında guya bılla­ra çörəh verir. Qasım ehmalca bı gələnnərə, yanındəkilərə deyir ki, silahıızı gen qoyun, bıllar bizi qırmax isdiyir, bı çörəh verməh döyül, silahıızı yanıızdan kənar eləmiyin. Oturullar. İndi bılları yoxlamax lazımdı axı. Bir quş gəlir qonur ağaca. Biri atmaca atır ki, o quşu kim vırar? Öz camahatdarınnan, kolannılardan biri deyir ki, ə, onu ancax Maşa­xacca oğlu vıra bilər. Başqa biri deyir ki, ə yox, Qasımı çox atıcı de­yillər, qoy onu Qasım vırsın. De­yən­də, bala Hüseyin Qasım kimi atı­cıya etibar eləmir ki, atar, o yana gedər. Qalxır, hər halda Qasımın bir əz hörmətini qaldırır da. Deyir ki, ə, quş nədi, Qasım quşa güllə ata. Qa­sım gərəh güllə atanda analar “oğul vay” deyə, bajılar “qardaş vay” deyə. Həm belə deyir, həm də deyir ki, Qasım, quşu nətəər vırım?

Deyir:

– Hüseyin, elə vır ki, baş bədənnən qopuf tüşsün yerə.

Deməli, quş boğazınnan atılmalıdı. Hərriyir quşu vırır, baş tüşür yerə. Patronu çıxardanda Qasım qalxır ayağa, deyir ki, əvvəla, igid anasının adıynan tanınmaz, Maşaxacca oğlu. İkinci, sizin çörəyiizi yeməh də haramdı, öküzdəri gətirin gedəh. Öküzün yeddi­sini gətirillər, deyillər ki, biri kəsilif.

Deyir:

– Maşaxacca oğlu, adın dünyada çıxdıva baxma, səni aparıf öküz yerinə qoşaram. Öküz bıra səkgiz gəlif, səkgiz də gedəjəyh.

Qasımın hər yerdə hər sözü dediyi var. Yanı başqasının kən­dində belə eliyəsən, bu, hasat şey döyül.

106. QASIM NECƏ OLUR OĞURLUQ EDİR?
Qasım elə-belə oğul olmuyufdu, Qasımın ilk oğurruğu hak­qın­da nənəm söhbət eliyirdi. Deyir, ona sual verdilər ki, nətəər oldu ki, sən oğru oldun? Deyir ki, uşaxlar aj oturmuşdular. O, orda ağ­laşdı ajınnan, bı bırda ağlaşdı. Fikirrəşdim ki, ə, mən nətər kişiyəm ki, məəm uşax­la­rım ajınnan ağlasın. Durdum, deyir, əyağa, getdim dəyirmanın yanın­nan keçəndə fikirrəşdim ki, gedip dəyirmançını hədəliyəjəm, nağayra­jam, mıın unun götürüf aparajam. Gəldim, de­yir, dəyirmanın qava­ğın­nan keçəndə gördüm dəyirmanın qapısı bağ­lı­dı. Dəyirmanın donuz­duğu deyillər, bir müsübətnən ordan keş­dim içəri. Qasımın ağzınnan çıxan söhbətdi, nənəm söhbət eli­yirdi. Deyir, bir müsübətnən keşdim içəri, baxdım, gördüm ki, bir xey­lax taxıl var bırda hələ üyünməmiş. Çünkü dəyirmançının işi oluf, hara gedifsə taxıllar qalıf burda. Yəələri də var e taxılın. Bırdan, deyir, bir mişox taxılı götürdüm, çıxartdım də­yir­­mannan, aldım çiynimə, gedirəm, deyir. Bir nəfər çıxıf qavağı­ma. Deyir ki, ay Qasım, dəyirmannan bəs niyə üyünməmiş aparırsan ta­xı­lı? Deyir ki, bı dəyirman işdəmir, aparıram o biri dəyirmana. Apardım, deyir, o biri dəyirmanda da üyütdüm, gətdim töhdüm uşaxların qa­va­ğına ki, qoy aj qalmasınnar. Mən deyir, nağarmalıydım. Gördüm zəhmətsiz bəhrədi, başdadım, deyir, oğurruğnan məşğul olmağa.
107. QARA QASIM
Bizdə, indi onu çox adam Avdal Qasımın adıynan səsdəndirir, ama başqa bir Qasım olur, ona Qara Qasım deyirmişdər. Vəba xəs­dəliyi olur bizim kətdə. Məəm bir babalığım varıydı, Allahyar adın­da. Bax, o söhbət eliyirdi ki, elə olurdu, heş kim gedib yumur­du meyit­dəri. Qorxurdu ki, xəsdəlih çatajax ona da. Hamı, deyir, ağ­zını-gözünü sarıyıf gedirdi, bir gündə yeddi-səkgiz adam ölürdü kənt­də. Dərmanın olmuyan vaxdına, tibbin inkişaf eləmiyən vax­dı­na tüşüp daa. O Allahyar söhbət elədi ki, o kişi, Allah irəhmət elə­sin, deyirdi, ağzımı, gözümü də sarıyırdım, bir gündə səkgiz meyid ge­dib yuyurdum. Deyirdi, o qorxannar öldü, amma maa bir şey olma­dı. Qasıma deyillər ki, sən get dur qəvirsannığın yanında, biz bur­dan çağırajıyıx ki, a Qasım, qəvirsannıxda yer var? Onda sən denən “yox”, bəlkə Allahın irəhmi gələ, tay öldürmüyə. Bıllar Allahı aldatmax isdiyirmişdər. Bizdən də bir on kilometir yuxarıda Haroy kəndi varıydı. Çağırıllar, ay Qasım, ay Qasım, meyid gətiririh, qəvirsannıxda yer var?

Deyir:

– A köpəhuşağı, Haroya qədər yer döyül? Nə qədər isdəsəz gətirin də.

Deyir, elə həmən günnən də o vəba xəsdəliyi dayanıp, daa olmuyupdu.

108. SARI AŞIQ
Sarı Aşıx Güləbürtdə olufdu. Elat gəlif Laçınnan keçif İsti­suya gedirdi, yayda qalırdı orda, qışda da gəlirdi rayonnara – Bər­dəyə, Ağcabədiyə. Onda bir dənə dul arvad olur. Hər gələndə dul arvad onnarı çağırır evinə, covannara çörəh verir, sırfa açır, yeməh bişirir.

Bir gün covannarın biri bu arvada deyir ki, biz gedirih, gələn il gələndə elə olsun ki, sən qapıda bir beşik asasan. O qapıda bir beşih olsa, sənin evinə dönüf sənin çörəyi yeyəjeyih. Əyər o qapıda beşih olmasa, biz sənin qapına dönmüyəjeyih, incimə bizdən. Ar­vad qalır. Covannar çıxıf gedillər, sürüsünü də götürüf gedillər.

Ay ötür, il dolanır, bir gün bıllar dağ-aran gedillər. Gəlillər o arvadın evinin altınnan keçif gedəndə – yol onun evinin altınnan­mış, – arvad deyir:

– Ay Allah, mən neynim, nətəri eliyim da, bəs mən dul arvad, uşağım olmadı.

Arvat fikirrəşir, fikirrəşir, deyir:

– İlahi, qoy mənim qonağım mənnən küskün getməsin.

Gedir tez qapıda bir beşih asır. Beşiyin də içinə gətirir bir sarı kərpiş qoyur. Rəvayətə görə, tez bının üsdünü örtür, deyir:

– Onnar nə biləjəhdi. Gəlif çörəh yeyif gedəjəh. Onnar maa deyif qapıda beşih olsun.

Arvad fikirrəşir ki, yəqin bınnar deməz da içindəki uşağı gəti bıra. Beşiyi asır, daşı qoyur içinə, üsdün örtür. Gəlir yeməyini pi­şi­rir, sırfasını açır. Çobannar görür ki, qapıda bir dənə beşih var. Deyillər:

– Allah, saa şükür, bının uşağı olufdu, gedəh bının çörəyini yeyəh da.

Gəlif oturullar bınnar, şad-şalayın yeyillər, içillər, danışıllar, gülüllər. Yeganə majal bınnar qayıdır ki, ay xanım, get uşağı gətir, bir uşağı da görəh. Arvat titriyə-titriyə Allaha yalvarır ki, ay Allah, sən bir möcüzə gösdər, mənim üzüm bı qonağın yanında yerə düş­mə­sin. Axı, arvat bilir ki, orda daşdı, uşax yoxdu. Gəlir bının üsdü­nə, örtüyü qaldırır, əl atır ki, daşı götürüf gətirif bınnara gösdərsin. Arvad örtüyü daşın üsdünnən götürəndə baxır ki, bırda bir dənə sarı oğlan uşağı var. Bir az keyiyir, duruxur. Cobannar bir də çağırır:

– Ay xanım, nə oldu, di gəl, bəs biz yol gedəjeyih, gejə düşür.

Arvad əsə-əsə götürür uşağı qucağına, ürəyindəkini ürəyində çəkir, gətirir. Deyillər ki, ay xanım, bəs bı uşağın adını qoymı­san­mı? Deyir ki, yox, hələ adını fikirrəşməmişəm. Gözdədim ki, siz qonaxlarım gələsiz bıra, məsləhətdəşif qoyax. Arvad özünü itirmir. Çobannarın biri qayıdır ki, xanım, gəlsana bının adını elə Sarı qo­yax. Xanım deyir ki, hə, yaxşı, qoyağın. Elə onnan da bının adı olur Sarı. Soradan o, böyüyür aşıx olur, aşıx olanda da “aşıx” ləqəvi gəlir üsdünə, olur Sarı Aşıx.