Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 12.31. Ovçularla xəbərləşmə: identifikasiya və

yalan formulu
Kərəmin olduğu bu səfalı məkan keçidsonrası hüduddur. Kə­­rəm bu məkana dağdan keçdikdən sonra möcüzəli şəkildə gəlir. Bu halda ovçuların süjetaltında Xaosun keçid mə­kan­la­rı­nın qoruyucuları kimi ceyranı ovlayaraq dayandırmaları, o cüm­­lədən Kərəmin də yolunun məhz buradan keşməsi bu mə­ka­­­nı keçid prosesi ilə bağlı, daha doğrusu, ke­çid­ət­ra­fı/keçid­son­­rası məkanlardan biri hesab etməyə imkan verir. Bü­tün ke­çid məkanları üçün xarakterik olan magik akt və for­mulların bu­rada da təkrarlanması dediklərimizi təsdiq edir. Belə ki, bu­rada identifikasiya ritualı və yalan formulunun iz­lə­rini gö­rü­rük.

Kərəmin ceyrana başı qarışarkən ovçular dağdan enib gə­lirlər: “Kərəm bunları görən kimi sazı götürüb, görək ov­çu­ların gəlməyini ceyrana (6 bəndlik şeirlə – S.R.) nə cür xəbər verdi:

Sürə-sürə ovçu dağdan endirən,

Qaç quzulu ceyran, yad ovçu gəldi!

Oxu ilə vurub torpağa sərən,

Qaç, quzulu ceyran, yad ovçu gəldi!...”¹⁹⁰

Şeirdə diqqəti ilk növbədə “yad ovçu” adı cəlb edir. Bu ifa­­də “doğma ovçu-yad ovçu” oppozitiv blokunun tərkib his­sə­­­sidir. Mifik dünya modelində “doğma ovçu” – ov/heyvan ha­­mi­si, başqa sözlə, dost, “yad ovçu” – heyvanları ov ha­mi­sin­­dən icazəsiz ovlayan varlıq, başqa sözlə, düşməndir. De­mək, bu­rada eyni zamanda dost-düşmən, doğma-yad mü­na­si­bətləri var. Bu halda Kərəmin ovçuları “yad” hesab etməsi on­ların Kə­rəm­gilin mənsub olduğu kosmos dünyasına yad olan xaos dün­ya­sının sakinləri olduğunu təsdiq edir.

Yaralı ceyran qaça bilmir. Kərəm onu qorumaq üçün ov­çuların qabağına gedir, onları aldadaraq, ceyranın qaçıb də­rəyə getməsi haqqında yalan deyir.

Kərəmin yalan danışması süjetaltında şaman-qəhrə­ma­nın özünü və köməkçisi ceyranı xaos qüvvələrindən qorumaq üçün işlətdiyi fənddir. Xaosun Kosmosa əks (tərsinə) dünya ol­­duğunu, yalançılığın (əksinə, tərsinə danışmağın) Xaosda dav­­ranışın əsas prinsipi olduğunu nəzərə alsaq, Kərəmin da­nış­dığı yalan şaman-triksterə məxsus davranış üsuludur.

Beləliklə, Kərəmin ceyranla və ovçularla dialoqu süje­t­altında hər iki halda etnokosmik identifikasiya ritualının tər­kib hissəsidir. Əvvəlcə ovçu-keşikçilər Ceyranı identifikasiya pro­sedurundan keçirərək, onun kosmosyaradıcı varlıq (kos­mos­lu) olduğunu bilir və öldürmək istəyirlər. Daha sonra Şa­man/Qəhrəman/Trikster (Kərəm) gəlir və xaoslu keşikçiləri al­dadaraq ceyranı və özünü xilas edir. Bu, eyni zamanda yo­lun növbəti mərhələsinə adlamaq/keçmək deməkdir.