Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Süjeti kosmoloji struktur baxımından təhlil etdikdə diq­qə­ti ilk növbədə toy semantemi cəlb edir. Kərəmin haqq aşıq­lığı üzə çıxan kimi toy təyin olunur: epik mahiyyətində (ar­xe­tipində) ərgənlik ritualı duran butaalma ritualı bütün hallarda toyla tamamlanmalıdır.

Diqqəti cəlb edən ikinci element “üç ay” se­man­te­mi­dir. Toy ritualı və ümumən keçid ritualları üçün səciyyəvi kə­­­miyyət-zaman formulu “40 gün”dür. Lakin burada “üç ay” za­­­man vahidini görürük. Keşiş bu müddəti zahirən toya ha­zırlıq üçün istəyir. Ancaq bu semantemi ritual-mifoloji təh­lil müs­təvisinə gətirdikdə aşağıdakı mənalar üzə çıxır:

– “Üç ay” müddət kimi ixtiyari zaman parçası yox, Zi­yad xanın verdiyi üzüklə toy arasındakı zaman vahididir;

– Kərəm bu üç ay müddətində öz mənzilinə qapanır: “Kə­­rəm yarı şad, yarı naşad mənzilinə keçib düz üç ay göz­lə­di”⁹⁷. Bu, üç aylıq təcrid deməkdir. Kərəmin yenicə bu­ta al­dı­­ğını göz önünə gətirsək, demək, bu “üç ay” gö­bək­kəs­mə/buta ni­şan­lıların hansısa bir toyqabağı ritualdan keç­mə­lə­ri­ni bildirən za­man vahididir;

– Bu üç ay müddətində Qara Keşiş Kərəmin halal haqqı­nı – ilahi nişanlısını oğurlayır. Qara Keşişin qara dün­yanı – xaosu təmsil etdiyini nəzərə alsaq, ehtimal etmək olar ki, bu “üç ay” semantemi həm də xaosa səfərin (keçidin, adlamanın) müddətini bildirən zaman vahididir.

Diqqəti cəlb edən üçüncü element “oğurluq”_seman­te­mi­dir'>“oğurluq” seman­te­mi­dir. Bu, oğuz kosmoqoniyasının ən məşhur ritual me­xa­niz­mi­dir. Ümumuyyətlə, oğuz tarixinin hansı dönəmində olursa ol­sun, harada toy ritualı varsa, orada hökmən oğurluq for­mulu da olmalıdır. Xüsusilə kənd yerlərində keçirilən mü­asir Azərbaycan toylarında oğurluq ən müxtəlif şəkil və fak­turada özünü qorumaqdadır. Səfa Qarayev mifoloji xaos prob­leminə həsr olunmuş dissertasiyasının “Toy ritualında xaos və kosmogenez” yarımfəslində bu oğurluq faktlarını təh­li­lə cəlb edərək göstərir ki, oğlan evi qız evində olarkən hə­yata keçirilən ritual faktından biri də “oğurluq”dur. Oğlan evi qız evinə qədəm qoyarkən həm də “yağmalama və ya qa­rət ritualı” həyata keçirilir. Onlar əllərinə keçən müxtəlif əş­ya­ları qız evindən xəbərsiz olaraq götürür və bu, oğurluq sa­yıl­mır. Bunun özü də xaos məkanından xəbər verir. Qız evi xaos sahəsi hesab olduğuna görə, orada normalar pozulur. An­tinorma (oğurluq) özü “normaya çevrilir”. Kosmos qa­nun­la­rının əksi olan “qanunlar” aktivləşmiş olur. Əslində, bu sə­fə­rin mahiyyətinə “total oğurluq” kimi baxmaq da olar. Sim­volik planda qız da, əşyalar da oğurlanır⁹⁸. “Xaos mövqeyində yer­ləşən məkandan həm qızlar, həm də mal-mülk oğurlanır. Baş­qa sözlə, xaos “sökülür”, aradan qaldırılır”; “...Beləliklə, toy­da əks olunan oğurluq epik mətnlərdə də əks olunan “total oğur­luq” ritualı kontekstində anlaşılmalıdır. Mifoloji dü­züm­də xaosu əks etdirən qız evində antinorma aktivləşir. Novruz bay­ramında olan keçid anında (məs., qadın kişi, kişi qadın pal­­tarı geyinir) olduğu kimi, bu keçid anında da antinorma “nor­maya çevrilir” və kosmosda qəbul olunmayan oğurluq fak­tı gerçəkləşmiş olur”⁹⁹.

Göründüyü kimi, “oğurluq” toy ritualının ayrılmaz tər­kib hissəsi, toyun proqramlaşdırılmış davranış formullarından bi­­ridir. Bu halda S.Qarayevin oğlan evinin qız evində həyata ke­çirdiyi “oğurluq” aktını “yağmalama və ya qarət ritualı” ki­mi səciyyələndirməsi kosmoloji sxemin məntiqinə uyğundur: doğ­rudan da, “oğurluq” bu halda məhz “xaosun sökülməsinə, ara­dan qaldırılmasına” xidmət edir.

Beləliklə, oğlan evinin qız evində həyata keçirdiyi “oğur­­­­luq” aktı “qızın oğurlanması (qaçırılması)” ele­men­ti­ni də əhatə edən kosmosyaradıcı ritual formuludur: çün­ki bu­rada oğlan evi qızı “oğurlayıb” (alıb) aparmaqla oğlanla (ki­şi baş­­lanğıcı ilə) qızı (qadın başlanğıcını) bir-birinə qo­vuş­du­rur və bu­nunla yeni həyat, yeni dünya, bir sözlə, yeni kos­mos ya­radılır.

Əslinin oğurlanması (qaçırılması) da qız evində baş ve­rir. Lakin oğurlayan oğlan evi yox, xaos dünyasının təmsilçisi olan Qara Keşişdir. Demək, xaos funksionerinin (Qara Ke­şi­şin) qız evində həyata keçirdiyi “oğurluq” aktı xa­os­ya­ra­dıcı ri­tual formuludur: çünki burada Qara Keşiş qızı “oğur­la­yıb” (alıb) aparmaqla kişi başlanğıcı ilə qadın başlanğıcını bir-bi­rindən ayırır və bununla kosmik nizamı pozaraq xaos yaradır.

Xaos funksioner(lər)inin həyata keçirdiyi “oğurluq” ak­tı­nın xaosyaradıcı ritual formulu olması Oğuz eposu ilə bir­ba­şa təsdiq olunur. Dastanın üçüncü boyunda Bayburd qa­la­sın­da­kı düşmənlər Beyrəyi öz 39 igidi ilə bərabər oğurlayırlar. Toy yasa dönür: “Baybörə bəgin dünlügi altun ban evinə (şi­vən) girdi. Qızı-gəlini qas-qas gülməz oldı. Qızıl qına ağ əlinə yaqmaz oldı. Yedi qız qardaşı ağ çıqardılar, qara tonlar gey­di­lər”¹⁰⁰. Beyrəyin ailəsində kosmik düzən xaosla əvəz olunur və ailə məkanı öz rəngini dəyişir: ağ (paltarlar) qara (pal­tar­lar) ilə əvəz olunur. Beyrəyin (yalançı) ölüm xəbəri gələndə bü­töv Oğuz kosmosu xaosa qərq olur: “Ağ çıqardılar, qara gey­dilər. Qalın Oğuz bəgləri Beyrəkdən umud üzdilər”¹⁰¹.

Lakin Beyrək, əslində, ölməmiş, onun yalançı ölüm xə­bə­ri gəlmişdir. Başqa sözlə, bu, bir yalançı ölüm, yəni ritual ak­tıdır. “Oğurluq – oğurlanma” həmin bu “yalandan ölmə” ak­tının mühüm mexanizmidir. Beləliklə, kosmoloji sxem özü­­­nü hər yerdə təsdiq edir: “oğurluq” Qara Keşişin Əslini oğur­­lamasında olduğu kimi, burada da xaosa (ölüm dün­ya­sı­na) keçid mexanizmi, başqa sözlə, xaosyaradıcı formuldur. Biz bu barədə geniş tədqiqat aparmışıq. Həmin tədqiqatın nəticələrinə əsasən, “Beyrək ritual-mifoloji kontekstdə şərti – ya­lançı ölü­mü ilə xaosa – yalançı dünyaya daxil olur. Bu, mərasimi ölüm dün­yasıdır və «Yalançı dünya» olduğu üçün bu­rada davranış prin­sipləri yalana söykənir. Beyrək də buna uyğun olaraq nə qə­dər ki ölü – yalançı (dəli) Beyrək sta­tu­sun­dan çıxıb, əvvəlki diri – doğruçu Beyrək statusuna qa­yıt­ma­mış­­dır, o, yalnız «ya­lan­çılıq» semanteminin ger­çək­ləş­di­ri­ci­si ki­mi çıxış etməlidir. Oğuz ritual-mifoloji dünya modelinə uy­ğun olaraq oğuzlarda ya­lanın rituallaşdırılmış ömrü vardı. KDQ oğuzları üçün bu ömür 40 gün idi (toy ritualının müd­də­ti). Həmin «ömür» müd­dəti başa çatandan sonra Beyrək qa­yı­dıb gəlməli, başqa sözlə, ölü (dəli ozan) Beyrək statusundan çı­­­xıb, diri Beyrək statusuna qa­yıtmalı idi. O, toyda oğurlanır. Toy – mərasimdir, ritual va­hi­didir. Bu baxımdan, toydakı oğur­­luq – mərasimi oğurluq, yə­­ni «yalançı» oğurluqdur. Hə­min oğurluqla o, ölmüş «elan edilir». Bu halda yalançı oğur­luq və yalançı ölüm bir pa­radiqma sütununu təşkil edir. Onun oğurlanması (ölümü) şər­ti ritual hadisəsi olduğu kimi, qayıdışı da – dirilməsi ritualla müm­kün idi. Beyrək toy­da oğurlandığı kimi, toyda da qayıdıb gə­lir: o, ritualda ölür və ri­tualda dirilir. Onun gəlişi ilə yalanın üs­tü açılır; yalanın mə­ra­simi ömrü başa çatır: başqa sözlə, ya­lan antistrukturunun tə­cəs­sümü olan Yalançı oğlu Yalancığın ölü­­mü ilə yalanın öm­rü sonlanır”¹⁰².

Beləliklə, toyda oğurluq aktı üç semantemi birləşdirir: “toy” – “oğurluq” – “ölüm”: