Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 13.07. Toy – ölüb-dirilmə ilə Kosmosa dönüş mexanizmi

Süjetin bu hissəsi kosmoloji sxemin bərpası baxımından son dərəcə dəqiqlik tələb edir. Odur ki, yanlışlıqlara yol ver­mə­mək üçün süjeti mənalı sintaqmların düzümü kimi nə­zər­dən keçirmək məqsədəuyğundur. Beləliklə:

1. Hələb paşası toy təyin edir.

2. Hiyləgər və sehrkar Keşiş Əsliyə qırmızı xaradan don hazırlatdırır və donun döşünə tilsimbənd düymələr tik­di­rir.

3. Keşiş Əsliyə qırmızı donu geyindirir və şərt qoyur: do­nun düymələrini Kərəm açmalıdır.

4. Toy 40 gün olur: Əslini Kərəmə verirlər.

5. Kərəm gəlin otağında şərti yerinə yetirərək düymələri əli ilə açmağa cəhd edir. Lakin aça bilmir.

6. Kərəm sazını götürüb oxuyur və düymələri söz-mu­si­qi ilə açmağa çalışır.

7. Axırıncı düymə açılanda düymədən bir od çıxıb Kə­rə­mi yandırır. O, yanıb kül olur.

8. Əsli Kərəmin külünü ovuclayıb başına tökür: saçı alı­şır və Əsli də yanaraq kül olur.

9. “Kərəm ilə Əslinin külünü sandığa yığdılar. Qırx gün-qırx gecə yas saxlayıb, külü bir qəbirdə basdırdılar, üstündən də bir günbəz tikdilər. Sofi də ölüncə bu günbəzdə mücəvür qaldı”²⁵².

Süjetin bu final hissəsi bütövlükdə toyun kosmoloji struk­tur sxemini inikas etməklə həmin sxem əsasında qurul­muş­dur. Finaldakı hadisələrin məzmunu bizi çaşdırmamalıdır. “Əsli-Kərəm”in süjetüstü məzmunu təsəvvüfi işarələrdən qu­rul­muşdur. Lakin məzmun süjetaltı sxemin qabığı, zahiri his­sə­­sidir: onda görünən nə varsa, kosmoloji sxemi simvol­laş­dı­rır. Başqa sözlə, dastanın bütöv məzmunu kimi, finalın məz­mu­nu da kosmoloji sxemin süjet metaforasıdır. Bu mə­nada, tək­cə “Əsli-Kərəm” dastanının, yaxud ümumən məhəb­bət das­tanlarının deyil, eləcə də bütün qəhrəmanlıq dastan­larının kos­moloji strukturunun nüvəsində toy sxemi durur.

Toy – etnokosmik dünya modelinin nüvəsi, onun funk­sional strukturunun sxemidir. Ənənəvi dünya mo­de­li­nin quruluşunun əsasında toy sxemi durur və dünya mo­de­li bir düşüncə sistemi olaraq toy sxemi əsasında işləyir (dü­şünür). Toy, bu mənada, kosmoloji sxemdir: bu sxem həm gerçəkliyi özündə inikas edir, həm də insanla ger­çək­lik arasında hər cür münasibətlərin proqramlaşdırılmış apa­ratı olmaqla həmin əlaqələri təşkil edir. Ənənəvi dün­ya modelini inikas edən istənilən mətn, o cümlədən dastan mət­ninin strukturu toy sxemi əsasında təşkil olunur.

“Dədə Qorqud”da hər bir boy istər faktiki olaraq, istərsə də nəzəri (rekonstruktiv) planda toyla başlanır və toyla bitir. Başlanğıc toyda boyun inikas etdiyi dünya presedenti (kosmik qanunauyğunluq) konsept olaraq elan olunur (tezis), süjetdə sı­naqdan keçirilir (aprobasiya) və sonluq toyda təsdiq olunur (imperativ):