Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Diqqəti cəlb edən dördüncü element ritual statusla əldə olu­nan struktur səviyyəsidir:

Ərgənlik ritualından keçərək ərdəm və hünər kimi igid­lik keyfiyyətlərinə yiyələnən Buğac buğanı öldürərək bu sta­tus­­ları ağ meydanda təsdiq edir. Oğuz mərasimlərinin sakral sta­­tuslu patronu Dədə Qorqud çağırılır və ondan Buğacın cə­miy­yətin strukturundakı yeni yerini müəyyənləşdirmək istə­ni­lir. Buğaca verilənlər onun Oğuz etnokosmosundakı yerini – per­­sonal kontinuumunu bildirir. Bunlar aşağıdakılardır:

– Bəylik və bəylik taxtı: sosial-siyasi struktur sə­viy­yə­si;

– Bədəvi at: hərbi struktur səviyyəsi;

– Min qoyun: iqtisadi struktur səviyyəsi;

– Qırmızı (qızıl) dəvə: iqtisadi struktur səviyyəsi;

– Altun (qızıl) başlı ban ev: sosial-məişət struktur sə­viy­yəsi;

– Çigin quşlı cübbə don (çiyni quşlu cübbə paltar): ri­tu­al struktur səviyyəsi.

– Buğac adı: sakral-totem struktur səviyyəsi.

Bütün bunlarla Buğac Oğuz kosmosunun strukturunda özü­nə yer alır. Və Buğacın bəyliyə keçirilməsinin simasında Oğuz kosmosu yenidən yaradılır. Çünki hər bir bəy (fərd) Oğuz kosmosunun bir parçasıdır və yeni bir bəyin yaranması Oğu­zun kosmosunun yeni struktur vahidinin yaranması de­mək­dir.

Bütün bu struktur səviyyələri icərisində iki semantem diq­qəti xüsusi cəlb edir. Bunun birincisi “Çigin quşlı cübbə don” (çiynində quş rəsmi, yaxud heykəlciyi olan cübbə/paltar) se­mantemidir. Geniş izaha yol verməyərək bildiririk ki, hər bir ibtidai toplumun başçısı eyni zamanda sakral dünya (göy) ilə profan dünya (yer) arasında əlaqə yaradan mediatordur. Bu­ğac da bir bəy kimi təmsil etdiyi toplumun mediatorudur. Hər bir mediasiya aktı mediasiya mexanizmi ilə həyata ke­çi­ri­lir. Oğuz toplumunda don/köynək belə bir mediasiya me­xa­niz­midir. Bu, birbaşa qam/şaman ənənəsi ilə bağlıdır. “Qır­mı­zı don” se­man­temində “qırmızı” işarəsi mediasiya me­xa­nizmi olan do­nun aralıq dünya ilə bağlı olduğunu bil­dir­diyi kimi, Bu­ğaca verilən köynəyin çiynindəki quş rəs­mi/heykəlciyi də bu donun yerlə göy arasında mediasiya me­­xanizmi oldu­ğu­nu göstərir. Quş bütün dünya mi­fo­lo­gi­ya­la­rında göylər aləmi­ni bildirir. Quş üstəlik Oğuz mi­fo­lo­gi­ya­sın­da onqondur, hər bir tayfanın öz quş onqonu var. Bu cə­hət­dən Buğacın 24-lük oğuz tayfa sistemindəki yerini müəy­yən­ləş­dirməklə rəsm/heykəl­ci­yin hansı quşun onqonu olduğunu da bilmək olar.

Diqqəti cəlb edən ikinci semantem “altun (qızıl) başlı ban ev” elementidir. On beş yaşına çatan gənc eyni zamanda ev­­­­lənməli, sevgili (həyat yoldaşı) əldə etməlidir. “Buğac” mo­ti­­vi­­nin süjetüstü səviyyəsində “evlənmə” yoxdur. Lakin kos­mo­­lo­­ji sxemə görə olmalıdır. Bizə görə, “evlənmə” indiki hal­da sü­­jetaltında qalmışdır, süjetüstündə onun yalnız izi var. Be­lə ki, Bu­­ğac “altun başlı ban ev” alır. Azərbaycan dilində ailə qur­maq “evlənmək” sözü ilə ifadə olunur. Burada “ev” bü­­töv bir kompleksdir və bu kompleksə ev-eşiklə bərabər qa­dın da da­xil­dir. Demək, ev sahibi olmaq həm də evlənmək de­mək­­dir. Bu baxımdan belə hesab edirik ki, Buğacın “altun başlı ban ev” sa­hi­­bi olması onun həm də evlənməsini nəzərdə tutur.

“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı ərgənlik ritualının struk­tu­ru bir etnokosmik sxem kimi Kərəmin butaalma ri­tualı­nın strukturunda təkrarlanır. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, mə­həbbət dastanlarının poetik strukturunun iki səviyyəsi var: epik və təsəvvüfi struktur səviyyələri.

Bu səviyyələr paralel işarələr sistemi kimi məhəbbət das­tanının istər bütöv poetik strukturunu, istər bu strukturun ayrı-ay­rı səviyyələrini, istərsə də həmin səviyyələrə aid istə­ni­lən ele­menti (məna vahidini) iki paralel məna qatından ibarət işa­rə sisteminə çevirir. Bu cəhətdən Kərəmin inisiasiya ri­tu­alından keçərək buta alması təsəvvüfi struktur səviyyəsidir və bu sə­viyyə bir məna qatını təşkil edir. Onun altında ikinci mə­na qatı olan epik struktur səviyyəsi var. Bu epik səviyyə is­tis­na­sız ola­raq bütün hallarda “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı ər­gən­lik ritualı ilə bağlıdır. Çünki məhəbbət dastanı diaxron planda qəh­rə­man­lıq dastanından üzvlənməklə onun davamıdır və hər iki dastan növü sinxron planda vahid dastançılıq ənənəsinin pa­ralel qol­la­rı­dır. Eyni etnokosmik düşüncədən, eyni poetik ənə­nədən üzv­lən­miş qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanları eyni struktur me­xa­nizmləri əsasında qurularaq işləyir. Bu cəhətdən on­lara funk­sional strukturun əsas göstəriciləri olan “kod-mə­lu­mat-sxem” müstəvisində yanaşdıqda aşağıdakı mənzərə alı­nır:

Qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanlarında:

– kod: fərqli (qəhrəmanlıq və məhəbbət kodları);

– məlumat: işarəvi-qatbaqat (epik və təsəvvüfi işarələr);

– sxem: eyni (Oğuz dünya modelinin vahid etnokosmik struktur sxemi).

Demək, bütün hallarda nəzərə almaq lazımdır ki, ey­ni dastançılıq ənənəsinin bütün diaxron və sinxron üzv­lən­mə­­ləri (mərhələlər və paralel qollar) zamanı kosmoloji struk­tur sxemi eyni olaraq qalmaqda davam edir. Can­lı­la­rın bədənində mutasiyalar zamanı növün genetik struktur sxe­mi dəyişməz qaldığı kimi, dastançılıq ənənəsində də et­no­­sun kosmoloji struktur sxemi onun özü­nü­təş­kilet­mə­si­nin (özünüyaratmanın) bütün üzvlənmələri, o cümlədən epik üzvlənmələri zamanı dəyişməz qalır. Məsələn, et­no­sun ənənəvi mədəniyyətinin materialından (maddi-mənəvi ol­masından) asılı olmayaraq istənilən bir növündə aşkar edi­lən struktur sxemi digər növlərdə də eyni məzmunda (m ə l u m a t) aşkar ediləcəkdir. Çünki kosmoloji struktur (s x e m) universaldır, növdən növə onun ancaq gerçəkliyi əks etdirmə üsulu – təsvir dili (k o d) dəyişə bilər.

Beləliklə, kosmoloji (ritual-mifoloji) sxemə görə, ini­si­asi­ya (ərgənlik) mərasimindən keçən subyekt bir davranış fa­za­­sından digərinə adlayaraq yeni status alır. Fərdin mənsub ol­­­duğu toplum onu kollektiv halda qarşılayır, onun yeni sta­tu­su­­nu təsdiq edir və ona bu yeni statusa uyğun yeni mövqe ve­rir. Bu qarşılama, təsdiqetmə və struktura daxiletmə (möv­qe­ver­­mə) ritualıdır və oğuzlarda bu ritual toy adlanır. Bu halda bu­tavermə ritualında sakral qüvvələrdən aşiqlik, aşıqlıq, şair­lik, kəramət statusları alan Kərəm də cəmiyyətə dönərkən top­lum onu kollektiv halında qarşılamalı, onun ritual statuslarını təs­diq etməli və ona cəmiyyətin strukturunda məxsusi yer (möv­­qe) verməlidir. Demək, toy olmalı və bu toyda Kərəmin haqq aşiqi statusu bütün “Gəncə kosmosu” səviyyəsində qə­bul olunmalıdır. Bu baxımdan, kosmoloji sxem öz uni­ver­sal­lı­ğını “Əsli-Kərəm” dastanında da göstərir. “Qırmızı donlu” qa­­rı Kərəmi bərpa ritualından keçirir: Kərəm sakral aləmdən (göy dünyasından) profan aləmə (yer dünyasına) qayıdır. Ata­sı oğlunun Məryəmi buta aldığını bilir. Qeyd edək ki, Kərəm Əs­li ilə göbəkkəsmə nişanlı olsa da, bu nişanlılığın özü das­tan­da elə buta(vermə) adlanır. Məsələn, Ziyad xan nişan­lı­sı Əs­liyə qovuşmağa tələsən oğluna deyir:

“– Oğlum, bu gün səbr elə, sabah keşişin qoyduğu iğrar ta­mamdı, yığışıb birlikdə gedərik sənin butavu gətirməyə”⁹⁵.

Kərəmin haqq aşiqi (butalı) olduğuni bilən Ziyad xan ke­şişi çağırtdırır:

“– Keşiş, mənim oğlum sənin qızına aşıqdı, bugün-sa­bah gərək toylarını eləyək.

Keşiş dedi:

– Mənim gözüm üstə! Ancaq mənə üç ay möhlət ver. Tə­darük görüm.

Ziyad xan razı olub, üstəlik ona bir üzük verdi ki, qıza ver­sin. Keşiş üzüyü alannan sonra birbaş evinə gəldi, arvadını ça­ğırıb dedi:

– Arvad, Ziyad xan qızı əlimizdən alacaq. Gəl qaçaq!

Arvad razı oldu, haman gün evdə olan hər nə şeyləri var­dısa satdılar, səhər açılmamış köç-külfətnən şəhərdən çıxıb qaç­dılar”⁹⁶.