Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adina əlyazmalar institutu “Azərbaycan əlyazmaları dünya kitabxanalarında”
Yüklə 2,43 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sabuhi Ibrahimov MANUSCRİPT WORKS OF BABA NEMATULLAH NAKHCHİVANİ STORED İN TURKEY’S LİBRARİES Summary
- ƏZİZAĞA NƏCƏFZADƏ AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent NIZAMIŞÜNAS M.ƏLƏKBƏROV KİM OLUB
- Azizaqa Nadjafov WHO WAS M. ALAKBAROV WHO LEARNED NİZAMI`S LİFE AND ACTİVİTY OR DOCUMENTS WHİCH HAD BEEN FOUND İN THE ARCHİVES OF THE BSU
- ФИРАНГИЗ ГУСЕЙНОВА
Ədəbiyyat :
Sabuhi Ibrahimov MANUSCRİPT WORKS OF BABA NEMATULLAH NAKHCHİVANİ STORED İN TURKEY’S LİBRARİES Summary The paper gives information about the life and work of B.N.Nakhchivani. The facts concerning his manuscripts, which are stored in the libraries of Turkey, are examined in detail. Much of his works belongs to the realm of mysticism and commentaries on theological works. During the research it has been found out that 12 of his works are stored in the library archives of Turkey. ƏZİZAĞA NƏCƏFZADƏ AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent NIZAMIŞÜNAS M.ƏLƏKBƏROV KİM OLUB? YAXUD BDU ARXİVİNDƏN TAPILAN SƏNƏD 1939-cu ildə keçmiş SSRİ-də Nizaminin 800 illik yubileyinin ümumittifaq səviyyəsində təntənəli şəkildə qeyd olunmasına hazırlıq işlərinə start verildikdən sonra Azərbaycan ədəbiyyatşünasları da Nizami yaradıcılığını ciddi şəkildə araşdırılmağa başladılar. Həmid Araslı, Mübariz Əlizadə, Mikayıl Rəfili, Mir Cəlal və başqaları Nizami irsini müxtəlif istiqamətlərdən araşdıran sanballı məqalələr, elmi-kütləvi dildə qələmə alınan kitablar, monoqrafiyalar ərsəyə gətirdilər. Elə bu illərdə Nizaminin “Xəmsə”sinin tədqiqi Azərbaycanda filologiya sahəsində aparılan yeni elmi araşdırmaların, namizədlik və doktorluq dissertasiyaların da mövzusuna çevrildi. Belə tədqiqat işlərindən biri də II dünya müharibəsindən dərhal sonra Azərbaycanda Nizaminin yubileyinin təntənəli şəkildə qeyd olunduğu illərdə müdafiəyə çıxarılmış “Nizami Gəncəvi və Azərbaycan xalq yaradıcılığı” mövzusunda namizədlik dissertasiyasıdır. Araşdırmanın müəllifi bu vaxta qədər bütün tədqiqatlarda sadəcə “M. Ələkbərov” kimi qeyd olunan Məmməd Həmid oğlu Ələkbərovdur. Qeyd edək ki, Bakı Dövlət Universitetinin kitabxanasında saxlanılan bu dissertasiya haqqında məlumat verən tədqiqatçılar onun yeganə əldə olan nüsxəsinin həm cildində, həm də titul səhifəsində müəllifinin adının “M.Ələkbərov” kimi qeyd olunduğundan onun kimliyini sona qədər tam müəyyən edə bilməmişlər. Bəziləri hətta dissertasiyanı görmədən, sadəcə “1920-1975-ci illər ərzində Azərbaycanda müdafiə olunmuş dissertasiyaların biblioqrafiyası”nın humanitar elmlər üzrə I hissəsindən adını və onun fiziki göstəriciləri götürüb haqqında ilkin məlumatı çatdırmaqla kifayətlənmişlər. Biz dissertasiyanın yeganə əldə olan nüsxəsi ilə tanış olduq. Onun müəllifinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi məqsədi ilə tədqiqata başladıq. Bakı Dövlət Universitetinin arxivində apardığımız təqribən bir ildən artıq araşdırmalar nəticəsində yalnız tək bir sənəd əsasında onun müəllifinin dəqiq kim olduğunu müəyyən edə bildik. Qeyd etdiyimiz kimi, dissertasiyanın adının qeyd olunduğu kitabxana kataloqunda və dissertasiyaların biblioqrafiyasındakı göstəricilərdən, eləcə də dissertasiya işinin cildi və titul səhifəsindən onun 1947-ci ilə aid olduğu bilinirdi. Bu fakt onun məhz bu ildə müdafiəyə təqdim olunduğu və ya müdafiəyə çıxarıldığını göstərirdi. Təəssüf ki, biz M.Ələkbərovun “Nizami Gəncəvi və Azərbaycan xalq yaradıcılığı” mövzusunda namizədlik dissertasiyasının avtoreferatını, yaxud onun müdafiəsi ilə bağlı digər arxiv sənədlərini tapa bilmədik. Ona görə də həmin dissertasiya işinin bu vaxta qədər qorunduğu universitetin arxivində saxlanılan 1947-ci ilə aid əmr kitablarını nəzərdən keçirməyi məqsədə müvafiq bildik. Məqsədimiz M.Ələkbərov adlı dissertant və ya aspirant haqqında məlumat əldə edib, ipucu tapmaq idi. Araşdırma nəticəsində 1947-ci ilə aid əmrlərin toplandığı kitablardan birində həm dissertasiya, həm də onun müəllifi haqqında dəqiq bilgi əldə edə bildik. 120 №-li kitabın 35-ci səhifəsində 5 iyul 1947-ci il tarixli, 202 №-li Əmrin 9-cu paraqrafında dissertasiyanın müdafiə buraxıldığını və filologiya elmlər doktoru, professor Mikayıl Rəfili ilə o zaman hələ filologiya elmlər namizədi, dosent olan Mir Cəlal Paşayevin22 dissertasiyaya rəsmi opponent təyin olunduğunu öyrəndik. Sevindirici o idi ki, əmrdə dissertasiya müəllifinin adı inisialla deyil, tam yazılmışdı: Ələkbərov Məmməd Həmid oğlu (Bax:1). Dissertasiya haqqında ətraflı məlumata bu vaxta qədər başqa mənbələrdə rast gəlmədiyimiz üçün onun müəllifi barədə xülasə şəklində olsa da bilgi verməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Məmməd Həmid oğlu Ələkbərov 1909-cu ildə Lənkaranda doğulub, valideynlərini erkən itirdiyindən qohumlarının himayəsində yaşayıb, çətinliklə olsa da, təhsilini başa vura bilib və 1920-ci ildən pedaqoji fəaliyyətə başlayıb. O, 1923-1926-cı illərdə Bakıda Pedaqoji İnstitutda təhsil alıb. Azərbaycanın müxtəlif rayon və kəndlərində müəllimliklə məşğul olan M.Ələkbərov Quba Qəza Xalq Maarif Şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləyib, 1928-ci ildən Azərbaycan SSR Xalq Maarifi Komissarlığında işə qəbul olunub və burada müxtəlif məsul vəzifələrdə çalışıb. 1946-cı ildə Azərbaycan SSR Xalq Maarif komissarı təyin olunmuş M. Ələkbərov altı il – 1952-ci ilədək bu vəzifədə çalışmış, sonralar Azərbaycanda Naazirlər Soveti Sədrinin müavini və Azərbaycan SSR-in ilk Mədəniyyət Naziri olmuşdur. “Əməkdar müəllim” fəxri adına layiq görülən M. Ələkbərov daha çox orta məktəbdə Azərbaycan dili və ədəbiyyatın tədrisi metodikası sahəsində tədqiqatlar aparmış, 1940-cı ildə onun “Natamam orta və orta məktəblərdə yazı işləri”, “İbtidai məktəbdə oxu metodikası”, ibtidai məktəblərin III sinfi üçün “Nizami Gəncəvi haqqında oxu kitabı” adlı kitabları çap olunmuşdur. M.Ələkbərov 1959-cu ildə vəfat etmişdir. Onun haqqında yazılan bioqrafik məlumatda 1950-ci ildə elmlər namizədi alimlik dərəcəsi aldığı yazılır. Fikrimizcə, son məlumat dəqiq deyil (Bax: 2). Çünki müzakirə obyekti olan dissertasiya işinin üzərində və opponentlərin təyin olunmasına dair arxiv sənədində göstərilən tarix 1947-ci ildir. Yüz otuz iki səhifədən ibarət olan bu tədqiqat işinin əsas hissəsi Nizami yaradıcılığınında Azərbaycan folkloru və xalq mərasimlərinin təsirini araşdırmağa həsr olunub. Dissertasiya işi sovet ideologiyasının təsiri altında yazılsa da, bu tədqiqatda müəllifin milli ruha sadiqliyi ön plandaır. Dövrün abu-havasına sadiq qalaraq M. Ələkbərov “türk” sözünü işlətməkdən çəkinmiş, bu məqamda “Azərbaycan”, “xalq”, “milli” ifadələrini işlətməklə mətləbi çatdıra bilmişdir. Alim dissertasiyanın elə ilk səhifəsində yazır: “Əsrlər boyu Azərbaycan xalqının böyük şairi Nizamini burjua ədəbiyyatşünasları yanlış olaraq İran şairi kimi təqdim edir və öz iddialarını “Xəmsə”nin fars dilində yazılması faktı ilə isbata çalışmışdılar” (3, 1). Alim İran və bəzi Avropa alimlərinin bu meylinin səbəbini belə izah edir: “... qəsbkarlar Azərbaycan xalqını təkcə siyasi istiqlaliyyətdən deyil, mədəni irsdən də məhrum etməyə çalışmış, xalqımızın Xaqani, Nizami kimi böyük oğullarını öz adlarına çıxarmışlar” (3, 2). Qəribədir, bu cümlələrin qələmə alınmasından yetmiş ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, yenə də Azərbaycanın siyasi müstəqilliyi ilə barışmayan qüvvələr Nizami və digər Azərbaycan klassiklərinin milli mənsubiyyətini İrana, irandilli xalqlara bağlamaqla eyni məqsədi güdür. Alim dissertasiyanın “Nizami Gəncəvi və xalq yaradıcılığı” adlı fəslində Nizaminin Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının dastan, nağıl, atalar sözü və xalq məsəlləri kimi geniş yayılmış janrlarından yaradıcı şəkildə bəhrələndiyini göstərir və bunu şairin özünün də “əsərlərində dönə-dönə etiraf etdiyini” yazır. Adıgedən fəsildə “Xosrov və Şirin” poemasının mənbələri haqqında danışan alim, haqlı olaraq, Nizaminin tarixi mənbələri öyrənib, onları xalq ədəbiyyatından götürdüyü daha tutarlı dəlillərlə, XII əsrdə Azərbaycan xalqı içərisində dolaşan rəvayətlərdə əksini tapan həqiqətə daha yaxın motivlərlə əvəz etməsini şairin özünəqədərki farsdilli ədəbiyyatın və daha çox Firdovsidən gələn iranpərəst ənənənin əsarət zəncirini qırmaq üçün etdiyini yazır: “Böyük şair yazılı sənədləri yenidən təkrar etmək üçün yox, əksinə olaraq təkrar etməmək, orijinal əsər yaratmaq üçün öyrəndiyini xüsusi təkidlə qeyd edir” (3, 5). Müəllif Nizaminin ilk dəfə yazılı ədəbiyyata gətirdiyi “Leyli və Məcnun” mövzusunun ilkin qaynaqları haqqında danışarkən sırf ərəb rəvayətlərinə əsaslanaraq əsər qələmə almasını qəbul etmir və bu xüsusda yazır: “... böyük şairin yalnız və ancaq ərəb məxəzlərinə istinad etdiyini qəbul etmək doğru sayıla bilməz. ... Bu rəvayətlərin o zaman Azərbaycanda məlum və hətta ən sevimli mövzu olduğu mühəqqəqdir” (3, 8). M. Ələkbərov “Leyli və Məcnun” poemasında Nizaminin ürək ağrısı ilə təsvir etdiyi Axistanın ona ünvanlanan məktubunda əsərin türk dilində yazılmamasına edilən israrına işarə edərək fikrini belə tamamlayır: “... oxşayır ki, bu təkidin başlıca səbəbi Azərbaycan xalqı arasında çox yayılmış olan “türki sifət” nağılların Nizami yaradıcılığına təsirini azaltmaq imiş” (3, 11). Alim Nizaminin poemalarında aşkar hiss olunan Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının təsirinin Nizaminin özü tərəfindən qədirşünaslıqla istinad mənbəyi kimi etiraf edildiyini şairin əsərlərindən gətirilən nümunələrlə belə əsaslandırır: “Hər nağılın, rəvayətin başında “eşitmişəm, belə nəql edirlər və s.” formasında verilən giriş bir dərəcəyə qədər haman mövzuya dair xalq arasında bitkin bir rəvayət olduğunu göstərmək üçündür. ... O folkloru danışanlar “xoş danışan”, “məna cövhərinin qəvvası”, “xəbər sahibi”, “söz bilicisi”, “eşqbazlıq müvərrixi”, “söz deyənlərin barmaqla göstəriləni”, “gizli sirlərin deyicisi” kimi ifadələrlə təsvir edərək ən hörmətli insanlar məqamına qaldırır. Onların söylədikləri sözləri və onların sənətini isə “dürr deşmək”, “söz çalmaq”, “dodaqdan gövhər saçmaq” və i. a. kimi ən yüksək incəsənət əsərinə bənzədir” (3, 19; 22). Fikrimizcə, bu məqamda müəllif bir az hissə qapılır və həddən artıq mövzuya aludə olur. Bəli, həqiqətən, Nizami xalqdan aldığını xalqına qaytardığı zaman bunu həssaslıqla qeyd edir, lakin o, özündən əvvəlki şairlərin – Firdovsi, Dəqiqi, Sənai kimi ustad sənətkarların yaradıcılığından, Təbəri kimi məşhur tarixçilərin əsərlərindən istifadə etdiyi zaman da “söz sahibi” şəklində olan işarəedici ifadələrdən istifadə edirdi. Dissertasiyanın “Nizami yaradıcılığında Azərbaycan mərasimləri” adlı II fəslində müəllif nizamişünaslıqda zamanı üçün yeni tədqiqat istiqaməti açır. Alim bu fəsildə “Toy mərasimi” yarımbaşlığı altında Nizaminin “Sirlər xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “İsgəndərnamə” poemalarında qız bəyənmə, elçilik, nişan göndərmək, cehiz vermə, toy, gəlin gətirmə kimi mərasimlərin təsvirinin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının ayrı-ayrı boylarında və bəzi Azərbaycan xalq nağıllarında ifadəsi ilə səsləşdiyini söyləyir, Nizaminin xalq yaradıcılığından öyrəndiyi ilə xalq arasında mövcud vəziyyəti müqayisəli şəkildə təsvir etdiyini əsaslandırmağa çalışır. O, böyük vətənpərvər şairin xalq toylarındakı bir çox incə təfərrüatları müxtəlif vasitələrlə ifadə etdiyini göstərərək yazır: “Burada nəinki təsvir olunan adət, mərasim, hətta ayrı-ayrı surətlərin dili, işlətdikləri ifadələr Nizamidən daha əvvəl Azərbaycan xalqı məişətində kök salmış və bu günə qədər davam edib gələn adətlərdir” (3, 32). Həmin fəslin “Yas mərasimi” adlı yarımfəslində müəllif Nizami üslubu üçün xarakterik bir cizgiyə diqqət yetirir və haqlı olaraq yazır: “Nizami İskəndəri əski yunan adəti, Məcnunu, Leylini əski bütpərəst ərəb qaydası üzrə deyil, onların hamısını öz dövründə xalq arasında icra edilən adət üzrə dəfn etmiş və onların yas mərasimlərini də eyni qayda ilə təsvir etmişdir. Beləliklə də, böyük şair özünə müasir xalq məişətini əsərlərində yaşatmışdır” (3, 48). M. Ələkbərov dissertasiyada digər xalq mərasimi və adətlərinin Nizami yaradıcılığında əksinə dair də araşdırma aparır. Bunlardan biri də adqoyma mərasimidir. Müəllif Nizami poemalarında bəzi obrazlara uşaq yaşlarında ad verilməsinin təsvirini ədəbiyyatımızda, məişətimizdə mövcud adətlərlə müqayisə edərək sonda belə bir qənaətə gəlir: “Nizami yaradıcılığında təsvir edilən adqoyma adəti Dədə Qorqud dastanlarında verilən adətlə müqayisə edildikdə böyük şairin əsərlərində yaşadılan bu məişət cüzünün az-çox dəyişikliklə şairin mühitində xalq kütlələri içərisində yaşamaqda olduğunu göstərir” (3, 52). Dissertasiyanın III fəsli “Nizami yaradıcılığında folklor motivləri” adlanır. Bu fəsildə alimin əsas mütərəqqi işi ondan ibarətdir ki, o, ayrı-ayrı motivləri Firdovsi irsindən, Nizami əsərlərindən və xalq yaradıcılığından seçərək müqayisə edir və bəzi motivlərdə daha böyük yaxınlığın son ikisində olduğunu göstərir. M. Ələkbərov “Şahnamə” və “İskəndərnamə”də İskəndər və Dara obrazlarının təsvirini müqayisəli şəkildə araşdıraraq yazır: “... ayrı-ayrı hadisələrin təsvirində Nizami ilə xalq yaradıcılığı birləşdiyi halda, bunlar bəzən kəskin ziddiyyətə qədər yüksələn bir fərqlə Firdovsidən ayrılırlar” (3, 88). Müəllifin başqa müqayisələri də Nizami irsinin xalq yaradıcılığına bağlılığını əsaslandırmağa xidmət edir. Məsələn, o, Nizaminin “Yeddi gözəl” poemasındakı Bəhramın əjdahanı öldürməsi motivini xalq arasından toplanmış “Ovçu Məmməd” nağılındakı Məmmədin divi öldürməsi motivi ilə müqayisə edir. Hər iki nağılda baş qəhrəmanın divlə, əjdaha ilə qarşılaşmasına səbəb olan əcaib ceyranın müsbət planda işləndiyini diqqətə çatdırır. Dissertasiyanın III fəsli “Atalar sözü və məsəllər” adlanır. Fikrimizcə, bu fəsildə müəllif Nizami yaradıcılığı ilə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatını bağlayan dəlilləri daha çox ortaya qoymağa müvəffəq ola bilir. Müəllif Nizami “Xəmsə”sində yer alan Azərbaycan xalqının şifahi ədəbiyyatında aktiv işlədilən atalar sözü və məsəllərin sadəcə fars dilinə tərcümə olunaraq işlədildiyini nümunələr əsasında izah edir. O, oxucunun belə xalq ifadələrinin Nizami variantlarını müqayisədə yaxşı dərk edə bilməsi üçün onları xüsusi cədvəldə müvazi şəkildə verir. Alim elm aləmində folklor materialı kimi qəbul edilən və Nizami irsində də analoqu mövcud olan bəzi xalq ifadələrinin Nizami əsərlərindən sonra xalq arasında geniş yayılması ehtimalını haqlı olaraq inkar edir. Müəllif Nizaminin xalq hikmətinin ifadəsi olan belə məsəlləri, atalar sözlərini əsərlərində işlədərkən onların əxz edildiyi ilkin mənbənin xalq təfəkkürü olduğunu göstərməyi unutmadığını da diqqətə çatdırır. M. Ələkbərov yazır: “Böyük şair öz əsərlərində işlətdiyi məsəllərin və atalar sözlərinin özündən daha əvvəl mövcud olduğunu və bu sözlərini “irəlini görən ağıllılar”, “azad kişilər”, “qədir-qiymət bilən qocalar”ın sözü olduğunu, bir sözlə xalq sözü olduğunu böyük bir məmnuniyyət hissi ilə etiraf edir” (3, 115). Qeyd edək ki, dissertasiya boyu müəllif Nizaminin ayrı-ayrı poemalarından atalar sözləri ilə müqayisə edilə biləcək təqribən qırx beş nümunə seçərək tədqiqatını həmin nümunələr əsasında qurub. Müqayisə edərək onlar arasında mənaca oxşarlıq və ya eyniliyi müəyyən etmək üçün M. Ələkbərov bir sütunda Nizaminin əsərlərindən götürdüyü nümunələri orijinalda olduğu kimi fars dilində və altında mötərizə içərisində Azərbaycan dilinə sətri tərcüməsini, digər sütunda isə onun qarşısından atalar sözü və ya məsəlin el variantını verir. Belə müqayisələr içərisində xalq dili üçün xarakterik olan “Daş atıb başını tutur”, “Öz çulunu sudan çıxara bilir”, “Əl ilə verib, ayaqla almaq” kimi idiomatik ifadələr də var. Alim müqayisələrinin yekununda yazır: “Böyük şairin əsərlərində səpələnmiş bütün bu atalar sözü və məsəllər Azərbaycan xalqının psixolojisini, etiqadını, dini görüşünü və s. parlaq bir surətdə ifadə edir” (3, 131). Göründüyü kimi, bu tədqiqat işi Nizaminin milli mənsubiyyəti etibarilə də, əsərlərindəki milli kimliyi baxımından da Azərbaycan türkü olduğunu aşkar şəkildə ortaya qoymaq üçün vaxtında yazılmış əsərdir. Həmid Araslı kimi özündən əvvəlki tədqiqatçıların açdığı cığırı inamla genişləndirməyi bacaran bu tədqiqat işinin zamanında və elə indiyə kimi bir kitab halında nə üçün çap olmadığı sualı bizi düşndürməlidir.
Azizaqa Nadjafov WHO WAS M. ALAKBAROV WHO LEARNED NİZAMI`S LİFE AND ACTİVİTY ? OR DOCUMENTS WHİCH HAD BEEN FOUND İN THE ARCHİVES OF THE BSU Summary In this article learned Nizami Ganjavi M. Alakbarov’s identity is exactly defined according to the article which is kept in the university library archives and according to the science thesis which is protected in Baku State University and that is accepted as a manuscript. İn the thesis “Nizami Ganjavi and Azerbaijan folk creativity" by Mammad Hamid oglu Alekperov expression of Nizami`s national identity issue was scientifically analysed . ФИРАНГИЗ ГУСЕЙНОВА Институт рукописей им.Мухаммеда Физули НАНА, зав. oтделом f_q_biblio@mail.ru СОЗДАНИЕ ЭЛЕКТРОННОЙ БИБЛИОТЕКИ КНИЖНЫХ ПАМЯТНИКОВ КАК ОПТИМАЛЬНЫЙ ПУТЬ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИХ СОХРАННОСТИ И ДОСТУПНОСТИ Рукописные книги, старопечатные издания и исторические документы хранящиеся в фондах Института рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана, обладают высокой духовной и материальной ценностью, имеют важное историческое, научное, культурное значение и представляют большой интерес для историков, краеведов, специалистов по литературе и искусству и других областей науки для проведения различных исследований. Институт рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана является одним из крупнейших рукописных хранилищ мира. В 1950 году на базе отдела рукописей Института литературы им. Низами был организован Республиканский Рукописный Фонд, как единый центр по сбору, систематизации, хранению, публикации средневековых памятников письменности Востока. Собрание рукописей института, как отмечалось, представляет исключительную ценность по уникальным по содержанию памятникам письменности по истории, географии, математике, астрономии, медицине, минералогии, философии, теологии, юриспруденции, грамматике, поэтике, художественной прозе и поэзии на азербайджанском, турецком, арабском, персидском и других языках. Коллекция рукописей равноценна коллекциям самых знаменитых библиотек и музеев мира. В Азербайджане ещё в начале ХХ века начался сбор памятников письменности. Основные материалы были приобретены в результате сбора рукописей, находящихся в личном пользовании населения. Первоначально основу рукописного фонда Института составляли также личные коллекции выдающихся деятелей науки и культуры Азербайджана ХIX-XX веков - Аббасгулу Ага Бакиханова, Мирзы Фатали Ахундзаде, Абдулгани Эфенди Халисагарызаде, Гусейна Эфенди Гаибова, Бахмана Мирзы Гаджара, Мир Мохсуна Навваба и других. На базе Республиканского Рукописного Фонда в 1986 году был учреждён Институт рукописей Академии наук Азербайджана. Здесь проводились серьезные исследования уникальных рукописей, старопечатных книг на восточных языках, вводились в научный оборот письменные памятники из собрания фонда. Становление Института рукописей как современного научно-исследовательского центра, связано с именем общенационального лидера, великого вождя Гейдара Алиева. В 1996 году по указу Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева Институту рукописей было присвоено имя великого поэта и мыслителя Мухаммеда Физули. Он был размещен в одном из красивых архитектурных зданий в центре Баку (1982). На протяжении многих лет Институт рукописей не только бережно хранит уникальную коллекцию рукописных книг, а также приумножает ее. Получив статус самостоятельного специализированного научного учреждения, институт начал интенсивную работу по пополнению своего фонда, в результате чего в его состав вошли тысячи рукописей, старопечатных книг, исторических и археографических документов, которые были собраны из различных культурно-просветительских учреждений и библиотек. Содержащийся в фондах института материал уникален по своей научной значимости, многие из них отличаются изысканным художественным оформлением переплетов. На сегодняшний день богатые фонды Института рукописей насчитывают более 40 тысяч редких, ценных рукописных документов, из которых около 12-ти тысяч арабографические рукописи, написанные и переписанные в IX-XX веках. Среди ценных экспонатов Института хранится самая древняя рукопись - это часть суры «Ан Ниса» Корана, написанная на коже (IХ в.), древняя рукопись произведения «Ас-сихах», составленная в конце Х века известным лексикографом Исмаилом ал-Джовхари и переписанная в 1117 году; произведение Абу Али ибн Сины «Ганун фи-т-тибб» («Канон врачебной медицины»), переписанное почерком насх в Багдаде (1143 г.), в котором содержатся интересные рисунки, с изображением хирургические инструментов, применявшихся более 800 лет назад. Из книжных памятников письменности достойны внимания такие, как произведение Абу-Касима аз-Захрави «Ал-Магала ас-саласин» («Тридцатый трактат») - один из томов фундаментального трактата на арабском языке по медицине; рукопись произведения Рустама Джурджани «Захирейи-Низамшахи» («Лекарства Низамшаха»), переписанная в XIII веке; рукопись произведения Аби ибн Гусейна Казвини «Манахидж ут-талибин вал маариф ус-садигин», переписанная в 1377 году; один из экземпляров произведения Шейх Махмуда Шабустари «Гюльшани раз», переписанного в XIV в. и др. Из памятников письменности, переписанных в ХV в., следует отметить диван Камола Худжанди (1436), диван Ровшани (1484), диван Насими (1494 ), «Бустан» («Плодовый сад») Саади (1494), произведение «Вафайат ал-айан» Ибн Халликана (1484), астрономическую таблицу Насреддина Туси «Зидж-Эльхани», «Иршад-ул-мохтадж ила шархи-минхадж» и другие произведения Мухаммеда ибн Абубакра Аш-Шафеи, произведение Хаджу Кирмани «Хумай и Хумаюн» (1415) др. Институт рукописей пополняет состав фондов также путем приобретения копий памятников письменности из музеев, библиотек, архивов зарубежных стран, что является результатом достигнутых успехов в развитии межгосударственных связей Института за последние годы. В этом деле большую помощь оказывают наши соотечественники, живущие за рубежом. Приобретенные из библиотек зарубежных стран копии рукописей, располагающие ценными фактами общественно-политического и социального прошлого Азербайджана, исследуются учеными Института, что позволяет и по-новому взглянуть на историю культуры, науки и литературы нашей страны и историю Азербайджана в целом. Приобретению электронных версий раритетных рукописей в Институте также уделяется внимание. Более 200 копий. и электронных версий материалов по истории и литературе Азербайджана приобретено из Парижской Национальной Библиотеки. (2013), в числе которых - произведение «Калила и Димна», переписанное в Тебризе в ХV в., «Огузнаме», котором на чигатайском языке повествуется об истории тюрков-огузов, книга по медицине «Джаррахнаме», написанная в ХVI в., произведения Алишера Навои и др. Большой интерес вызывают фотографии Баку начала ХХ в., карты по истории Азербайджана, патефонные записи песен, исполненных азербайджанскими певцами в Париже, произведения побывавших в Азербайджане путешественников Европы и т.д. Институт приобрел также электронные варианты и факсимиле 328 рукописей, большое число миниатюр, образцов каллиграфии, хранящихся в Художественном музее Уолтерса (г. Балтимор, США, штат Мэриленд). В Институте рукописей уделяется большое внимание каталогизации рукописей. Специалистами института составлен ряд каталогов рукописных собраний на арабском, фарсидском, турецком и других языках. Ведется работа по научному описанию личных архивов, хранящихся в фондах института. Изданы переводы десятков памятников письменности, составлены и изданы библиографические указатели архивных материалов, опубликованы сотни монографий, подготовленных учеными Института. Азербайджан - страна с древней историей, богатая материально-культурными, духовными ценностями. Сбор, хранение, исследование, публикация, представление на международных выставках памятников письменности, являющихся уникальными экспонатами, отражающих историю и культуру азербайджанского народа с древних времен по настоящее время, - одно из основных направлений деятельности Института рукописей. Другой немаловажной задачей института является сохранение для последующих поколений уникального культурного наследия и богатства нашей страны, которое бережно хранилось на протяжении веков. В эпоху внедрения и развития информационно-коммуникативных технологий (ИКТ) решению этой задачи помогает оцифровка памятников письменности – создание электронной библиотеки рукописей. Оцифровка книжных памятников гарантирует обеспечение сохранности физического состояния культурно-исторического наследия, содержащего бесценные сведения об истории развития нашей страны, а также доступа к нему ученых-исследователей и широкого круга пользователей в долгосрочной перспективе. Электронные издания сегодня получают все большее признание в мировой практике и обладают рядом преимуществ, важных для исследования рукописных документов. Прежде всего, они просты в использовании. Изменяется сам способ работы с источником. Появляется возможность вынести на рабочий стол одновременно два листа рукописи, не составляющие разворот, листы из разных рукописей, что позволяет провести сравнительный текстологический, палеографический анализ рукописей, сравнивать рукописи, близкие по тексту, художественному оформлению и т.д. Организация доступа к электронным версиям рукописей - это возможность проводить работы в области научно-исследовательской, экспозиционной и издательской деятельности, сократив количество обращений пользователей к оригинальным манускриптам. Президент АР Ильхам Алиев 16 апреля 2013 года подписал распоряжение об утверждении «Государственной программы по использованию в соответствии с требованиями времени азербайджанского языка в условиях глобализации и по развитию языкознания в стране». В пункте 6.4.4. «Плана мероприятий по реализации государственной программы…» поручается «в целях облегчения использования рукописей, хранящихся в Институте рукописей НАН Азебрайджана, создать электронную библиотеку рукописей». Руководством Института рукописей для реализации данного распоряжения главы государства был определен план мероприятий, на основе которого был создан Отдел электронных ресурсов, оборудованный самой необходимой аппаратурой: сканером, компьютерами, создана локальная сеть и т.д. Для обучения сотрудников были организованы курсы по созданию электронного каталога и электронной библиотеки рукописей, по технике обращения с рукописями при их оцифровке и т.д. К работе были привлечены сотрудники отделов электронных ресурсов, библиотеки и научной информации, книговедения и библиографии, владеющие восточными и другими иностранными языками, В Институте рукописей работа по созданию электронной библиотеки и электронного каталога памятников письменности ведется с конца 2014 года. На начальном этапе работы оцифровывались рукописи на турецком языке. Но в процессе работы сотрудники отдела столкнулись с небольшой проблемой. Так как определенная часть рукописей, хранящихся в фондах института – часто, это переплетенные в одну книгу разные произведения, которые могут быть на турецком, арабском или фарсидском языках. Чтобы эти рукописи повторно не запрашивать с фонда, не повредить их физическое состояние при сканировании, в особенности издания, находящиеся в крайне ветхом состоянии, было принято решение, создавать электронные копии рукописей не по языкам, а последовательно по порядку размещения их в фонде. Надо отметить, что этот метод оправдал себя. На сегодняшний день уже изготовлены электронные копии около 3 тысяч рукописей. Ежедневно сканируется от 5 до 10 рукописей - около 3 тыс. страниц. Более 10 тысяч рукописей включены в соответствующие базы электронного каталога (по языкам). Работа в том и другом направлении продолжается. После завершения оцифровки рукописей, сроки которой еще не определены, можно будет приступить к их практическому использованию в электронной форме. Мы уверены, что в недалеком будущем Институт рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана, как единый государственный центр хранения рукописей, добьется значительных успехов в приумножении своих фондов, в приобретении копий и электронных вариантов рукописей по Азербайджану, хранящихся в музеях, архивах и библиотеках мира. Большая и трудоемкая работа по оцифровке коллекции памятников письменности в Институте рукописей, сделает их более доступными для исследователей, обеспечит возможность использования и передачи этого историко-культурного наследия страны, содержащего в себе ценную научную информацию, будущему поколению ученых и даст возможность продемонстрировать книжные памятники страны всему миру. Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|