Don – milli geyim sistemində qadın paltarıdır. Lakin don məhsuldarlıq mərasimlərində yenidən doğuluşun simvolu və vasitəsidir. Azərbaycanda ta qədimlərdən mövcud olan, əsas ritual forması kəndlərdə bu gün də qorunan övladlığa götürmə adəti var. Uşağı olmayan ailə başqasının uşağını övladlığa götürərkən yeni (ögey) ana uşağı öz donunun boğazından salıb ətəyindən çıxardır. Bu hərəkət açıqdan-açığa doğuluşu bildirir. Başqa sözlə, insanlar inanırlar ki, uşaq köynəkdən keçirilməklə yenidən doğulur. Bu ritual formulu ilə uşağın yeni anası, yeni atası, yeni ailəsi də sanksiyalaşaraq, mövcud sistemin strukturunun üzvi tərkib hissəsinə çevrilir. Kərəmin ritual prosesində olduğunu, ölüb-dirilmə (ölmə və yenidən doğulma) mexanizmi ilə gerçəkləşdirilən inisiasiya mərasiminin aralıq fazasında olduğunu, o cümlədən bu aralıq dünyasından mənsub olduğu dünyaya yenidən doğuluş mexanizmi ilə qayıtmalı olduğunu nəzərə alsaq, onda buradakı “qırmızı don” sadəcə geyim əşyası yox, ritual mexanizmidir. Başqa sözlə, məişətdə işlənən hər bir əşya ritual kontekstinə daxil olmaqla mərasimi semantika qazanır.
Qırmızı – ritual-mifoloji düşüncə modelində dünyanın hissələrini işarələyən üç əsas rəngdən biri olub, qadınlarla bağlıdır. Mifdə ağ rəng – kosmosu və kişi başlanğıcını, qara rəng – xaosu və ölümü, qırmızı rəng – kosmosla xaos arasındakı aralıq dünyanı (təmas sahəsini) və qadın başlanğıcını bildirir. Bu, “Dədə Qorqud”dakı ağ, qırmızı, qara çadır obraz-kompleksi ilə də təsdiq olunur. Bu halda “qırmızı don” obrazında “qırmızı” və “don” işarələrinin mənaları bir-birini tamamlamaqla yenidən doğuluşu bildirir. Don – yenidən doğuluş mexanizmi (aləti, aparatı), qırmızı – həmin mexanizmin mənsub olduğu kosmoloji sahəni təyin edən işarədir. Başqa sözlə, qırmızı don bir tərəfdən doğuluş vasitəsidirsə, o biri tərəfdən dünyadəyişmənin (mediasiyanın) simvoludur. Yada salaq ki, Azərbaycan nağıllarında birini edam etdirmək istəyən şah qırmızı paltar geyib meydana çıxırdı. Edam mərasimində şahın qırmızı paltar geyməsi əski “çar-jreç” (“qam-ğan”) institutu ilə bağlıdır. “Çar” – şah, “jreç” – kahin (“qam” – şaman, “ğan” – xan) deməkdir. İbtidai cəmiyyətlərdə sekulyar-siyasi hakimiyyətlə (güc ilə) mistik-sakral hakimiyyət (güc) bir şəxsdə – qəbilənin başçısında mərkəzləşirdi. Başqa sözlə, qəbilə başçısı həm profan, həm də sakral dünyanı özündə qovuşduran mediator idi. Bu cəhətdən o, təkcə tayfa başçısı yox, həm də mərasim başçısı idi. Heç bir ritual, o cümlədən keçid ritualları onsuz baş tuta bilməzdi. O, mərasim zamanı qırmızı paltar geyirdi. Qırmızı paltar – iki dünya (kosmos və xaos) arasında mediasiyanın həm simvolu, həm də vasitəsi idi. Mərasim məhz qırmızı rəngli paltar vasitəsilə öldürülənin bu dünyadan o biri dünyaya gedişini (keçidini) təmin edən kontinuuma (mərasimi məkan-zaman sisteminə) çevrilirdi. Bu cəhətdən nağıllarda şahların edam zamanı geydiyi qırmızı paltar əski “çar-jreç”lərin (“qam-ğan”ların//“şaman-xan”ların) ölənin o biri dünyaya göndərilməsi mərasimində geydiyi “qırmızı don”un (arxetipin) nağıl paradiqmasıdır.
