Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adina əlyazmalar institutu “Azərbaycan əlyazmaları dünya kitabxanalarında”

Ədəbiyyat:
1. Yusifbəyli Nəsib.Təslim. - Gəncə : Bəradərani Hacı Həsənzadə mətbəəsi.

2. Paşayev Ataxan. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökümətinin sədrləri // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixinin aktual problemləri.Beynəlxalq elmi sessiyanın materialları. - Bakı, 2003.

Pasha Karimov

NASIB BEY YUSIFBEKOV'S "TASLIM" STORY

Summary
The rare copy of the “Taslim” story of Nasib bey Yusifbeyli, one of the prominent statesmen of the Azerbaijan Democratic Republic, was discovered at the Institute of Manuscripts. In the story Nasib bey is talking about the struggle of young teachers who want to adapt the education system in Azerbaijan to the requirements of contemporary times in the 20th century.
Dr. AFİNA BARMANBAY

Kafkas Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Kars

[e-mail]

“AZƏRBAYCAN YURD BİLGİSİ” DƏRGİSİNDƏKİ 28 MAY MÜNASİBƏTİLƏ

YAZILAN MƏQALƏLƏRDƏ ƏDƏBİ PROSES
Aylıq dil, ədəbiyyat, tarix və mədəniyyət dərgisi olan Azərbaycan Yurd Bilgisi 1932-1934-cü illər arasında İstanbulda professor Əhməd Cəfəroğlunun redaktorluğu ilə nəşr edilmişdir. Sovet Rusiyasının təzyiqləri nəticəsində Türkiyədəki mühacirlərin siyasi mətbuat orqanları bağlandığı zaman birbaşa siyasətlə bağlı olmasa da “Azərbaycan Yurd Bilgisi” dərgisi də bağlanılır. Dərginin daha sonra 1957-ci ildə tək bir nömrəsi çıxmışdır. Türk xalqlarının münəvvər aydınlarını bir yerə toplayan bu dərgi, sadəcə Azərbaycanın deyil, bütün Türk xalqlarının mədəniyyətlərinin tətqiqə möhtac mövzularını araşdırmışdır. Bütün mühacirət mətbuatında olduğu kimi, “Azərbaycan Yurd Bilgisi” dərgisində də 28 May münasibətilə məqalələr çap ədilmişdir. Nədənsə 1932 yılında bu mövzuda yazı yoxdur. Cümhuriyyəti hazırlayan tarixi-siyasi infrastrukturla bərabər ədəbi muhit də son dərəcə əhəmiyyətlidir Məruzəmizdə bu xatirə yazılarında istiqlala gedən ədəbi yol tətqiq ediləcək və Sovet işğalından sonra Azərbaycanın istiqlal davasının ədəbiyyatdakı bayraqdarı olan Gültəkinin mühacir aydınların hiss və duyğularının tərcümanına çevrilmiş “Azərbaycan İstiqlalı” şeiri ələ alınmışdır. M.Ə.Rəsulzadə və Nağı Şeyxzamanlının 28 Mayı hazırlayan ədəbi proseslə əlaqəli fikirləri ədəbi tənqid sahəsinə də öz töhfələrini vermişdir. Rəsulzadə Azərbaycan’ın ədəbi-mədəni həyatından bəhs edərək xüsusilə M.F.Axundovun bu sahədəki xidmətlərini XX əsrə girişin əsaslı kökləri olaraq görmüş, Həsən bəy Zərdabinin 1875-ci ildə Müsəlman Şərqin ilk qəzeti olan “Əkinçi” vasitəsilə Rusiya Müsəlmanlarına cığır açdığını göstərmişdir.

1905-ci il Rus inqilabından sonra Çar Rusiyası hakimiyyəti altındakı bütün torpaqlarda mətbuat canlanmağa başlayır. O dövr siyasi cərəyanlarından Liberal və İstiqlalçı deyə bəhs edən Rəsulzadə bunların mədəni hərəkatla həmahənk şəkildə inkişaf etdiyini göstərərək mövzuya köklü bir giriş yapmışdır (10, 164). XX əsrin başlarında Ruslaşdırma siyasətinə qarşı Türkləşmə şüarı da öz mübarizəsinə başlamışdı. Bu mübarizəyə həsr ədilmiş ədəbi əsərlər, xüsusilə aşıq şeirləri Azərbaycan ədəbiyatını daha da zənginləşdirmişdir. Əslındə, Mirzəbala Məmmədzadənin də yazdığı kimi, “İstiqlal fikri Vaqifdən başlamış Cavidə qədər, Zakirdən başlamış Cavada qədər, Mirzə Fətəlidən başlamış Üzəyirə qədər, “Əkinci”dən “Azərbaycan” və “Yeni Kafkasya”yadək hər bir şairin, hər bir ədibin, hər bir qəzetin, hər bir aktyor və müəllimin olduqca böyük və dəyərli rolları olmuşdur” (7, 134). Nağı Şeyxzamanlı isə XX əsrin əvvəllərinin ədəbi mənzərəsini bu şəkildə təsvir etmişdir: “Bakıda çıxan Türk qəzetləri, Tiflisdə nəşr edilən Molla Nəsrəddin” məcmuəsi bu cərəyanı qüvvətləndirdiyi kimi, Gəncədə açılan “məktəbi-ruhaniyyə” də yeni kadr hazırlayırdı. Türkiyədən gətirilən müəllimlər burada yeni Türkçə bilən gənçlik hazırlamışdı. (…) Cahan hərbi başladığında bu gənçlik hazırdı” (11, 227). Təsadüfi deyil ki, M.Ə.Rəsulzadə də bu barədə belə yazırdı: “Gəncədə təsis edilən “Mədrəseyi-ruhaniyyə” vaxtilə milliyyətpərvərlik ruhunun təqviyə edilən ən mühüm mərkəzi idi. Buradan Azərbaycan bir çox müəllimlər, mühərrirlər və şairlər qazanmışdır” (9, 19-20). Bakı Müsəlman Cəmiyəti Xeyriyyəsinin olan bu məktəbdə Abdulla Sur, İdris Axundzadə, Ali Razi Şəmsizadə, Mirzə Abbas Abbaszadə, Əli Nəzmi kimi müəllimlər dərs deyirdi və bu “Mədrəseyi-ruhaniyyə” Əhməd Cavad kimi münəvvər bir gənçlik yetiştirmişdi. M.Ə.Yurdaqul şeirlərinin mövzu və şəkil etibarilə Azərbaycanda başda Əhməd Cavad olmaqla milli cərəyanı təmsil edən şairlər üçün nümunə olmuşdur. O dövr Azərbaycanda “Əmin bəyi bilməyən bir məktəbli cocuq belə yoxdu” (2, 85). Şeyxzamanlı, “Şərqi məhkumiyyət altında yaşadan ruslara və Qərb dövlətlərinə qarşı” Məmməd Əmin Yurdaqulun bu sözləri ilə səslənir:

Sizin olsun medeniyet dediğiniz vahşetler,

Hepinizin o uğursuz yüzünüze lanetler.” (11, 227)
Şeir, adətən ideolojik yöndən ən sürətli və ən güclü təsir yaradan ifadə şəklidir. 28 May mövzusundakı yazılar, mühacir aydınların hiss və duyğularının tərcümanı olan “Azərbaycan İstiqlalı” şeiri ilə bitir. “Azərbaycan muhacirət şeirinin əsasını qoyan” (3, 295) şair Gültəkin’in əslində zəngin elmi tədqiqatları ilə milli ədəbi tənqid və folklor sahəsində əhəmiyyətli yerə sahib olan Əmin Abid olduğu uzun illər boyunca elm dünyasına məlum deyildi. Bu faktı ilk dəfə Əli Şamil arxiv sənədləri əsasında sübut etmişdir (4). Gültəkin Sovet işğalından sonra Azərbaycanın istiqlal davasının ədəbiyyatdakı bayraqdarıydı. Gültəkinin şeirləri Azərbaycanda səsi boğulmuş şairlərin haykırışlarıydı. Odur ki, Əhməd Cəfəroğlu yazırdı: “Hələ Gültəkin bəyin şeirlərinin qüvvət və zərafəti, dəyə bilərəm ki, siyasi mətbuatımızdan daha artıq rəğbət görə bilmişdir” (1, 434). Krımlı Seyid Cəfər də Azərbaycan istiqlalı münasibətilə dərgidəki siyasi icmal xarakterindəki məqaləsini Gültəkin’in “Bayrağım və İstiqlalım” şeirinə istinad edərək bitirir: “Azəri şairin bu tarixi sözlərini sadəcə özünün deyil 85 milyonu mütəcaviz¹ məhkum millətlər cəbhəsinin eyni iman, eyni həyəcan, eyni qəhramanlıqla təkrarladıqlarını xatırlatmaq istədim…


Kaldıkça Ruslar diyarımda benim,

İntikam olacak şiarım benim!” (6, 237)
M.Ə.Rəsulzadənin Gültəkin şeirlərinin mövzu və ideologiyası üzrə təsbitləri də olduqca yerindədir: “Gültəkin’in şeirlərində biz həqiqi milli-inqılab mücadiləsinin naşidələrinin² izlərini görürük. Mücadilənin ədalətli olmasına və zəfərlə sonuclanacağına olan ümid, Gültəkində adəta dini bir mahiyət alır”(10, 81). Dərgidəki “Azərbaycan İstiqlalı” şeirində Gültəkin həqiqətən istiqlali “səadət, həyat, zəfər, şərəf, şan” və nəhayət “pək mukaddes bir İlah” deyə vəsf edir:
İstiklal, o vatanın köksünden yükselen ay,

İstiklal, o demirden, kandan yapılmış saray,

İstiklal, o milletin parçalanan bağrından,

Gelinlərin, kızların akan gözyaşlarından

Doğulmuş pek mübarək, pek mukaddes bir "İlah"tır. (12, 167)
Könüllərdə “sönmeyen müebbet³ meşalesi” (12, 167) olan “Azərbaycan İstiqlalı”, muhacir aydınlarımızın duyğu və düşüncələrini ifadə edən bir marş kimi qəbul edilmişdir. Qeyd etməliyik ki, M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan ədəbiyatından bəhs edərkən Cümhuriyyətin yenidən doğulacağından qəti əminliyini bildirirərək belə yazmışdı: Azərbaycan “duyduğu min bir iztırabdan sonra arzuladığı hürriyyət və istiqlalına qovuşacaq, şair Gültəkinin bu beytini zəfər sevinçləri içində təkrar edəcək” (10, 86). Rəsulzadə 28 May 1953-cü ildə “Amerikanın Səsi” radiosundan Azərbaycan xalqına müraciət edərkən də son sözləri belə olur: “28 May istiqlal qurbanlarnın əziz ruhları hüzurunda hörmətlə əyilir və hər iki tərəfi birləşdirən milli böyük həsrəti, şairin deyişiylə dilə gətirirəm:
Sən bizimsən, bizimsən, durduqça bədəndə can,

Yaşa, yaşa, çox yaşa, ey şanlı Azərbaycan”(5).
Ədəbiyyat:

1. 
   Caferoğlu A. Azeri Edebiyatında İstiklal Mücadelesinin İzleri /Azerbaycan Yurt Bilgisi. - İstanbul : Bürhaneddin Matbaası. - Sayı:12. – 1932. - S.426-434.
   
2. 
   Cavad Əhməd. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. C.2. – Bakı : Azərnəşr, 1992.
   
3. 
   Əhmədli B. Azərbaycan Mühacirət ədəbiyyatı: təşəkkülü, problemləri, şəxsiyyətləri.- Bakı : Elm və təhsil, 2017.
   
4. 
   Gültəkin- Əmin Abid. Buzlu Cəhənnəm / ön söz və tərtibçi: Əli Şamil. – Bakı: Günəş, 1999.
   
5. 
   https://www.youtubə.com/watch?v=a4Ebə-c56pM TRT Avaz 29 Temmuz 2015.
   
6. 
   Kırımlı Cafer Seyit Ahmet. 28 Mayıs Münasebetiyle /Azerbaycan Yurt Bilgisi. - İstanbul : Bürhaneddin Matbaası, 1933, Yıl: 2, Sayı: 17. - S.235-237.
   
7. 
   Məmmədzadə M. Azərbaycan Milli Xartiyası / Azərbaycan Dərgisi. – 1991. - Sayı:4 - S.133-148.
   
8. 
   Resulzade M.E. / Azerbaycan Yurt Bilgisi. - İstanbul : Bürhaneddin Matbaası, 1934. - Yıl: 3, Sayı: 29. - S.163-166.
   
9. 
   Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. – Bakı : Elm, 1990.
   
10. 
    Rəsulzadə M.Ə. Əsrimizin Siyavuşu. Çağdaş Azərbaycan Ədəbiyyatı. Çağdaş Azərbaycan Tarixi. – Bakı : Gənclik, 1991.
    
11. 
    Şeyhzamanlı N. 28 Mayıs Münasebetiyle / Azerbaycan Yurt Bilgisi. - İstanbul : Bürhaneddin Matbaası, 1933. - Yıl: 2, Sayı: 17. - S. 225-229.
    
12. 
    Tekin. Azerbaycan İstiklali / Azerbaycan Yurt Bilgisi. - İstanbul : Bürhaneddin Matbaası, 1934, Yıl: 3, Sayı: 29 - S.167.
    

Afina Barmanbay
LİTERARY PROCESS İN THE ARTİCLES DEVOTED TO THE 28 MAY AND PUBLİSHED İN THE MAGAZİNE "AZERBAIJAN YURT BİLGİSİ"

Summary
The articles devoted to the 28 May were published in all emigrant press as well as in the magazine "Azerbaijan Yurt Bilgisi". The literary way to the independence of the anniversary articles published in that magazine were analyzed in our in our thesis. The poem "Azerbaijan's independence" by Gultekin was also analyzed in the article.

ALİ ASKER

Karabük Universitesi,

Doç.Dr.

[e-mail]

MİRZA BALA MEHMETZADE’NİN AZERBAYCAN MİSAK-I MİLLÎSİ

ÜZERİNE YORUMLARI
Azerbaycan’ın büyük düşünce adamı ve istiklâl mücadelesinin yorulmaz liderlerinden olan Mirza Bala Mehmetzade, 1898 yılında Bakü’de doğmuştur. Küçük yaşta babasını kaybetmiş, ağabeyi ve kardeşiyle birlikte annesi tarafından büyütülmüştür. İçinde bulunduğu ağır şartlara rağmen ilkokula ve ardından da ortaokula devam etmiştir. Bolşevik rejimi tarafından bağımsız Azerbaycan Cumhuriyetinin varlığına son verilmesinin ardından Mirza Bala Mehmetzade birçok arkadaşıyla birlikte Millî Müsavat Partisinin yeraltı faaliyetini sürdürmüştür. Bolşevik rejiminin Müsavatçılara karşı uyguladığı baskı, şiddet ve tasfiye politikalarının doğurduğu ağır koşullarda önce İran’a, 1927 yılında İstanbul’a yerleşmiştir. Dönemin siyasi koşullarının diktesiyle Türkiye’yi terk etmek zorunda kalmış ve siyasi faaliyetlerini Avrupa’da sürdürmeğe karar vermiştir. Bu doğrultuda, 1932 yılında ise Polonya’nın başkenti Varşova’ya yerleşerek Azerbaycan’ın istiklâl mücadelesini sürdürmüştür. M. E. Resulzade’nin vefatından (6 Mart 1955) sonra Millî Müsavat Partisi’nin liderliğini üstlenen Mirza Bala, ölümüne kadar bu şerefli görevi sürdürmüştür.⁴

Mirza Bala Mehmetzade’nin çok sayıda makalesinin yanı sıra birkaç basılmış kitabı da vardır. Bu eserlerden biri de “Azerbaycan Misak-ı Millîsi: 28 Mayıs İstiklâl Beyannamesinin Tahlili”dir.⁵ Bilindiği gibi millî sözleşme, antlaşma, millî ahitname anlamına gelen Misak-i Millî aynı zamanda literatürde İstiklâl Beyannamesi olarak da geçmektedir. 28 Mayıs İstiklâl Beyannamesinin tahlilini yaparken Mirza bala önce mmefkureciliğin nazari hazırlık dönemiyle ilgili kısa girizgah yaptıktan sonra Misak-ı Millî’yi maddeler halinde ele alarak tahlil etmektedir.⁶ Ayrıntılara girmeden Mirza Bala Mehmetzade’nin yapmış olduğu yorumlarda yer alan önemli hususlara değinebiliriz.

Misak-ı Millî’nin birinci maddesine göre “Bugünden itibaren Azerbaycan halkı hâkimiyet hakkına malik olduğu gibi, Cenup-Şarki Mâverâ-yi Kafkasya’dan ibaret Azerbaycan dahi kâmilu’l-hukuk müstakil bir devlettir.” Mirza Bala’ya göre kendi parlamentosu vasıtasıyla bu kararı alan ve ilan eden bir halk, öncelikle bölünmez bir bütün olarak tek bir millet olduğunu, Türklüğünü ve Azerbaycanlılığını idrak etmiştir. Bu istiklâl, yani Türk illerinin istiklâli, Azerbaycan Türklüğünün istiklâli Müsavat Partisinin asıl gayesini oluşturmuştur. Mirza Bala Mehmetzade 20. yüzyılın başlarında, Azerbaycan’ın Namık Kemal’i olarak tarif ettiği Muhammed Hadi’nin, başka bir vatansever şair, “Füyuzat”, “Debistan”, “Seda”, “Hakikat” gibi gazete ve dergilerde devamlı şiirleri İbrahim Tahir Musa’nın (Musayev’in) vatanperverlik şiirlerinde maksat ve gayenin istiklâl olduğuna dikkat çekmektedir. Mirza Bala Mehmetzade bunu vurgularken doğal olarak “Milliyet nedir, millet derken nasıl bir toplum tasavvur olunur, bizde sabit ve ortak bir toplum var mıydı, bu toplumun Türklükle ilişkisi ne şekilde idi ve nihayet Azerbaycanlılığı ne derece idi” sorularını sormaktadır. Bu soruları yanıtlayan Mirza Bala Mehmetzade; 1905 yılından itibaren düzenli olarak bilimsel ilkeler üzerine kurulan millet kuramını Azerbaycan milliyetperverlerinin önderi Muhammed Emin Resulzade’nin kalemiyle muntazam ve ahenktar bir hale geldiğini, onun çağdaş anlamda millet kuramını desteklediğini, Türklük şuurunu Azerbaycan edebi muhitinde kâfi bir zafere erdirdiğini vurgulamaktadır.⁷

Mirza Bala Mehmetzade, millet olgusunun şekillenmesi önündeki önemli ihtilaflardan olan mezhep ihtilafının, Sünni-Şii ayrımcılığının ortadan kaldırılması için Azerbaycan aydınlarının yarım asırdan artık bir müddette kalem, düşünce ve dilleriyle gerici çevrelere karşı büyük mücadele verdiklerini söylerken bu mücadelede eğitimin etkin rolüne dikkat çekerek şöyle yazar: “Maarif, on dokuzuncu asrın sonlarından Büyük Rusya İhtilâlına kadar, kısmen şimdi bile, milletin yegâne gaye ve emeli olmuştur. Şairler o mefkûreyi okşuyor, matbuat bu yolu ışıklandırıyor, sahne o yola davet ediyordu. Başta Molla Nasreddin mecmuası olmak üzere, kalem erbabı ise bu terakki hareketine balta çalan mürtecileri kamçılamakta, büyük ve kuvvetli irfan ordusuna geniş yollar açmakta devam ediyordu.”⁸ Mirza Bala Mehmetzade’ye göre Birinci Rus İhtilalı döneminde (1905-1907) Hadi ve Sabir dâhil, tüm yazarlar milleti Müslümanlığa eşdeğer olarak görüyorlardı. Azerbaycan edebi ve siyasi düşüncesi içinde ilk kez Muhammed Emin Resulzade, özellikle 1913-1914 yıllarındaki yazılarında bu hatayı düzelterek, millet ve ümmetin iki farklı kavram olduğunu ispat etmiş, Türklük ve İslamlığın, millet ve ümmetin esaslarını birbirinden ayırmıştır. İstiklâl Beyannamesinin üçüncü maddesine göre “Müstakil Azerbaycan Devletinin şekl-i idaresi halk cumhuriyeti olarak takarrür eder.” Mirza Bala Mehmetzade’ye göre Azerbaycan’ın yönetim biçiminin cumhuriyet, ayrıca “demokratik bir cumhuriyet” olarak belirlenmesi millî iradeden kaynaklanmıştır. Millî Şûra; din adamları ile feodalite kalıntısı zenginlere, toprak ağalarına dayanan ve feodalizmin kalıntısı olan İttihat-i İslam Partisinden sol sosyalist gruplara kadar herkesin yer aldığı geniş bir temsil ilkesi doğrultusunda oluşturulmuştur. Fakat meclisin çoğunluğu milliyetçi demokrat Müsavat mensuplarından oluştuğu için Beyannamenin bu maddesi de birinci maddesi gibi engellere takılmadan kabul edilmiştir.⁹

Mirza Bala Mehmetzade, bu eserinde demokratik cumhuriyet kuruluşunu toplumun objektif değişimiyle ilişkilendiriyor. Bu değişimin dinamik gücü halk içinden doğmuş düşünce adamları, gazeteciler, şairler, yazarlar, öğretmenler vs. oluşan aydınlar sınıfıydı. 19. yüzyılın demokratik etkisinin yanı sıra Azerbaycan’da millî şuurun uyanışını tetikleyen bir diğer amil ise Ermenilerle rekabet idi. Bu rekabetin etkisiyle Türklerde iktisadî şuur uyanmış, Azerbaycan’da yeni, muasır sanayi kesimleri, burjuvazi, tüccar ve işçi sınıfları oluşmuştur. Bu kesimler ülkenin dinamik, canlı, ilerici ve üretici kısmını oluşturuyordu.¹⁰ Mirza Bala Mehmetzade çok ince ve son derece önemli bir hususa vurgu yapmaktadır. Birinci Rusya İhtilalı sonrası işçi ve köylü sınıfının sorunlarını çözmemiştir. Bunun için yeni bir devrim beklenmekteydi. Azerbaycan muhitinde bu sorunun, millî birliği daha fazla pekiştirecek bir şekilde çözülmesi gerekiyordu. Bu bağlamda emekçilerin hukukunu savunacak parti aynı zamanda, “bütün sınıfları, muhalif ve düşman zümreler şeklinden çıkararak, vahdet-i milliye namına onları müsavi hak ve hukuka malik azat vatandaşlar” sırasına dâhil edecekti. Bu misyonu halkın bağrından doğmuş, milletçi ve Türkçü çizgide hareket eden Müsavat Partisi üstlenmişti. ¹¹

Mirza Bala Mehmetzade’ye göre cumhuriyetçilik ve demokratizm ilkeleri İstiklâl Beyannamesine tesadüfen dâhil edilmemiştir. Bu ilkeler “halkın, milletin İçtimaî ve İktisadî vaziyetinden doğma, memleketin ruh ve mahiyetinden alınma bir programın kabul olunmuş umdeleri idi.”¹²

Bu maddeyle ilgili günümüzde sıkça tartışına, fakat anlamsız bulduğumuz bir hususa da değinmekte yarar vardır. Azerbaycan’da gerekse basın gerekse bilimsel çevrelerde 1918-20 yılları dönemindeki cumhuriyetin isminin “Azerbaycan Cumhuriyeti” veya “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti” şeklinde olduğuna dair tartışmalar yapılmaktadır. Öncelikli olarak şunu vurgulamak gerekir ki devletin adıyla ilgili olarak Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti (genelde Rusça), “Kafkas Azerbaycanı”, “Azerbaycan Cumhuriyeti” gibi isimler kullanılmıştır. Devletin kuruluşunu belirleyen İstiklâl Beyannamesinde “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti” ismi ise doğrudan yer almaktadır. Bazılarına göre bu tanımlamada geçen “halk cumhuriyeti” sözcüğü bir isimlendirme olmayıp devletin niteliğini belirlemektedir. Ne var ki eski alfabede büyük küçük harf ayrımı olmadığı için bunun özel bir isim olmadığı üzerinde ısrar edilmektedir. Oysa Rusça metinde bu sözcüğe eşdeğer olarak kullanılmış “demokratik cumhuriyet” ifadesinin büyük harflerle yazılması, söz konusu iddiayı çürütmektedir. Bu anlamda Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin (Rusçacı: “Азербайджанская Демократическая Республика”) devletin ismi olduğunu söylemek gerekir. Ayrıca 1919 yılında Paris Barış Konferansına sunulan memorandumdaki “Azerbaycan’ın Talepleri” başlıklı bölümün 1. bendinde “Azerbaycan’ın sınırlarının memoranduma eklenmiş haritada belirtilmiş ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (“République démocratique de l'Azerbaïdjan”, “Democratic Republic of Azerbaijan”) adıyla tam bağımsız devlet olarak tanınması istenmiştir.¹³

Azerbaycan Misak-ı Millîsinin 3, 4. ve 5. maddeleri şu şekilde ifade edilmiştir: “3) Azerbaycan Halk Cumhuriyeti bütün milletlerle, bilhassa hem civar olduğu millet ve devletlerle münasebeti hasane tesisine azmeder. 4) Azerbaycan Halk Cumhuriyeti millet, mezhep, sınıf, meslek ve cins farkı gözetmeden kalemrevinde (hududu dâhilinde) yaşayan bütün vatandaşlara hukuk-i milliye ve vataniye temin eder. 5) Azerbaycan Halk Cumhuriyeti arazisi dâhilinde yaşayan bilcümle milletlere serbest inkişafları için geniş meydan bırakır.”¹⁴

Mirza Bala Mehmetzade, bu maddeleri şerh ederken günümüzde de zaman zaman tartışılan ve bazen siyasi popülizm ve demagojiye meydan bırakan İslam birliği, Türk birliği (veya Turancılık) ve millî bağımsızlık gibi çok önemli kavramlara temas etmektedir. Mirza Bala Mehmetzade’ye göre; İslam birliği adı altında tüm Müslümanları mekanik şekilde bir araya getirmek çabası, gerçekleşmesi imkânsız bir hayaldir. Müslüman olan milletler birer millet ve birer millî hükümet haline geldikten sonra “ittihat” değil, “ittifak” şeklinde bir araya gelebilirler. Hars birliği üzerine tesis edilecek yeni Turan, yani Türk birliği de sadece bağımsız Türk hükümetlerinin federasyonu şeklinde mümkündür ve Azerbaycan da Turan silsilesinin önemli bir halkasını oluşturabilir. Dolayısıyla, Müsavat Partisinin savunduğu ilke Azerbaycan’ın tam bağımsızlığıdır ve herhangi millî ve dini gerekçeyle bu ilkeden vazgeçilmemelidir.¹⁵ Mirza Bala Mehmetzade siyasi ve içtimai şuurun böyle bir mecrada gelişmesinde M.E. Resulzade’nin öncül rolüne dikkat çekmektedir. Nitekim M.E. Resulzade daha Birinci Dünya Savaşının başlarında “Dirilik”, “Şelale” ve “Açık Söz” sayfalarında milleti ümmetle, milliyeti İslâmiyet’le karıştıran ve Türk milliyetinin uyanışı ve gelişmesine karşı Araplığı ve Farslığı koyan mürtecilere tutarlı cevap vermiş, öncelikli olarak her milletin bağımsız bir devlet kurduktan sonra bir araya gelebileceğini savunmuştur.¹⁶

Bilindiği üzere Azerbaycan Cumhuriyeti kuruluşundan itibaren komşu ülkelerle iyi komşuluk ilişkileri ve barış ortamında yaşamayı ilke edinmiştir. Fakat dönemde tarih sahnesine çıkmış ve Azerbaycan’ın Türklerinin ata yurtları üzerinde kurulmuş Ermenistan devleti başından itibaren taciz ve genişleme politikası gütmüş, Türksüz/Müslümansız bir Ermenistan oluşturmak çabası içine girmiştir.

Millet, mezhep, sınıf, meslek ve cinsiyet farkı gözetmeden ülke sınırları içinde yaşayan herkes için medeni ve yurttaşlık haklarının güvence altına almasını öngören 4. maddeden çıkan bir önemli sonuç da Azerbaycan Cumhuriyetinin sekiler devlet niteliğine sahip olması idi. Zaten bu niteliğin bir gereği olarak İslâmiyet, bir din olarak tamamıyla kenarda bırakılmıyor, hatta devletin bayrağında bile “Türkleşmek, İslâmlaşmak ve Muasırlaşmak” ilkesi çerçevesinde yer alıyordu.¹⁷

Her ne kadar Mirza Bala Mehmetzade, İstiklal Beyannamesinin 5. maddesine ilişkin yorum yapmasa da Cumhuriyet döneminde ülke sınırları içinde yaşayan tüm kimliklere serbestçe gelişmeleri için geniş imkânlar tanınmış, tüm milletlerin ülkenin yüksek devlet organı olan parlamentoda son derece demokratik esaslarla ve eşitlik ilkesi doğrultusunda temsil edilmeleri sağlanmıştır.

İstiklâl Beyannamesinin 6. maddesine göre“Meclis-i Muessesân toplanıncaya kadar, Azerbaycan idaresinin başında ârâyı umumiye ile intihap olunmuş Şûra-yı Millî ve Şûra-yı Millîye karşı mesul hükûmet-i muvakkat durur.”¹⁸

Mirza Bala Mehmetzade bu maddenin yorumunu millet ve temsil olgusu üzerinden yapmaktadır. Söz konusu maddeden de görüldüğü gibi Kurucu Meclis toplanıncaya kadar Azerbaycan’ın yönetimi genel seçimlerle oluşturulacak Millî Şûra, yani parlamento ve ona karşı sorumlu olan geçici hükümet tarafından gerçekleştirilecektir. Millî Şûra ise Anayasa yapımını Kurucu Meclisin oluşumuna kadar ertelemiş olmasına rağmen devletin “demokratik cumhuriyet” niteliğini kesin bir şekilde belirlemiştir. Millî Şûra milleti temsil eden yegâne kurumdu. Anayasayla yönetilen memleketlerin çoğunda çifte meclisli parlamentolar oluşturulurken Azerbaycan’ın İstiklâl Beyannamesi millî hâkimiyeti bölünmez bir bütün olarak kabul etmiş, herhangi bir ayan veya soylu meclisine yer vermemiş, parlamentarizm ilkesini halkın oyuyla şekillendirilen tek meclis üzerinden gerçekleştirmiştir.¹⁹ Bu maddeyi yorumlarken Mirza Bala Mehmetzade bir önemli hususa da dikkat çekmektedir. Nisan 1917 tarihinde gerçeklemiş Kafkasya İslam Kurultayından sonra 1918 yılının Mayısına kadar devam eden mücadeledeki sosyalist ve İslamcılık çizgisini sürdüren akımlar millî istiklâle karşıydı. Buna karşılık Müsavat Partisinin çizgisi milliyetçilik olup, Azerbaycan’ın istiklâlini hedeflemiştir. Müsavat Partisi, sosyalistler ve İslâmcılar kendi yayın organları, ayrıca birçok kitap ve broşür neşretmekle, miting ve konferanslar düzenlemekle düşüncelerini yayıyorlardı. 1917’den Nisan 1918 senesine kadar geçen dönem zarfında halkın şuurunda hangi güçlere oy verecekleri kesinleşmiştir. Ne var ki 1918 yılı Mart soykırımı, o zamana kadar Azerbaycan’daki mutedil ruhun köklü surette değişmesine neden olmuştur. Mirza Bala Mehmetzade, çok isabetli olarak, Azerbaycan Cumhuriyetinin kuruluşunu aslında Azerbaycan Türklerinin kurtuluşuna eşdeğer bir olay olarak görmektedir. Nitekim “Azerbaycan Misak-ı Millîsi tahakkuk edemezse, yalnız siyaseten değil, millî ve medenî manasıyla dahi bir Azerbaycan kalmayacaktır.”²⁰

Mirza Bala Mehmetzade hayatını Azerbaycan istiklâl ve hürriyetine adamış büyük dava adamı ve düşünce insanıdır. Onun çok değişik dergilerde yayınladığı yüzlerce makalesi, ansiklopedilerde yer alan değişik bilimsel makaleleri (maddeler) henüz yeteri kadar tahlil edilmemiştir. Azerbaycan İstiklâl Beyannamesi üzerine yazmış olduğu kitabı ise çok uzun yıllar sonra günümüz Türkçesine uyarlanarak yayınlanmıştır. Kitabın 1995 yılında yayınlanmış metinde teknik ve içerik itibariyle bazı yanlışlıklar olduğunu da ayrıca vurgulamak gerekir.²¹ Azerbaycan Kültür Derneğinin yayınları arasında eserin metni, matbu eski yazıdan günümüz Türkçesine tarafımızdan aktarılmıştır. Çok sayıda açıklama ve yorumlar içeren bu baskıda söz konusu hatalar giderilmeye çalışılmıştır. Bu kıymetli eserinin Azerbaycan Türkçesine aktarılması Mirza Bala Mehmetzade’nin düşünce mirasının benimsenmesine büyük katkı sağlayacaktır.