Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 4,57 Mb.
|
| BİR PYES
Əli Kərimin «Ürək güzgüsü» adlı bir pyesi var. Hər dəfə həmin pyeslə bağlı söhbət düşəndə Boquslavski ilə söhbətim yadıma düşür. O, deyirdi ki, Əlini başqa canrlarda yazmağa qoymaq olmaz, onun injə, zərif şeirlər toxuyan hədsiz zərif hüjeyrələri korlana bilər. Əgər bu doğrudursa, əgər Əlinin zərif hüjeyrələri zərrə qədər də olsa zərər çəkibsə, onun günahkarı mən olmalıyam. Çünki Əlini uzun illər səhnə əsəri yazmağa mən təhrik etmişəm. Hətta 60-jı illərin əvvəllərində «Üçünjü atlı» poeması haqqında yazdığım məqalədə Əlinin dramatik təfəkkürə malik olmasını xüsusi qeyd etmişdim. Və günlərin birində Əli pyes yazdığını söyləmişdi. Fikirləşdim bəlkə Əli ona sərf etdiyi enercinin hesabına bir-iki xrestomatik şeir yaza bilərdi və Rəsul Rzanın Nazim Hikmətin dilindən dediyi sözlər yadıma düşür: «Bir şeir yazmaq bir pyes yazmaqdan zor». 1961-ji ildə «Üçünjü atlı» poeması haqqında yazdığım məqalədə Əlinin dramatik dialoq qurmaq bajarığını xüsusi vurğulamışdım. Söhbətlərimizdə də onu təkidlə dram əsəri yazmağa təşviq edir, həvəsləndirirdim, o isə qulaq asır və gülümsəyirdi… İndi aradan 30-35 il keçəndən sonra Əlini pyes yazmağa həvəsləndirməyimin səbəblərini dürüst aydınlaşdırmaq mənim üçün çox çətindir. Yəqin ki səhnəmizin çox ehtiyaj duyduğu olduqja təravətli lirik pyeslər yazajağına etiqad edirdim: müasir gənjlər, müasir hisslər, müasir tutumlu dialoqlar – deyək, «İlk simfoniya»da olduğu kimi. Digər tərəfdən, Əlini mən güzəranını yaxşılaşdırmaq üçün səhnə əsəri yazmağa ruhlandırırdım. Başqa ədəbi növlərə nisbətən dövlət dram əsərlərinə daha yüksək əmək haqqı verirdi. Əli təpədən dırnağa xalis ədəbiyyatçı idi, onun çörəyi yalnız ədəbiyyatdan çıxırdı. Uzun illərin arxasından Əliyə pyes yazdırmaq üçün təşviqat aparmağımın səbəbini bunda görürəm. Və günlərin birində Əli balaja Azəri də götürüb gəldi bizə. Artıq teatrın direktoru ilə baş recissor Yusif Bağırovla danışıqlar aparmışdım. Bədii şura üzvlərinin bəziləri ilə də görüşmüşdüm. Pyes haqqında konkret təsəvvürüm olmadığından ən çox Əli Kərim haqqında söhbət etmişdim. Mən həmişə teatr kollektivinə belə bir fikir təlqin etməyə çalışırdım ki, bədii yaradıjılığın bir sahəsində müvəffəqiyyət qazanmış (nəsr ya poeziya sahəsində), yazıçı adını daşımağa layiq görülmüş şəxslərə teatrın qapılarını açıq saxlasınlar. Həyatda möjüzə olmur, olsa da yüz ildə bir! Yəni, ədəbi növlərin heç birində kiçik bir yazısı olmayan ya avtoinspektor, ya da aptekçi teatra hazır pyes təqdim etsə, ona ehtiyatla yanaşsınlar. Yusif Bağırov Əlini şəxsən tanıyırdı, bir dövrdə teatr institutunda oxumuşdular (Əli jəmi bir il təhsil almışdı orada, sonra Moskvaya getmişdi). Şura üzvü olan aktyorların bəziləri ilə Əlini Bakıda tanış etmişdim. Mən Əliyə telefonla demişdim və razılaşmışdıq ki, pyesin oxunuşunda iştirak etməyim. Əli bunun səbəblərini yaxşı bilirdi və burada mətləbə aydınlıq gətirmək üçün bir haşiyə çıxmağa ehtiyaj vardır. Həmin dövrdə teatrın dörd aktyoru (ən seçmə sənətkarlar) şəhər partiya komitəsinin teatra qeyri-profesional bir şəxsi zorla direktor təyin etməsinə etiraz əlaməti olaraq işə çıxmamış, bir növ tətil aksiyası keçirmişdilər. Həmin aktyorlar işdən xarij edilmişdilər və onların yenidən işə qayıtmasına güjlü müqavimət göstərilirdi. Məni ən çox qəzəbləndirən teatrın bir sıra aktyorlarının da öz sənət yoldaşlarının işə qayıtmalarına jiddi müqavimət göstərmələri idi. Onlar dərk edə bilmirdilər ki, həmin hadisə onların öz başlarına da gələ bilər. Buna görə də mən öz doğma evim zənn etdiyim teatrdan üz çevirmişdim. Teatr rəhbərliyi çox istəyirdi ki, mən yenidən teatra qayıdım, mənimlə bağlı işləri çox idi. Elə mən özüm də teatra qayıtmağı çox istəyirdim, orada görüləsi işlər də vardı. Lakin dörd aktyora olan insafsız münasibət yolumu kəsirdi. Səhər yeməyindən sonra Əlini teatra ötürdüm. Bir saatdan sonra çox yaxşı ovqatla qayıtdı, «axşam saat 6-da oxu olajaq»-dedi. «Çox yaxşı qarşıladılar məni, sağ ol». - Mən niyə sağ olum, səni tanıyırlar, özü də çox istəyirlər, elə oxu da uğurla keçəjək – dedim. - Sən də mənimlə getməsən baş tutmaya da bilər. - Nə üçün? - Dedilər ki, hökmən səninlə gedim bədii şuraya. - Axı niyə? - Dedilər ki, sən iştirak etməsən, birdən kvorum olmaz, ijlas da baş tutmaz. Məni teatra aparmağın yolunu tapmışdılar. Əliyə görə getməyə bilməzdim. - Yaxşı – dedim, - Əli, vaxta hələ xeyli var, xəlvətə çəkil, pyesi asta səslə, amma intonasiya ilə bir də oxu, elə et ki, orda hər şey rəvan getsin, aktyorlar üçün ilk oxunun böyük əhəmiyyəti var, bəzən dinləmə prosesində özlərinə rol da seçirlər. - Yaxşı, dedi Əli. Amma bu «yaxşı»dan ağlım bir şey kəsmədi. Axşam saat 6-da teatrda idik. İstər-istəməz küsü saxladığım aktyorlarla da salamlaşıb görüşməli oldum. Direktor ijlası açdı, Əlini təqdim etdi, pyesi oxumaq üçün sözü ona verdi. Fəqət Əli heç yerindən qımıldanmadı, yazıq-yazıq üzümə baxdı. - Oxusana – dedim. - Sən oxu, - dedi. Pyesi masanın üzəri ilə qabağıma itələdi. Heç bir söz deyə bilməzdim bu aktyorların yanında. Axı Əlini burada məndən yaxşı tanıyan yox idi. Yadıma «Azərnəşr»də «Qızıl qanad» kitabı üçün müqavilə bağlaması düşdü, misrası bir manat otuz qəpikdən. «İlahi bu utanjaqlıqla, bu yüksək, həddindən ziyadə abır-həya ilə bizim Əlimiz bizim bu jəmiyyətdə nejə baş çıxarajaq, axırı nejə olajaq bizim Əlinin?!» Əvvəljə gərək əsərin adını elan edəydim. Jildin üz qabığında əsərin adı yoxdu, açdım içəridə də yoxdu. Yavaşja xəbər aldım: - Pyesin adı nədir, Əli? - Adını hələ tam dəqiqləşdirməmişəm. - İndi protokol bağlanajaq, hökmən olmalıdır. - Şərti «Ürək güzgüsü». - Pyesi itələdim qabağına - Yaz – dedim öz dəsti xəttinlə. - Sən Allah, özün yaz – dedi. Özüm yazası oldum. Ən çətini tanış olmadığım əsəri bədii şurada oxumaq idi. Vaxtilə korrektor işləməyim karıma gəldi. Hərfləri, sözləri gözüm tez alırdı. Yarıya qədər bir nəfəsə oxudum, tam səssizlik idi, yalançı öskürək səsləri eşitmədim. Pyes zənnimjə tutmuşdu, Əsərin mövzusu da, məzmunu da aktyorlar üçün təzə idi, əlbəttə, bu da şərtdəndi. Bir səhnə əsəri kimi isə «Ürək güzgüsü»nü həzm etmək çətin olardı. Müzakirələrdə ilk danışan yenə mən oldum, əsərin hər jəhətdən dramaturgiyamızda yenilik olduğunu xüsusi vurğuladım. Demək olar ki, şura üzvlərinin hamısı çıxışlarında əsəri təriflədi. «Ürək güzgüsü» yekdilliklə bəyənildi. Evə qayıdandan sonra gejə yarı Əli yatandan sonra əsəri bir də oxudum, çox maraqlı idi mənim üçün. Amma bir nigarançılıq da baş qaldırdı içimdə. Bizim teatrda bu əsərin səhnə həllini tapa biləjəklərmi? Bizim recissorlar ənənəçi idilər, Əlinin əsəri isə tam təzə münasibət tələb edirdi. Mənim gümanıma görə bu əsəri olsa-olsa yalnız Tofiq Kazımov ləyaqətlə tamaşaya qoya bilərdi; ona isə əlimiz çatmazdı. Lakin məni rahat edən o oldu ki, əsəri Mədəniyyət Nazirliyinin və senzuranın bürokratiyasından xilas etmişdik. Yəni Əli bundan sonra əsərini istədiyi başqa bir teatrda da təqdim edə bilərdi. Artıq «Ürək güzgüsü»nün «pasportu» vardı. Ertəsi gün bədii şuranın protokolunu hazırlamaqla məşğul oldum, yazı-pozu işlərində aktyorlara bel bağlamaq olmazdı, yazıya o qədər də həvəsli deyildilər. Aktyorlar keçən gün dinlədikləri əsərdən çox Əlinin şəxsiyyətindən danışırdılar, sən demə Əlinin pyesi mənə oxutdurması prosesini bütün təfərrüatı ilə izləmişdilər. «Niyə belə fağırdır» - deyə xəbər alırdılar – «Elə bil heç Moskvada oxumayıb». «Mən indiyəjən belə utanjaq müəllif görməmişəm» və sairə və ilaxirə. Sıraları daima artmaqda olan Yazıçılar İttifaqına verilən ianədən (müxtəlif formalı) daha çox pay qoparmaq uğrunda yekələr və ən yekələr arasında az qala ölüm-dirim mübarizəsi getdiyi bir məqamda əsl sənətkar və köməyə daha çox ehtiyajı və haqqı olan Əli bu xasiyyəti ilə nə edə bilərdi?! Protokolu tam hazır edib möhürlədəndən sonra Əlini Bakıya yola saldım. Çox təəssüf ki, pyesin premyerasında iştirak edə bilmədim, Moskvada bir aylıq elmi məzuniyyətdə idim. Məzuniyyət vaxtını dəyişmək mümkün olmadı. Evdən telefonla dedilər ki, ilk tamaşa uğurla keçib, sevindim. Moskvadan qayıdandan sonra tamaşaya baxdım, məyus oldum, sadəjə pyesin illüstrasiyası idi, recissor əsərin əsas məğzinə yaxın da gələ bilməmişdi. Onun istedadsız olduğunu deyə bilmərəm, elə tamaşalar qoymuşdu ki, səhnədə otuz il duruş gətirmişdi, sadəjə o başqa dünyanın adamı idi, Əli də başqa. Ümidim artıq «pasport» almış əsərin bir gün Bakıda uğurla tamaşaya qoyulajağına qalmışdı. Əlinin sağlığında, hətta ölümündən sonra da ayrı-ayrı teatralların əsərlə maraqlandıqlarını eşidir sevinirdim. Lakin bu sevinjlər gerçəkliyə çevrilmədi. Günlərin birində Göyçayda Rəsul müəllim sözarası dedi ki, teatrımız lap Quba meydanına çevrilib. Mən isə Əli Kərimin «Ürək güzgüsü» əsərinin bir gün qüdrətli bir recissor tərəfindən tamaşaya qoyulajağına hələ də ümid bəsləməkdəyəm. Əli Kərimin «Ürək güzgüsü» pyesi çox yayılmadığından, haqqında heç bir məqalə-filan yazılmadığından, əsərin fabulasını «dədə-baba qaydası» ilə şərh etməyə ehtiyaj duyulur. Əsər haqqında oxujuda müəyyən təsəvvür yaratmadan onun haqqında deyilənlər havadan asılı qalar. Hadisələr elmi-tədqiqat parapsixologiya müəssisəsində (institutunda) vaqe olur. Əlinin insanın mənəvi dünyasından bəhs edə bilməsi üçün bu müəssisə daha əlverişli idi. Ümumiyyətlə, Əlinin «istehsalat mövzusu»ndan ağlı bir şey kəsmirdi. Parapsixologiya laboratoriyasında isə Əli öz tərəssüd borusunu birbaşa bədii ədəbiyyatın əzəli və əbədi obyekti olan insana, onun ruhi və mənəvi dünyasına tuşlaya bilərdi. Pyes təxminən məşhur Azərbayjan parapsixoloqu Tofiq Dadaşovun ilk uğurlu eksperimentlərinin İttifaqda səs saldığı dövrlərdə qələmə alınmışdır. Lakin pyesdə mətləb başqadır. Parapsixoloqların ümumdünya simpoziumunda javan azərbayjanlı alim bildirmişdir ki, insanın bütün duyğu və düşünjələrini lentə yaza bilər. Bu javan alim parapsixologiya şöbəsinin müdiri Şahinin keçmiş məktəb yoldaşı Adildir. Şahin Adilin şərəfinə elə şöbədəjə məjlis düzəltmişdir. O, Adilin şöhrətli bir alim olduğunu eşitmiş, lakin bu şöhrətin konkret olaraq hansı kəşf və ya ixtira ilə bağlı olduğunun fərqinə, mahiyyətinə varmamışdır. Adilin ilk gənjlik illərində sevdiyi Fəridə də burada çalışır. O, sanki şöbə müdiri Şahinin sağ əlidir, onun tapşırıqlarına qeydsiz-şərtsiz əməl edir. Onu olduqja xeyirxah insan kimi reklam edir. İşçisinin sayı az olan bu kiçik müəssisədə münasibətlər mürəkkəbdir. Adilin gəlişi bu münasibətləri daha da gərginləşdirir. Təbiidir ki, insanın qəlbindəkilərin oxuna biləjəyi haqqındakı xəbər jəmiyyətin müxtəlif zümrə və təbəqələrində, müxtəlif əqidə və peşə sahiblərində, müxtəlif əxlaq tərzinə malik adamlarında müxtəlif reksiyalar doğurmalıdır. Təbiidir ki, hərə öz nöqsanlarını, günahlarını, nə vaxtsa törətdiyi və gizlədə bildiyi jinayətini yada salır, bunların aşkarlanajağı təqdirdə nələr baş verəjəyini təsəvvürünə gətirib dəhşətə düşür. «Bir spiçka çöpünü oğurlayanı» damladıqları bir dövrdə yəqin ürəyinin dərinliklərində ijtimai quruluşa etiraz duyğuları olan adamlar da təbii ki, belə ixtiradan həyəjanlanmaya bilməzdilər. İxtiraçıya həsəd aparanların da öz narahatlıqları var. Jəmiyyət qarşısında bu və ya digər jinayəti olan adamların vahiməsi təbiidir. Laboratoriyanın təsərrüfat işləri müdiri Lələ və onun köməkçisi Qubadın bu mətləblə bağlı keçirdikləri həyəjan və vahimə yeni kəşfin geniş miqyasda yarada biləjəyi vahiməni əlbəttə tam və bütöv verə bilməz, əgər təbir jaizsə Əlinin əsəri bir növ «kamera pyesidir» və bu vahimənin miqyasını geniş vermək tamaşa müəllifi olan recissorun istedad güjündən asılıdır. Hər halda fikirlərin uzaqdan oxunması mətləbinə bu iki aşağı təfəkkür sahiblərinin münasibətləri jəmiyyətdə doğula biləjək həyəjanlarla həmahəngdir. Lələ və Qubad kiçik oğrulardır. Laboratoriyaya verilən spirti aparıb maqazinçi Qədəmşahla su qatıb araq əvəzinə satırlar. Bu laboratoriyaya nə qədər spirt verərlər ki?! Görünür, onların ayrı oğurluq yerləri də var. İxtiraçı haqqında onların özlərinə məxsus fikirləri var.
Qəribədir ibtidai təfəkkür sahiblərinin olduqja həyasız «özünü müdafiə» üsulları var. Onların jinayətlərini aça biləjək hər şey qeyri-qanuni, indiki leksikonla desək «antidemokratik» hesab olunur. Yeni ixtiraya Lələnin münasibəti belədir: «…Bundan sonra yaşamaqdan gözümüzü çəkməliyik». Əsərin bu iştirakçıları sanki Azərbayjan dramaturgiyası üçün ənənəvidir. Lakin Əli Kərim onları işlədikləri mühitə uyğun boya və vasitələrlə təqdim edir. Müəssisənin direktoru (Şahin) ilə mükalimədə Lələnin sifəti, ona xas olan əsas əlamət qəribə bir formada açılır. Təzə xəbərin ağır təsiri altında olsa da, Lələ vərdişindən qalmır, danışıq manerasını hifz edir.
Təkjə bu dialoq bu iki adamın bütün münasibətlərinin mahiyyətini açır. Lələ öz yoldaşlarına deyəndə «Şahin üçün Bilgəhdə gözəl bir bağ evi də tikdirmişəm» aydın olur ki, laboratoriyadan təkjə spirt oğurlanmır, onların başqa gəlir yerləri də var. Lakin Lələni qorxudan bu deyil. Dostu Oğlanşahın təhriki ilə Ağa bir nəfəri öldürmüş, Lələ də bu qətlin şahidi olmuşdur. Vahiməni yaradan və güjləndirən əsas amil beyinləri oxuyan alimin – Adilin hazırda laboratoriyada olmasıdır, xüsusi aparatla insanların iç dünyasını, sirlərini açmağa hazırlaşmasıdır. Nə Lələ, nə də Oğlanşah detektorun qarşısında durmaq istəmirlər. Əlinin jan qurtaran «pyes» adı ilə təqdim etdiyi bu səhnə əsəri belə məqamlarda yeni gülüş vasitələri ilə zəngin əsl komediyaya çevrilir. Xoflu adamlar belə bir «kəşf» edirlər ki, əgər onların əvəzinə oxşarları («dvoynikləri») detektor qarşısında dayansalar aparatı aldatmaq mümkün olar, bir şərtlə ki, detektor qarşısında onları əvəz eləyənlər «təmiz adamlar» olsunlar. Buradan da iştirakçıların qarşısına olduqja çətin bir problem çıxır – təmiz adam axtarışı (Bax bu Əlinin dramaturgiyamıza gətirdiyi yenilik idi. Əvvəllər təmizlik ənənəvi trafaretə çevrilmiş «müsbət» obrazda təjəssüm etdirilirdi – sxem olan jansıxıjı obrazda. İndi isə Əli Kərim bu mövzunu lağ-lağı, dolaq şəklində ən çirkli adamların obrazları vasitəsi ilə irəli sürürdü). Təbii ki, «təmiz adam» axtarışı daha oricinal komik vəziyyətlərin meydana çıxması ilə nətijələnirdi. Təmizliyin ənənəvi müsbət obrazlar vasitəsi ilə verilməsi artıq jansıxıjı olmuşdu. Bu, məsələnin jəmiyyətin başdan-başa çirkaba batdığı bir mərhələdə jiddi qoyuluşu da müşkil bir işdi. Əli daha münasib bir forma tapa bilmişdi – lağ-lağı. Bu adamların düzlük və təmizlik barədə real zəmindən çıxış etmələri qəribə paradokslara gətirib çıxarır. Jəmiyyət elə məqama çatmışdır ki, bütün zamanlar üçün ən ülvi, ən ilahi şey hesab olunan düzlük lağ obyektinə çevrilmişdir. Lələ dostu Oğlanşaha özünə bir «Oğlanşah» tapmağı tövsiyə edir. Öz oxşarını telefonla tapan Lələ ondan «ən çox yediyi xörəyin» adını xəbər alır. Oxşar «kartof» deyə javab verir. Yəni təmizlik elə yoxsulluqdur. Lələ təmizlik barədə söhbəti arvadı ilə davam etdirir (Lələnin nəzərində təmizlik tutiyəyə çevrilmişdir, nə qədər axtarsan da tapa bilməzsən. Ümumiyyətlə, təmizliyi görmək üçün zərrəbin gərəkdir).
Bu yerdə pyesin şərhini saxlayıb hökmən haşiyəyə çıxmalıyam. Bir zamanlar ziyalılar Azərbayjanda düzlük, doğruçuluq simvolu olublar. Və Əli də məhz divardakı şəklin ziyalı olduğunu təsadüfi vurğulamayıb. Azərbayjan ziyalılığının ən parlaq nümayəndələrindən biri Firidun bəy Köçərli olmuşdur və o, jəllad kötüyünə dilində düzlük və həqiqət sözləri ilə getmişdir. Bu yerdə, bu məqamda onun hansı şəraitdə qətlə yetirildiyini hökmən yada salmaq zəruridir. 1920-ji ilin mayında Gənjə üsyanı məğlubiyyətə uğrayandan sonra şəhərdə qətliam başlayıb. Bu qırğının ən fəal iştirakçıları erməni daşnakları olub. Məsələ burasındadır ki, üsyanın təşkilatçıları hərəkətə başlamazdan əvvəl şəhərin ermənilər yaşayan hissəsinə nümayəndələr göndərmişlər. Bu nümayəndələr erməni başçılarına bolşeviklər əleyhinə üsyan qaldırmaq niyyətində olduqlarını söyləmişlər (Qoy oxujular özləri bu fakta qiymət versinlər). Erməni başçıları bunun gözəl niyyət olduğunu söyləmiş, üsyan başlayan kimi onların köməyinə gələjəklərini vəd etmişlər. Bolşevik qoşunlarının (şəhərdə və ətrafında olan) məhv edilməsi mərhələsində heç erməni köməyinə ehtiyaj olmamışdır. Bakıdan yeni qoşun hissələri gətirilib şəhər mühasirəyə alınandan sonra şiddətli döyüşlər başlananda üsyan başçıları ermənilərə mürajiət etmişlər. Daşnakların javabı qısa olub: «Biz bitərəfik». Yeddi günlük şiddətli döyüşlərdən sonra bolşevik qoşunları şəhərə girəndə silahlı erməni quldurlar da onlara qoşulub daraşıblar şəhərin janına. Ermənilər əsas zorakılıqların təşkilatçıları və fəal iştirakçıları olmuşlar. Onlar əsasən üsyanda iştirak etməmiş, sayma-seçmə adamları, xüsusən ziyalıları güllələtməklə məşğul olmuşlar. Bütün bunları mənə hadisələri öz gözləri ilə görmüş şəxslər danışmışlar. Firidun bəylə bağlı olan hadisəni isə Mir Javad adlı qojaman bir müəllim söyləmişdir. Fajiəni elə onun dilindən verməyi daha münasib hesab edirəm. «Gənjə üsyanı məğlubiyyətə uğrayandan sonra şəhərdə qalmış bütün başıpapaqlıları həbsxanalara doldurmağa başladılar. Dustaqların sayı həddən artıq çox olduğundan müxtəlf yerlərdə, zirzəmilərdə, damlarda da dustaq saxlamağa başladılar. Mən şəhər polis idarəsinin təjridxanasında idim. On beş adamlıq kamerada əlliyə yaxın dustaq vardı, uzanmağa yer, tənəffüs etməyə hava yox idi. Bir yandan içəri təzə dustaqlar gətirilir, digər yandan da iki bir-üç bir ad familiya ilə çağırıb harasa aparırdılar. Yəqin ki, güllələməyə. İçəri girən hər bolşevik əskərinin yanında bir erməni də olurdu. Mən artıq hiss etmişdim ki, ermənilərin işarəsi ilə ən seçmə adamları aparırdılar. Mən Firidun bəy Köçərlini yaxşı tanıyırdım, həm də çox istəyirdim. Ona dedim: - Ağa, burada vəziyyət çox qəlizdir, ermənilər bizim sayma-seçmə adamlarımızı bolşeviklərin əli ilə güllələdirlər. Ona görə, sizdən ajizanə xahiş edirəm, adınızı gizlədin, yəni deməyin ki, siz Firidun bəy Köçərlisiniz. Firidun bəy təəjjüb və bir az da qəzəblə mənə baxdı: - Nejə yəni adımı gizli saxlayım? - Deyin ki, adım Məmməddir, ya Həsəndir, ya da Əlidir. Köçərli famili çox məşhurdur, ermənilər də tanınmış adamlarımızın qanına yerikləyir. Kişi çox sərt görkəm aldı, qəzəblə dedi: - Çox ayıb olsun sənə, gör nə təklif edirsən. Bəyəm insan da yalan danışarmı?! Mən daha dillənmədim, qorxdum daha ağır sözlər eşidəm. Bir neçə saatdan sonra bir bolşevik həmin qayda ilə yanında da bir erməni girdilər kameraya, bir neçə adamın familiyasını soruşdular, anjaq bir söz demədilər. Növbə Firidun bəyə yetişdi. Rus sərt səslə xəbər aldı: - Adın, familiyan?! - Firudin bek Koçarlinski! – deyə kişi qürurla dilləndi. Rus erməninin üzünə baxdı, erməni him elədi, rus əmr etdi: - Haydı durun, çıxın! Firidun bəy əhvalını pozmadan durub kameranı tərk etdi. Azərbayjanın bir ziyalı oğlu da dünyadan belə getdi». Əli elə maraqlı bir sənətkardır ki, remarkada yazdığı sanki ötəri bir söz də assosiasiyalar doğurur. Remarkada verilən bu sözlərin arasından həm də 20-30-ju illərdə geniş kütlələrin beyət etdikləri ziyalı obrazları boylanır. O zaman xalqın gözündə işıq simvolu idi ziyalı – düzlük, həqiqət simvolu idi ziyalı. Dövlət ideologiyasının birmənalı qiymət vermədiyi, bəzən «çürük» təyini ilə qiymətləndirdiyi ziyalı ideoloci doktrinadan asılı olmayaraq xalqın gözündə düzlük və xeyirxahlıq müjəssəməsi idi. Həmin illərdə bir az qorxaq, bir az ürkək görünən ziyalılar pıçıltı ilə olsa da insanlara yalnız həqiqəti çatdırmağa çalışırdılar. Düzlük, doğruçuluq ziyalının güjü, qüdrəti olmaqla yanaşı, belə həlləm-qəlləm dünyada bəlkə də zəifliklərindən biri idi. Təmizlik, düzlük, halallıq mövzusu ümumbəşəri və müqəddəs mövzudur. Əli xırda adamların, lələlərin, oğlanşahların vasitəsi ilə bu problemin bədii şərhinə girişməzdi. «Ürək güzgüsü» pyesində elə bir şəxsiyyətin (bədii ümumiləşdirmə sayəsində yaradılmış şəxsiyyətin) obrazı var ki, müharibədən sonrakı dramaturgiyamızda siqlət, əzəmət baxımından onunla müqayisə olunajaq, ona tay tutulajaq ikinji bir obraz yoxdur. O, tamamilə oricinal, Əlinin poetik təxəyyülünün, gərgin axtarışlarının xoşbəxt nətijəsidir. O, İxtiyardır. Sovet dövrü dramaturgiyasının ənənələrinə görə, pyeslərin əvvəlində personacların siyahısı verilərkən adətən (bədii qüdrətindən asılı olmayaraq) müsbət hesab olunan obrazların adları əvvəldə gəlirdi (Yəni bunun da bir mənası vardı). Əlinin pyesinin on iki iştirakçısı var. Əslində siyahının başlanğıjında yazılmış olan qəhrəmanın adı səkkizinji yerdədir. Əli bu obrazı hətta siyahıda belə kimlərinsə nəzərlərindən yayındırmaq istəyir. Nə üçün? Çünki Əli Kərimin jəmiyyət, onun eybəjərlikləri haqqındakı jəsarətli fikirləri bu obrazın vasitəsi ilə verilir (Bu obraz danışdıqja, öz fikirlərini izhar etdikjə onun sarkazmla yoğrulmuş qəzəb dolu fikirlərinin dalğaları arasından Əli özü boy verir). Biz bunu obrazın təhlili prosesində daha aydın görəjəyik. Parapsixologiya elmi sahəsində müəyyən uğurları olan İxtiyar bəlkə də dünya miqyasına çıxası alimdir. Lakin bayağı münasibətlər, elm dünyasında işlənməsi əjaib sayılmalı olan «üsullar», «zəmanə övladları» onu sıxışdırıb bir laboratoriyanın künjünə salmışlar. Əlajları olsa, onu məhv edərlər. Lakin yox, hələ onun elm, bilik jövhərini tamam sıxıb çıxarmamışlar. Ondan hələ sona qədər istifadə edə bilməmişlər. Başqa obrazların xarakterlərinin açılmasında İxtiyar məhək daşı funksiyası daşıyır. Məhz onunla mülaqatda əvvəllər əxlaqi baxımdan normal adam təsiri bağışlayan Fəridənin əsl siması açılır. Özü istəsə də, istəməsə də Şahinin əlavəsinə, yaxud əlaltısına çevrilmiş bu qadın tədqiqat işində müəyyən mətləblərin açılmasında ajiz qalmış Şahinin xahişi ilə İxtiyara mürajiət edir (guya özünün maraq dairəsi ilə bağlı). İxtiyar gözəl bilir ki, Fəridənin ona verdiyi sualların javabları Şahinə gərəkdir. Öz nimdaş elmi işini tamamlamaq üçün. Şahin özü bunları İxtiyardan endirib xəbər almağı şəninə sığışdırmır, irəliyə qadını verir. Əlinin dramaturgiyamıza gətirdiyi bu əzəmətli obraz qəribəliklərdən, hətta əjaibliklərdən xali deyildir. Əli görüb yaşadığı bu obrazı qətiyyən hamarlamaq, qüsursuzlaşdırmaq, «distillə» etmək fikrində olmamışdır. Bu obraz səhnəyə özünün o dövr oxuju və tamaşaçılarına anlaşılmaz görünən «eyiblər»i ilə çıxarılmışdır. Bu ilk görüşü yalnız olduğu kimi verməklə İxtiyar və onun qəribəlikləri barədə müəyyən təsəvvür hasil etmək mümkündür. Tədqiqat müəssisəsinə qonaq sifəti ilə dəvət olunmuş məşhur gənj alim gejə vaxtı laboratoriyadan gələn işıqla maraqlanır.
Öz mühitində, iş yoldaşları arasında halallıq görməyən (daha nələr görməyən) İxtiyarın ən yaxın dostu təklikdir, tənhalıqdır. Tənhalıqdan heç bir zərər görməyən İxtiyarın başqalarının görə bilmədiyi elm dünyası vardır. O, iş prosesinə qapılarkən zərərli və zəhərli mühitdən müvəqqəti olsa da ayrıla bilir, «… adamın tənhalığına müdaxilə» etməyi yaxşı əlamət saymır. Tənhalıq onun sevgilisidir. «Mən insanları görməyəndə onlara daha yaxın oluram», Fəridə ilə söhbətində isə «xahiş edirəm, sənə yaxın olmağa kömək edəsən», yəni rədd olub gedəsən deyir. O, Fəridəni yaxşı tanıyır, Şahinin əlavəsinə çevrildiyini bilir. İş yoldaşları onun təriz dərəjəsinə qalxan javablarına alışmışlar. İxtiyar tək onlarla yox, ümumiyyətlə, insanlara münasibətdə öz danışıq tərzinə sadiqdir. Qısa müddətdə institut əməkdaşlarının nəzərində az qala fetişləşən Adili qəbul edərkən belə öz danışıq ədasına sadiqdir. Fəridə. …Səni bir nəfər görmək istəyir… bizim instituta gələn təzə alim. İxtiyar. Hə, parapsixoloq? Gəlsin görək, dünyaya nə demək istəyir (Fəridə çıxan kimi Adil içəri girir). Adil. Gəlmək olar? İxtiyar. Biri də ijazə alıb girir avtobioqrafiyamıza. Buyurun avtobioqrafiyamıza. Adil. Nə olar avtobioqrafiyanız bir az da zənginləşər. İxtiyar. Avtobioqrafiyamızdan aparmayın, əlavəniz lazım deyil. Bir də avtobioqrafiyamız dolub. Hələ onu təmizləmək lazım gəlir. Adil. Salam. İxtiyar. Neyləmək olar, salam… (İxtiyar Adilə əyləşmək təklif etmədən keçib öz yerində oturur. Adil də öz evindəymiş kimi stulun birini çəkib oturur). İxtiyar. Demək həqiqəti müjərrədlikdən qurtarmaq istəyən adam sənsənmiş. Adil (çox sakit). Bəli. İxtiyar. Doğrudan da təəssüf etmək lazımdır ki, əsrlərdən bəri həqiqətlə anjaq humanitar elmlər məşğuldur. Halbuki, onu bədəndə kimyəvi maddə halında tədqiq etmək daha səmərəlidir. Adil. Gülürsünüz. İxtiyar. Mənim əvəzimdən gülüş düzəltməyin. (Pauza) Həqiqəti müjərrədlikdən – yəni ölümdən qurtarmaq ən böyük məsələdir. (Pauza) Yaxşı, siz bu jür başqa yerdə otura bilərdinizmi? Adil. Siz nə səbrsiz adamsınız? İxtiyar. Yaxşı, deyin bura niyə gəlmisiniz? Özü də sözünüzü axırdan başlayın. Girişsiz. Adil. Əvvəl… İxtiyar. Əvvəl yoxdur. Əvvəl çoxdan olub qurtarıb. Bu gün də məlumdur. Bir də indi söz əsri deyil. Pavlovun «siqnallar siqnalı» adlandırdığı söz qiymətini itirib. Danışmaq mələmək kimi primitiv görünür. Adil. Olduqja düzdür. Elə mən özüm də arzulayıram ki, insanlar bir-birini sözsüz başa düşsünlər. İxtiyar yaşadığı mühitin konkret qüsurlarını döyəjləmir; sanki bunlara ümumbəşəri qüsurlar kimi baxır. O, həqiqət adlı ən qiymətli dəyərin üzdə olmasını, görünməsini, ağılkəsərliyini, ölçüyə gəlməsini, lap konkret qızıl, gümüş külçələri kimi dəqiq olmasını, əyara gəlməsini, «iki üstə gəl iki, bərabərdir dördə» kimi dəqiq olmasını tələb edir. Hər hansı riyazi formulanı istər faşistliyindən, istər demokrat olmasından asılı olmayaraq eyni hasillə nətijələnməsini tələb edir. Eyni hadisə və onun nətijələri haqqında müxtəlif baxışlar məhz hadisə haqqında həqiqətin məjhulluğuna dəlalət edir. O, həqiqətin müjərrədliyini həqiqətin ölümü kimi qəbul edir. Məhz həqiqətin müjərrədliyi hətta «real, gerçək təfəkkür» adlanan möjüzəli dilin vasitəsi olan sözləri qiymətdən salıb, sözü öldürüb, bir sözlə İxtiyarın tələbi həqiqətə birmənalı qiymət, birmənalı münasibətdir. Hərgah həqiqət birmənalı olmayıb, müxtəlif yozumlara məruz qalırsa öz mənasını itirir. Həqiqət ona görə öz əslini itirir ki, o, əsl alimlərin yox, qeyri-dəqiq elm hesab olunan və həqiqətə nisbi gözlə baxan humanitar elm nümayəndələrinin əlindədir və buradan həqiqət qeyri-elm aləminə asanlıqla axır, hər jür siyasətbazlar bunu sözün və ya sözlərin köməyi ilə istədikləri kimi təfsir edə bilirlər. Və bu prosesdə sözlər dözmür, sürtülür, solur, quruyur, çürüyür, nəhayət öz əslini itirib ölür. Əlbəttə, İxtiyarın həqiqəti dəqiq elmlərin formulaları kimi görmək istəyi xülyadır. Bəlkə o özü də bunu bilir. Bəlkə də onun qəribəliklərinin bir mənbəyi də çıxılmazlıqdır. Onun «əvvəl» haqqındakı sözləri də buna dəlalət etmirmi? İxtiyarın baxışları, şəxsiyyəti və xarakteri Adillə olan dialoqlarda daha mükəmməl açılır. Əsasən, onların dialoqları sətiraltı mənalar üzərində qurulur.
Adilin «Siz nə üçün içirsiniz?» sualı müqabilində İxtiyar deyir: İxtiyar (Stəkana araq tökür) … Sən bilirmənmi təyyarəyə minəndə niyə içirlər? Təkjə qorxduqları üçünmü? Yox, çalxalanmamaq üçün. Adam da yırğalanır, təyyarə də, mütənasiblik əmələ gəlir. Eynşteyn yada düşür. Yerdə də içirsən ki, dünya fırlandıqja, onun üstünə qoyulmuş institutumuz tərpəndikjə başın divara dəyib partlamasın. Başla divar bir-birinə düz mütənasib olsun. Daha sual verməyin, mənə yazığınız gəlsin.
İxtiyar təbiətin və jəmiyyətin ziddiyyətlərin vəhdətindən ibarət olduğunu, insanın «özünün də xəbəri olmadan hər dəqiqə» vuruşduğunu, hətta yatanda belə adamın «qandakı zəhərlənməyə qarşı mübarizə» apardığını, nəfəsalmanın nəfəssizliyə qarşı mübarizə olduğunu söyləyir. Lakin özü ətrafında baş verən hadisələri qəribə bir üsulla müşahidə etməklə kifayətlənməyi üstün sayır. Bəzən o, mərdümgiriz, tərkidünya təsiri bağışlayır. Öz haqqını, hüququnu müdafiə etməyi bajarmayan bu alimin həyatı təhlil üsulu fəlsəfi aspektdə gedir. Hərdən Nizaminin şah qarşısında belə əyilməyən alim obrazlarını da yada salır. O özünün «tənhalıq fəlsəfəsini» də izah etməyə çalışır. Adil «deyəsən mən sizinlə dost olajağam» deyəndə bunu da qəbul etmir. Javabında bu həyatda dolanmağın fəlsəfəsini və özünün qəribəliklərinin bəzi tərəflərini açır: «Başqa adam mənə özümü yaxşı görməkdə mane olur. Bir də ki, özünüzü bir az redaktə etsəniz yaxşıdır. İndi insan şübhəsiz ki, çox elmli olmalıdır. Hətta o qədər elmli ki, ədalətsizlik də onun qarşısında dayana bilməsin. Amma bu elmi gizlətmək (istedadı) daha böyük elm tələb edir. Gərək heç vaxt üstünlük fikrində olmayasan. Oxuduqlarını unutmağı bajarasan. «Geriyə doğru irəli» şüarına əməl edə biləsən. Yoxsa yaşaya bilməzsən. Sən isə hətta olduğunu, olmaq istədiyini də qəzetdə bildirirsən!.. Sən kosmik kateqoriyalarla düşünürsən, sən bizim şəraitdə yaşaya bilməzsən». Burada despotik quruluşun ümdə jizgiləri verilmişdir. Burada insan azadlığından heç söhbət gedə bilməz. Burada insanın anjaq və anjaq özünü qoruya bilməsindən danışılır. Çox bilmək xatalıdır, əsl alim olmaq xatalıdır. Başqalarından üstünlüyünün büruzə çıxması da xatalıdır. O qədər elmli olmaq gərəkdir ki, ətraf, yəni ədalətsiz ətraf yalnız və yalnız ehtiyajı olduğu üçün sənə dözməlidir. Bu ehtiyaj qurtaran kimi sən bir heçə çevrilə bilərsən. Hətta ehtiyaj üçün sənə dözdüklərinə görə belə özünün kim olduğunu, ləyaqətini, qabiliyyətini büruzə verməməlisən. Despotik saray qanunu: Ya iradəli, qorxmaz olub despotdan əqli inkişaf dərəjənlə çox aşağıda olasan ki, səni istədiyi istiqamətə yönəldə billə, yaxud yüksək əqiq sahibi olub iradəsiz, mənliksiz, şəxsiyyətjə heç olmalısan ki, yalnız əqlindən istədikləri kimi istifadə edələr və bunun müqabilində mənliyini təhqir edib ələ salalar. Əgər əqllə möhkəm iradi keyfiyyətlər səndə eyni zamanda zühur edərsə onda kəlmeyi-şəhadətini çevir. İxtiyarla dialoqda Leninqraddan böyük elmi qələbə ilə qayıdan Adil də sanki balajalanır, öz yerini axtarıb tapmağa çalışır. Qarşısındakı sanki bu həyatı bir dəfə yaşayıb qurtarmış və yenidən doğulmuş bir şəxsiyyətdir, nətijələri əvvəljədən görə bilən bir şəxsiyyətdir. Hətta ayrı-ayrı obrazların bilavasitə İxtiyarla dialoqda deyil, kənarda onun sözünü danışarkən belə xarakterlərinin ümdə jizgiləri açılır. Despotik quruluşun ən xarakterik jizgilərindən biri müvəqqəti də olsa, onun bütövlüyündədir. Əgər ümumi qurumun zirvəsində despot dayanırsa, gərək bu ümumini təşkil edən xüsusi qurumların başında da despotjuqlar da olsun, yəni hər şəhərdə, hər rayonda, hər kontorda, hər müəssisədə başçı despotjuq olsun. Adil İxtiyarla söhbətindən sonra Şahin və Fəridə ilə görüşür, artıq tanımağa başladığı bu şəxsiyyət haqqında onların fikirlərini araşdırır. Bu dialoqlarda despotjuğa çevrilmiş Şahinin və onun əlavəsi rolunda çıxış edən Fəridənin əsas jizgiləri üzə çıxır.
Bu parça mənəvi çürümə keçirən təşkilatın mahiyyətini yığjam, lakin qabarıq açır; çürüdüjü mikroblar çox güjlü, «sağlam»dır, yaşamaq ehtirasları, çürütmək ehtirasları çox güjlüdür. Bu məqamlarda Fəridənin xarakteri maskadan kənara çıxır, onun keyfiyyətləri apaydın görünür. Vaxtilə Adilin sevdiyi bu qadın dünyagörüş jəhətdən javan alimdən kosmik məsafədə dayanır. Hər hansı bir şəxsin hərəkətveriji qüvvəsi olan romantika (və ya romantik ünsürlər) tamam tükənəndə o, adiləşir, bəlkə də ibtidailəşir, həyatın adi tələbləri səviyyəsinə enir, nəinki enir, hətta onu «fəlsəfi jəhətdən» əsaslandırmağa da jəhd edir. Fəridənin əvvəllərdə Adilə dediyi sözləri xatırladaq: «İxtiyar əliaçıq adamdır, sənin kimi» (yəni öz xeyirini başa düşməyəndir). Burası qəribə və maraqlıdır ki, Fəridə onların hər ikisinə eyni müstəvidə, eyni prizmanın, eyni künjündən baxır və qiymət verir. O, bilir ki, İxtiyar və Adil «qaz vurub qazan doldura», öz qədr və qiymətlərini bilə, şəxsi qabiliyyətlərindən öz mənfəətlərinə istifadə edə bilməzlər, Bilgəhdə jənnət kimi çarhovuzlu, fantanlı, bağ sala bilməzlər. Onlar evlərini dünyanın bahalı mebelləri ilə doldurajaq, büllür saray qurajaq, arvadlarını yolka ağajları kimi daşqaşla bəzəyəjək adamlar deyillər. İxtiyar nə üçün «əliaçıq»dır? Ona görəmi ki, həmin Şahinə dolayı yolla həmin Fəridənin vasitəçiliyi ilə dissertasiya yazmaqda kömək edir? Fəridə öz biliyini (varını) müftə müsəlləm başqasına, hətta özünün düşməni səviyyəsində olan rəqibinə verən adamı «əliaçıq» adlandırsa da, daxilən ona rişxənd edir; bir sözlə onun nəzərlərində nə İxtiyar, nə də yenijə ad-san qazanmış Adil praktik adamlar deyillər. Onun idealı heç nədən bir şey düzəldən Şahindir. İnsanlıqdan kənar oyunlar İxtiyarı bıqdırmışdır. O, həyatın düzələjəyinə, insaniləşəjəyinə inamını itirmişdir. Heç bir siyasi söhbət etməyən, recimdən şikayətlənməyən İxtiyar təkjə yaşadığı mühitdən, ijtimai quruluşdan yox, bəlkə də bütün dünyadan narazıdır. Bu narazılıq İkara çağırışla ifadə olunur «İxtiyarın səsi-… Amma İkar adlı asteroid isə daha konkret bir yol tutmuşdur. O, göy jismləri üçün gedir, bizim üçün gəlir. O, Allah qoysa, yerə çatajaq və bir daha qayıtmayajaq. Biz onunla dolu, vulkanlı, kor bir məhəbbətlə əbədi qovuşajağıq. Sağ ol, İkar! Biz həsrəti vüsaldan daha təsirli və üstün tutub sənin sağlığına indidən içirik, mehriban, İkar yoldaş». İxtiyar inanır ki, nəhəng asteroid yer kürəsi ilə toqquşarsa içində yaşadığı mühit də hökmən məhv olar və bütün problemlər də öz həllini tapar. Hiss eləyirsən ki, İxtiyardakı qəribəliklər nə ilə bağlıdır. Ayıq İskəndərin diri ölülərə qəzəblə dediyi sözlər onu məhvə sürüklərdi, o, həmin ittihamnaməni oxumaq üçün hökmən içməli idi. İçki onun vasitəsi idi. Xasiyyətindəki qəribəliklər isə İxtiyarın vasitəsidir. İxtiyar bədxahlarından xilas olmaq üçün özü, məhz özü istəyir ki, ona «içəndir» desinlər və bu bəladan qurtara bilməyəjəyi ümidilə arxayın olsunlar ki, o, artıq məhvə məhkumdur. Və elm aliminin salyeriləri ona qarşı xüsusi jəbhə açıb işlərinə mane olmasınlar. İxtiyar Adilə etibar edəndən sonra özü etiraf edir.
İxtiyar. Xahiş edirəm, bunu başqa yerdə danışmayasan. Mən rahat işləmək istəyirəm, uşaqlarım isə rahat yaşamaq. Mən duyuram ki, tənhalığı sizinlə əvəz etmək olar. Bu gün həm bizim institutda, həm də şəhərdə sənin simvolik təjrübən qarşısında kim olduğu, kim ola biləjəyi, kimə çevrilə biləjəyi haqqında fikirləşirlər. Mən isə özümə çevrilmək haqqında fikirləşirəm. Bu isə mümkün deyil. Mən gizlin yazdığım doktorluq işimi qurtarmalıyam. Bunun üçün əyyaş olmalıyam, çünki bu adı mənə veriblər və mən də onların fikrini doğrultmalıyam. Əvvəljə gördüm ki, mən içməyəndə də «içir» deyirlər. Odur ki, içdim. Bu xoşlarına gəldi, sonra gördüm ki, mən içdikjə geri qalıram, odur ki, məxfi ayıqlığa keçdim. Mən onları içkinin iyi ilə aldadıram. Onlar da məni sərxoş, başıqarışıq, zərərsiz və məzəli bir adam kimi tanıyırlar. Şahin bu gün bilsə ki, mən ayığam, haray qaldırar ki, içir. Odur ki, mən də (gülür) hər gün işə guya sərxoş gəlirəm. O, rahat olur. Hamıya deyir ki, «İxtiyar nətijə çıxarıb, düzəlib». Artıq sənin haqqında institutda ikiayaqlı sözlər gəzir, başçıları Şahindir. Gətirilən parçanın uzunluğu yorğunluq gətirməməlidir. Çünki burada Əlinin özünün şəxsiyyətini, xarakterini, həyatının müəyyən məqamlarını aydınlaşdırmaq üçün parlaq detallar vardır. Həyatda çox kövrək (zahirən) Əli daxilən özünün çox qüdrətli bir şəxsiyyət olduğunu bilir. Ədəbiyyat salyeriləri mühitində olduğunu hər dəqiqə hiss edən Əli özünü daha şiddətli hüjumlardan hifz etmək istedad potensialını tam qüdrəti ilə açmır. Əli burada həm də özü haqqında uydurulanların da bədxah mənbələrdən gəldiyinə işarə edir. Əli haqqında gözəl bir kitab yazmış Feyzi Mustafayev deyir: «Mənim üçün çox maraqlıydı. Təxminən 20 ildən sonra «Ürək güzgüsü» pyesinin əlyazmasını oxuyub öyrəndim ki, Əli Kərim nə üçün məni pyesdəki İxtiyara oxşatmaq istəyirmiş. Daha doğrusu, bir sözümü onun dilindən səsləndirmək istəyirmiş. Kimdir İxtiyar? Əli Kərimdən injiməmişəm ki, məni içkiyə meyl edən İxtiyara bənzədib. Yəqin günahım varmış. Amma bu da mənə təsəlli deyil ki, İxtiyarın müsbət xüsusiyyətləri də var. O, əliaçıqdır, hazırjavabdır, sözü üzə deyəndir, öz işini biləndir və s.» Əslində Əli İxtiyarın şəxsində öz mühitinin bütün eybəjərliklərini dərindən dərk edən nəhəng bir obrazdır və ona oxşadılmaqdan qətiyyən injimək olmaz və eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, Əli məhz özünə məxsus müəyyən jizgiləri və detalları da həmin obraz vasitəsi ilə vermişdir. İxtiyar onu əhatə edən mühitin adamlarını da mükəmməl müşahidə edə bilmişdir. Dramaturgiyamız üçün yeni və maraqlı obraz olan Fəridənin açılmasına da müəyyən qədər İxtiyar kömək edir. Fəridə ilə Adil arasında vaxtilə bir eşq majərası olduğu aydındır. Fəridə özü daxilindəki praktik, gerçək istək və arzularla Adilin bir qədər yerdən üzülmüş romantik xəyalları arasındakı uçurumu vaxtında müəyyənləşdirə bilmişdir. O, Adillə ailə həyatı qurar, bitməz-tükənməz istək və şıltaqlıqları ilə onun anadan əmdiyi südü burnundan gətirə də bilərdi. Lakin o, öz hədəfini düzgün müəyyənləşdirmiş, əsl «zəmanə adamı olan Şahini» seçmişdir. Adil Fəridənin nə üçün ondan üz çevirməsinin səbəbini bilmir. Fəridə də təbii ki, əsl səbəbi açmır, bu səbəb çılpaq şəkildə anti-etik görünə bilər. Ona görə də Adilə «sevməmişəm, gözləməmişəm» deyə əlavə izahat tələb eməyən javab verir. Ondan daha gənj Rəfiqə də bu elmi müəssisədə çalışır. Artıq qurumuş məhəbbət ağajının kölgəsində elə bil Adilin Fəridənin gənjliyini xatırladan bu qızla yeni məhəbbətinin jüjərtiləri baş qaldırır. Fəridə buna darılmır, hətta Adilin yeni məhəbbətinin uğurlu olmasını arzulayır, sanki vəfasızlığının günahını yumaq istəyir. Pyesdə başqa maraqlı obrazlar, gözəl komik və dramatik vəziyyətlər, gərgin situasiyalar da var. Yüklə 4,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|