Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

c) Kərəmin sağalması keçid ritualının “bərpa” fazası kimi:

Ritual təcrübəsindən məlumdur ki, hər bir mərasim, ayin hök­mən ritual patronunun başçılığı altında keçirilir. Biz mə­həb­bət dastanlarındakı butavermə formulunda belə bir patron­la bir­başa üzləşmirik. Lakin onun izləri qalmaqda davam edir. Kərə­mi hər yerdə və hər zaman Sofi adlanan funksioner mü­şa­yiət edir. O, epik baxımdan qəhrəmanın köməkçisi mode­linə aid­dir. Bu obrazda çox asanlıqla “əkizlər” mifinin sxe­mi­ni də bərpa etmək mümkündür. Lakin Sofinin daha çox məs­­lə­hətverici (yol­göstərici) funksiya nümayiş etdirməsi onu ər­gən­­lik ritualının patronu (mərasim başçısı) kimi də bərpa et­mə­yə imkan verir.

Ritualın patronu ritualın bütün sakral-magik dəyərlərini özünə konsentrasiya edən fövqəlvarlıqdır. O, iki dünya (in­san­ların yaşadığı profan dünya və qeyri-adi varlıqların möv­cud olduğu sakral dünya) arasında mediasiya etmə (rabitə ya­rat­ma) qabiliyyətinə malik varlıqdır. Məhəbbət dastanlarında bu­ta verən nurani qoca belə bir mediatordur. O, bir övliya olub, Allahla bən­də arasında mediasiya edir. Maraqlıdır ki, bu­tavermə ri­tualında ikinci belə bir mediator da vardır. Bu, qa­rı obrazıdır. O, Kərəmin dərdinə çarə tapır, onu normal hə­yata qaytarır. Başqa sözlə, butavermə ritualının sonuncu fa­zasının patronu qarıdır. Köhnə statusda (yeniyetmə gənc) və bu statusu təsbit edən adla (Mahmud) butavermə ritualına da­xil olan, birinci mərhələdə öz əvvəlki status və adından ayrı­lan, ikinci mərhələdə sakral qüv­vələrlə təmasda olub, onlar­dan yeni status alan Kərəm üçüncü mərhələdə sakral dünya­dan mənsub olduğu insanlar dünyasına qayıtmalıdır. Bu qayıt­ma (bərpa) fazası qarının patronluğu ilə həyata keçir. Epik mətndə bütün bu proseslər “Kərəmin xəstə­lənməsi” və “dər­dinə çarə tapılması” kimi motivlənir. Proses­lərin semantik mən­zərəsi aşağıdakı kimidir:

a) Kərəm buta aldıqdan sonra özünə qapanır. Ritual dav­ra­nışdan irəli gələn bu hal cəmiyyətdə insanların adi, nor­mal dav­ranışları baxımından anormal hal – “xəstəlik” (qəh­rə­man­lıq dastanlarında: “dəlilik”) kimi qəbul olunur.

b) Heç bir təbib (həkim) Kərəmin dərdinə çarə tapa bil­mir. Çünki bu, həkimlərin anlayıb müalicə edə biləcəyi “nor­mal” xəstəlik yox, ritual davranış formasıdır. Burada hə­kim yox, Kərəmin keçid ritualındakı “keçidinə” rəhbərlik edə­rək, pro­sesi tamamlayacaq mediator lazımdır. Bu mediator qa­rıdır.

c) Qarının mediativ funksiyası (mediatorluğu) iki cəhət­lə: birincisi, onun epik süjet daxilindəki sabit yeri, ikincisi, mediativ qabiliyyətləri ilə təsdiqlənir. Belə ki, məhəbbət das­tanlarında buta almış qəhrəmanın halını anlayan, onun dər­dinə çarə edən varlıq istisnasız olaraq qarıdır və o, İpək qarı ad­lanır. Qarının mediativ qabiliyyətlərinə gəlincə, bu da sü­jetdə açıq şəkildə ifadə olunub. Doğma atası Kərəmi başa düş­­mür, onun danışığını anlamır: çünki Kərəm ritual məka­nında, ritual prosesindədir. Bura adi insanların nüfuz edə bil­mə­diyi magik-mistik dünyadır. Buranın dili də fərqlidir. İndi Kə­rəm öz dərdini adi dillə deyə bilmir: sazla, şeirlə deyir. Bir­dən-birə saz şalmaq, bədahətən şeir demək artıq mistik-magik qa­biliyyətlər əldə etməkdir. Ziyad xan və bütün digərləri dav­ra­nışın bu tipini, ritualın magik-mistik simvollarını anlamır­lar. Bunu ancaq qarı bilir: çünki o, ritualın sonuncu (bərpa) mər­hələsinə rəhbərlik edən mediatordur.

d) Fikrimizcə, məhəbbət dastanlarındakı qarı Yer-Ana ob­razının epik paradiqmasıdır. İbtidai süjetlərdə qəhrəmanın öz köhnə statusunda ölərək yeni statusda doğulması birbaşa Yer-Ana obrazı ilə bağlıdır. Bu obrazın əsas funksiyası qəhrə­ma­nı yenidən qurmaqdır. Ritual-mifoloji düşüncədə yenidən qu­rulmaq yenidən doğulmaq deməkdir: doğuluş kosmoqoni­ya­­nın əsas vasitə, forma və üsuludur. Kərəm də o biri dünya­dan bu dünyaya yenidən doğulmaqla qayıdır. Bizim fikrimiz­cə, ritua­lın qayıdış (bərpa) mərhələsinin məhz qarı ilə, yəni qadın baş­lanğıcı ilə bağlı olması elə doğuluş semantemindən irə­li gəlir.