Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
ÖLÜMÜN ZİRVƏSİ – ŞƏHİDLİK – ŞƏHİDLİYİN ZİRVƏSİ – NƏSİMİLİK
Yüklə 4,57 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- GÖZ YAŞINDA İSLANAR BAYATILAR, AĞILAR
- ÖLÜMLƏ ÜZBƏÜZ
ÖLÜMÜN ZİRVƏSİ – ŞƏHİDLİK – ŞƏHİDLİYİN ZİRVƏSİ – NƏSİMİLİK Dünyada Nəsimi şəxsiyyətli ikinji şair göstərmək çətindir. Onun poetik istedadına əlavə qüdrət verən, poetik enercisini hərəkətə gətirən qüvvə əqidəsi olub, poetik istedadla küll halında qovuşub bir-birini tamamlayıb. Əqidə istedadın tam açılmasına, istedad əqidənin misli görünməmiş təbliğinə, təşviqinə, təlqininə kömək edib. Rəhmətlik Ələkbər Ziyatay söyləmişdi: Qərblilər, o jümlədən, ruslar (mən dahi alman şairi Geteni istisna edirəm – M.A.) klassik Şərq poeziyasının mahiyyətinə, gözəllik sirlərinə ya çox çətin, ya da heç nüfuz edə bilmirlər. Amma Nəsiminin birjə şeirinin sətri tərjümədə təkjə ilk beyti Konstantin Simonovu yerindən oynadıb yaxşı mənada, lərzəyə salıb sarsıtmışdı və vəjdə gələn şair demişdi: «Mən özüm də şeir yazıram, daha çox isə şeir oxuyuram. Anjaq dünya ədəbiyyatında mən belə möjüz şeirə rast gəlməmişəm. Görün ilk misra rus dilində nejə səslənir: Vo mne vmestətsə oba mira, no v gtot mir ə ne vmehusğ. Siz deyirsiniz ki, mən bunu rusjaya bədii tərjümə edim? Buna qətiyyən ehtiyaj yoxdur. Bundan yüksək bədiiyyat da ola bilməz. Bu nə olan şeydir, bu böyük şairi dünyadan nə üçün gizlətmisiniz?» Məzmun hər hansı dildə olursa-olsun vulkandan püskürərək, lava kimi səngiyib nəhayətdə öz formasını tapır. Ümumən Nəsimi dünya ədəbiyyatında həm unikal şair, həm də unikal şəxsiyyətdir. Əli ilə Nəsimi haqqında söhbət etdiyim yadıma gəlmir. Onun böyük şair haqqındakı şeiri dünyaya gətirərkən keçirdiyi ağrı və əzablardan da xəbərim olmayıb. Yüksək sənətkarlıq dərəjəsinə yüksəlmiş zərgərlər heç zaman, heç kəsə natamam işlərini göstərmirlər, əşyanı tam yaradıb jilalamayınja, pardaxlamayınja üzə çıxarmırlar. Əlinin «Şəhidliyin zirvəsi» şeiri mənə elə ilk oxuda göylərdən gəlmə, ilahi bir qüdrətdən doğmuş varlıq kimi görünüb, eləjə də təsir bağışlamışdı. Onun yaradıjılığında «enişə bənzər» məqamlar olmuşdusa da elə bil bunlar qartal uçuşu kimi yeni, daha yüksək zirvələr fəth etmək naminə olmuşdur. Bir dini ideologiya, bir dini təriqət kimi hürufilik bəlkə də indi dünyada heç kəsi maraqlandırmaz və maraqlandırmır da. Elə burası maraqlıdır ki, Şərqi sarsıdan qüdrətli bir ideologiya öz-özlüyündə deyil, Nəsiminin adı çəkiləndə daha çox anılır, onda ülvi nə varsa, Nəsimi poeziyasının janına, qanına hopub. Bu ideologiyadan əsas bir dünyəvi, bütün dünya renessansının ilk özülü ana fikri, ana xətti olan insanın yüksəldilməsi, onun ən ali varlıq və dünyanın əşrəfi olması fikri nəşət edir. Nəsimi bunu nəinki öz yaradıjılığı, həm də şəxsi fədakarlığı ilə parlaq və misli görünməmiş əzmi, dözümü, qəhrəmanlığı ilə sübut etmişdir. Əlini düşündürən qətiyyən Nəsiminin nəyə beyət eləməsi deyil, nejə beyət eləməsidir, daha doğrusu, Nəsiminin şəxsiyyətidir. Nəsiminin qətli yüzlərlə şairi düşündürüb, onun fədakarlığı yüzlərlə şeirlərdə təkrar-təkrar ifadə olunub. İlk heyrəti şair özü doğurub – əməli ilə. O biri şairlər elə bil bu əməlin kölgəsinə sığınıb. Oricinallıq yalnız Nəsimi fədakarlığına təzə münasibətdən yarana bilərdi, bu münasibət isə Nəsimi dünyasına daxil olmaqla, Nəsimiyə çevrilməklə Nəsimiləşməklə mümkün olardı. Əli bu çətin və məşəqqətli yolu seçmişdir. Əli Nəsimi fədakarlığının guya tamamlandığını bildirən nöqtəni götürüb, fikrin davam etdiyini, hadisənin davam etdiyini göstərmək üçün nöqtəni götürmüş, fikri açıq buraxmışdır. Əli bu nöqtəni götürməklə Nəsimi fədakarlığını bu günə qədər gətirmiş, bəlkə sabaha da ötürmüşdür. Və bəlkə də Nəsimi fədakarlığı nəhayətsiz olajaq, ona heç vaxt nöqtə qoyulmayajaq. Əli Nəsimini bu günə gətirdiyi üçündür ki, hadisələr felin indiki zaman şəklində təsvir edilmişdir: Altı yüz ildir idrak çırpınır pələng kimi Nərə çəkir, ağlayır, tapa bilmir ki, bilmir O bir sirri-xudanı, Təpədən dırnağadək soyalar bir adamı; Nejə ola dinməsin, Böyük əqidəsindən Bir misralıq enməsin. Gözündən bir nöqtə yaş sinəsinə düşməsin. Qaşları çatılmasın bir xırda vergül qədər, Diri-diri soyulsun, əqidədən keçməsin. Pələng obrazı dünya ədəbiyyatında çox işlənib, güj, qüvvə, sürət, çeviklik əlaməti kimi qəhrəmanlara, qəhrəmanlıqlara şamil olunub. İnsanın daxili çırpıntılarına, idrak təlatümlərinə pələngin narahatlığının bənzədilməsi ruhi narahatlıqları dürüst vermək baxımından, idrakı pələngdə konkretləşdirmək baxımından maraqlı və jazibədar görünür. Əli pələng vasitəsi ilə insanın daxilində səslənib kənar heç kəsin qulağına çatmayan nərəni əzəmətlə səsləndirə bilmişdir. Əlinin sonrakı obrazları Nəsiminin həm hürufilik əqidəsi, həm də şairliyi ilə bağlıdır. «Bir misralıq enməmək…», «bir nöqtə yaş», «bir xırda vergül» təhtəlşüurdan gələn bədii məntiqin ən parlaq nümunələridir. Əli 600 il əvvəl baş vermiş hadisələrin iştirakçılarına nəfəs verib, dirildib hadisələri bu günə köçürür, sanki Nəsimi bu gün də soyulur, soyulma aktı davam edir, ağrıları indiki insanların ürəyinə, janına hopur. Altı yüz ildir bəşər ağrılardan inildər. Altı yüz ildir bəşər düşünər, çatmaz yenə Məşəqqətli ölümün
Altı yüz ildir, altı Nəsimini soyurlar, Qanlı yaralarına hələ duz da qoyurlar. Bu bədii priyom nəinki Nəsimini müasirləşdirir, bizə daha doğma, daha əziz, daha yaxın edir, eyni zamanda, bədii ədəbiyyatın əzəli, əbədi qanunu olan ümumiləşdirmənin yeni, hələ istifadə olunmamış ikanlarını da açır. Bir yandan Nəsimi 600 yaşa qədər yaşayır, digər tərəfdən soyulan tək o Nəsimi deyil, 600 ildir ki, yeni-yeni Nəsimilər soyulur, Nəsimiləşir. Ədalət hələ bərqərar olmayıb və olmayınja da Nəsimi qüdrət və mənəviyyatından törəmiş qadir insanlar soyula-soyula bütün əzab və çətinliklərə sinə gərəjəklər. Bu hissədə Nəsimi də, Nəsimilik də əbədiləşdirilir. Özünün bədii priyomu ilə Əli keçmişə qayıtmır, keçmişi bu günə gətirir (Elə Əlinin özünü də soyurdular, başını pambıqla kəsirdilər). Görünür, hər bir zəmanənin özünə məxsus insan soyma qayda və üsulları varmış. Adama elə gəlir ki, bu şeir tək bizim babamız Nəsimiyə deyil, bütün Nəsimilərə həsr olunmuşdur. Əli bir mətləbi də dürüst müəyyənləşdirmişdir: Vahimə yaradanların özləri də daima qorxu və xof içərsində olurlar, baş kəsdirənlər daima peysərlərində qılınj tiyəsi hiss edirlər. «Uf» da demir Nəsimi,
Əmmaməlilər baxır dəli suçlular kimi. Təpədən dırnağadək soyurlar, özləri qorxur neçin? Göylərə göz dikirlər… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nəyə görə göylərə göz dikir fitva verənlər və jəlladlar… Xofludurlar. Görünür, Allahdan kömək umurlar. Axı Nəsimi onların nəzərində kafirdir və Allah da kafirləri jəzalandıranlara hamilik etməlidir – onların insan oğluna verdikləri işkənjələr nə qədər qeyri-insani olsa da. Və Əli bu məqamda da bədii məntiqə tam riayət edərək Nəsiminin beyət yeri ilə bağlı vəziyyət yaradır. Hürufilik haqqında nə deyirlər desinlər, onlar əslində Allahı qətiyyən rədd etmirlər və qətiyyən də inkar edə bilməzlər. Allah obrazı onların təriqətlərində çox-çox qədimdən yaranmışdır. Və bu məsləkin mahiyyəti hər bir insanı bütün ali, ülvi gözəl sifətlərə malik olan Allahın məqamında, mərtəbəsində görməkdir və təbiidir ki, insanın mənəvi təmizliyi, paklığı, müqəddəsliyi, dözümü, ləyaqəti, qüdrəti əsas şərtdir. Nəsimi də Allaha qovuşmaq üçün bütün bunlardan keçməlidir. Nəsimi pak olmalı, bütün əzab və işkənjələrə dözə bilməlidir. Lakin Nəsiminin deyək «sınaq» işkənjəsi o qədər dəhşətlidir ki, heç Allahın özü də bu işkənjələri seyr etməyə dözə bilmir. Şəhidi görməməkçin, İlahi də görünmür! – Onun qorxusu nədi?
Şəkki-şübhə başını qaldırdı dedi:
Ay aman, Tanrı dəhşətə gəlmiş qaçmış yaratdığından.
Şəhid odur, nə dindi, göz yaşı tökdü nə də… Beləliklə, Nəsimi Allaha qovuşmaq imtahanından – çətin, məşəqqətli imtahandan, qıl körpüdən keçmək imtahanından, misli görünməmiş əzab və işkənjələrdən çox böyük dözüm və təmkinlə çıxır və buna görə də Allahın dərgahına şərəflə çatır. Əmmaməlilər isə qurbanlarının hansı məqama yüksəldiyindən xəbərsiz qalırlar. O oldu, yer də, göy də İlahi də bəndə də Amalıyla ağrısı birləşib daha güjlü bir qanadla Tanrı tutası yerə uçub o bülənd oldu, Küfr edən də çox oldu, duyub bilən də oldu. Burada istər-istəməz və nədənsə İsa peyğəmbərin çarmıxa çəkilməsi, min bir əzablardan sonra Allaha və allahlığa qovuşması prosesi də yada düşür. Bu şeiri ballada da, kiçik poema da adlandırmaq olar. Əli onu iki hissəyə və epiloqa bölüb, üstəlik Nəsimiyə isnad edilən məşhur qəzəlin bir beytini də epiqraf kimi verib: Zahidin bir barmağın kəssən dönüb həqdən qaçar. Gör bu gərçək aşiqi sərpa soyarlar, ağrımaz! İkinji hissənin əvvəlində Nəsimi elə bil göylərdən enib yaxın ətrafını seyr edir, barmağının kəsilə biləjəyi qorxusu ilə əqidəsindən dönənlərin, fitva verənlərin törəmələrini görür.
azmı ağlayan olmuş… Xırda yarasının da ağrısını doğmaja balasıyla bölənlər, Ölümün gəlişini eşidəndə ölənlər… Və birdən Əli birbaşa Nəsimiyə xitab edir, 600 il əvvəllə bu günə daha bir körpü salınır. Əli yuxarıda sadaladığı «ağrısını doğmaja balasıyla bölənlər»i heç varlıq hesab eləmir, onlara əhəmiyyət verməyin lüzumsuzluğunu da qeyd edir, onlara yerdə sürünənlər kimi baxır.
Adam görsən, Nəsimi, əlbət, heç nə deməzsən.
Yazmaq istedadını Ölmək istedadını. Dinməzsən ujalardan, Enməzsən ujalardan. Yəni onlar barədə söz demək olmaz, onlar ülvi poeziyanın obyekti ola bilməzlər. Nəhayət əsərin epiloqu gəlir. Bu hissə variasiyadır – esse şəkilli variasiya. Elə bil Əli Kərim Nəsimi fədakarlığından, fövqəladə şəhidlik möjüzəsinin təsvir və tərənnümündən doymur, Nəsimi kimi təkrarsız bir qəhrəmandan ayrılmaq görünür çox çətindir. Görünür bu böyük şəxsiyyət haqqında əsər yazmaq istəyən Əli uzun bir dövrdə Nəsimi obrazını yaşamış, onu az qala öz varlığına hopdurmuşdur və indi ondan aralanmaq da olduqja çətinləşib. O, altı yüz il qabaq Dərisindən çıxaraq Göylərə baxa-baxa, Dözüb hər məşəqqətə Getdi əbədiyyətə. Al qanı axa-axa, Yeridi,
güjü artdı, Tarixləri qızartdı. Şeirin sonu birdən-birə impressionist rəssamların möjüzəli şəkillərinə çevrilir. «Tarixləri qızartdı». Nədir bu? Əli Kərim sabahın şairidir deyənlər, əlbəttə, yanılmırdılar. Əlinin əsl tədqiqatçıları da sabahın, gələjəyin alimləri olajaqdır. 69-ju illərin şeirləri Əli Kərimin QU nəğmələri idi. Bu şeirlər Azərbayjan ədəbiyyatının yeni, daha mərdanə poeziyasının təməlləri idi.
Şəksizdir ki, övlad itkisi atadan, qardaşdan, bajıdan daha çox ana qəlbini yaralar və bu yara dərinlərə işlər, qaysağı da çox nazik olar, zaman-zaman bu pərdəni partladıb yenidən qan verər. Müharibə itkilərini bəşəriyyətin ujalıq və dərd simvoluna çevrilmiş ana ürəyindən keçirməklə dərdin (və ya dərdlərin) böyüklüyünü daha da kəskinləşdirmək olar. Əli bu yolu seçmişdir. Bu şeirdə analar tək övladlarına yox, bütöv bəşəriyyətə yas tuturlar. Keçmiş döyüş meydanında heç bir ananın konkret ünvanlı övladının əsər-əlaməti yoxdur. Anjaq analar bilirlər ki, bu meydanda müharibə oyununa atılmış minlərlə javanın bətni gömülmüşdür. Anam, Sapunqaraya analar gəlib ağlar. Göz yaşında islanar Bayatılar, ağılar Köhnə döyüş meydanı dönər qəm meydanına. Güllələrin torpağa sərdiyi javanların Analarını kədər meydan boyu səpələr. Həşəm olub torpağa qarışmış oğlanların Ruhu üstə nə qədər Ana fəryada gələr. Bu onun oğlu üstə ağlar öz oğlu bilib, O bunun oğlu üstə ağlar öz oğlu bilib… Hələ bu azmış kimi «pas atmış bir mərmiyə janım, balam» söyləyən də, «oğlunu ondan almış düşmən meyiti üstə ay oğlum, oğlum» deyən də var. Bu kədər dünyəvi kədərdir və bu şeir ümumən müharibələr, qırğınlar əleyhinə yazılmış şeirdir. Burada biz «bayatıların, ağıların göz yaşında islanması»nı, kədərin anaları meydan boyu səpələdiyini əyani əks etdirən yeni, təravətli, yalnız Əliyə məxsus bənzətmələr görürük. Əsrimizin ikinji yarısında bəşəriyyət daim ölüm təhlükəsi qarşısında, müharibə qorxusu altında yaşayıb. İnsanlar, dövlətlər arasında sülh, əmin-amanlıq ən ali ideala çevrilib. XX əsrin ikinji yarısı sülhə çağırış nida və yalvarışları ilə doludur. Əlinin müharibə ilə bağlı şeirləri çoxdur. Bunların içərisində «Analar ağlar»dan sonra xrestomatiyalaşmış, göy qatlarını dəlib daha yüksəklərə qalxmış əsərlərdən biri də «Daş»dır. Qəribədir, sülhə, əmin-amanlığa haraylayan insan oğlu insandır, bununla bahəm hər gün yeni-yeni ölüm saçan silahlar ijad edən də odur (Deyək hidrogen bombasını ixtira edən və onun işə salınması əleyhinə çıxan da Saxarov özü olmuşdur). Əli bu ziddiyyəti «Daş» şeirində yığjam şəkildə ifadə etmişdir. Öz əqli ilə dünyanın ən ali biliklərinə yiyələnən, öz qüdrəti ilə kosmosa yol açan, bugün-sabah başqa planetlərə uçmaq qüdrətinə malik, texniki tərəqqinin ən yüksək zirvəsinə qalxmış insan öz ehtirasları və əxlaqi baxışları ilə ibtidai insandan uzağa gedə bilməmişdir. Yarıçılpaq, Qədim insan Düşməninə bir daş atdı, Qana batdı. Daş düşmədi Amma yerə… Deməyin ki, daş yox oldu. Daş çevrilib bir ox oldu. Oldu qılınj, güllə, mərmi…
Atom oldu… həmin o daş İndi yenə dayanmayır, uçur hara?! Şair göstərir ki, həmin o daş neytrona, elektrona, daha başqa nələrə çevrilib zəhər olur, ölüm olur. Şairin həməsrlərinə çağırışı belədir: Ey həməsrim, həqiqətin qan qardaşı, Dayandırmaq olmazmı de, Yarımçılpaq, yarımvəhşi, Qədim insan Atan daşı. Əlinin bu şeiri fəlsəfi məna tutumuna görə müasirlərinin müharibə əleyhinə yazılmış ritorik şeirlərindən kəskin fərqlənirdi. «Daş»la bağlı bir mətləb də yadıma düşür. Vaxtilə «İnostrannaya literatura» curnalında bir türk rəssamın jizgilərlə çəkdiyi bir şəkil görmüşdüm. Eynən «Daş»da olan kimi vəhşi adam bir daş tolamazlayır, daş göydə nizəyə, oxa, gülləyə, mərmiyə, raketə çevrilir. Qayə eyni idi (Sonralar çox əlləşdim ki, həmin şəkli tapam, Əlinin şeiri ilə yanaşı çap etdirəm, neçə jild curnal vərəqlədimsə, tapa bilmədim). Atom bombası partlayışının törətdiyi fəlakətlər, fajiələr bəşəriyyətin bütün insanpərvər sənətkarlarını sarsıtmışdır. Böyük türk şairi Nazim Hikmət də bəşəriyyətin daha dəhşətli fəlakətlərə düçar ola biləjəyinin qarşısını almaq üçün dünya miqyasında öz gur səsini ujaltmışdır. İndi Əlinin bir şeiri haqqında danışajağım üçün Nazim Hikmətin də adını andım. Əli Kərim bu böyük sənətkar haqqında həmişə məftunluqla danışardı. İstisnasız Nazim Hikmətin bütün şeirlərini sevən Əli söhbətlərimizdə daha çox «Bəhri Xəzər», «Kərəm kimi», «Xoş gəldin», «Jeviz ağajı» və başqa əsərlərini xatırlayardı. Nazim Hikmət iki dəfə Gənjədə olmuşdu (1957 və 1958-ji illərdə). Və onunla görüşüb söhbətlərini yaxından dinləmək xoşbəxtliyi mənə də müyəssər olmuşdu. Həmin illərdən sonra Əli ilə demək olar ki, bütün görüşlərimizdə Nazim Hikmət xatırlanırdı. Mən ondan eşitdiklərimi dönə-dönə danışmışdım Əliyə, hər dəfə də eyni maraqla dinləmişdi. Vaxtilə Əli Moskvada oxuyarkən bir görüşdə Nazim Hikmətlə tanış olmuş, ona həsr etdiyi şeirini də oxumuşdu. Şeir Nazim Hikmətin çox xoşuna gəlmişdi. Şeiri alıb onu daim müşayiət edən həkimi Qalyaya vermişdi. Əli birjə ona təəssüflənirdi ki, şeirin surəti qalmamışdı. Mən Əkbər Babayevdən xahiş etmişdim ki, bəlkə həmin şeirin üzünü çıxartdırıb mənə göndərsin. Əkbər bildirdi ki, həmin şeir də, Nazim Hikmətin Bakı və Gənjədə olarkən çəkilən fotoşəkillər, kino-lentlər hamısı Qalyada qalıb və heç birini də qaytarmaq fikrində deyil. Görünür, gələjəkdə bunlardan yaxşı qazanj əldə etmək niyyətində idi. Gənjədə olarkən Nazim Hikmət həkim haqqında demişdi ki, «Bursa həbsxanasındakı nəzarətçilərdən qorxmadım, amma bu Qalyadan qorxuram». Bu zarafata oxşayırdı da, oxşamırdı da (Mən Əliyə deyəndə ki, şeir Qalyada qalıb, ümidini tamam üzdü). Anjaq nə qəm, Əli də çox sevdiyi dahi Nazim Hikmət kimi taleyi kəm, insanlara laqeyd olmamışdır. Atom bombası partlayışından əlajsız dərdə mübtəla olan «tükənməz ajıya» çevrilən qız haqqında düşünjələr şairi hədsiz kövrəltmişdi. Qız elə bir çıxılmaz və qorxunj dərdə tutulmuşdur ki, «ona dərman verərlər, dərman xəstələnər». Şair heç kimi lənətləmir. Birjə Azərbayjandan çox-çox uzaqlarda gözləri baxa-baxa ölən qızı doğmalaşdıra, onun dərdini özünün və hamının dərdinə çevirə bilir. Hər hansı sentimentallıqdan uzaq olan Əli poeziyasında birdən-birə belə misralar jüjərir: Sənin loğmanın ollam, Mənim məktəbsiz balam. Mövzusundan asılı olmayaraq, Əli Kərimin poeziyası daim zülmətdə işıq, ölümdə həyat axtaran poeziyadır. İkinji dünya müharibəsindən o qədər dəhşətli xəbərlər eşidilmişdi ki, artıq hər bir alman təsəvvürə jəllad faşist qiyafəsində gəlirdi. Bəzən görk üçün küçələrdən keçirilən alman əsir dəstələrinə insanlar, xüsusi ilə uşaqlar böyük nifrətlə baxırdılar. Faşist düşmən, faşist jəllad obrazı artıq yaradılmışdı, özü də düzgün yaradılmışdı. Lakin bunlar heyvan deyil, insan nəslinə mənsub idilər və bu nəslə mənsub bəzi insani keyfiyyətlər hələ tam ölüb getməmişdi. Əlinin sərraf gözləri qeyri-insaniləşmiş faşistlərdə insani sifətlər axtarırdı, nejə ki, dahi Nizaminin «Sirlər xəzinəsi»ndəki İsa peyğəmbərin gözləri üfunətli, çürük it jəmdəyində mirvari kimi sıralanmış sağlam dişləri axtarır və görür. Əli də vəhşi obrazlarda olduqja qalın qat altında insani duyğular görür və şeirə gətirir. Əsirin biri birdən
bir uşaq gördü. Durdu.
Əsirə nə oldu bəs? Bir ildırımmı vurdu? Dünən bir uzundraz Jəllad olmuşdu çox da; Xəfəli göy gözləri qalmışdı bu uşaqda Qıvrımsaç, gözü mavi uşaq durmuşdu Toxtaq.
Əsir durub baxırdı diqqətlə yaxşı-yaxşı. Tökülürdü
mehribanlıq yağışı. Beyni, ruhu irqçiliklə zəhərlənmiş, bütün başqa xalqlara kin, nifrət üstə köklənmiş faşistin varlığının ən dərin quyusuna gömülmüş insanlıq duyğuları beton örtüyü dəlib üzə çıxır, elə bil qara asfaltdan göy ot boylanır. Övladımı yadına düşüb faşistin, qardaşının və ya bajısının uşağımı? Bunun artıq mənası yoxdur. Elə bil onun ruhunda bir dönüş, insanlığına bir qayıdış başlayıb. Əli amansız deyil. Uşağın faşistə qarşı qəzəbi üzündən oxunsa da əsir təmizlik, duruluq ilkində olan baxışlardan qopa bilmir. Fikrə getmişdi hamı… Gözətçi hey səsləyir Toz içində uzaqdan, Əsir ayrıla bilmir Gözləri mavi kinli bu qalib doğma və yad bu sevimli uşaqdan. Əsiri mənən bu təmiz uşaq baxışları məğlub etmişdir. Əlinin «Bomba üstə ev» şeiri də insanların narahatlığına çevrilmiş müharibəyə qarşı yazılmışdır. Əli poeziyası bütün məqamlarda hansı mətləblərdən danışırsa danışsın, insanlığa məhəbbətlə doludur, Əlinin poeziyası insanlara məhəbbət poeziyasıdır.
Və birdən-birə sənə məlum olur ki, ölümlə çoxdan, lap çoxdan əlləşirmiş Əli. Onun dövründə «bədbinlik», «ölüm», bədii ədəbiyyat mövzuları sırasından qovulmuşdu. «Yeni həyat»ın ruhuna javab vermirdi bu mövzular. Əli isə ölüm mövzusunu ədəbiyyat darğalarının lap gözləri önündə müxtəlif formalarda işləyirdi. O, ölümə müxtəlif rakurs, müxəlif prizmalardan baxırdı. Əli artıq filosof kimi, filosof şair kimi ölümü bütün qammalarda ətraflı görmək, duymaq, öyrənmək, sonra isə öyrətmək istəyirdi. Son nəfəsində də boş dayanmır, əsl sənətkar borjunu yerinə yetirir. Jan ağrılarının ən dəhşətli məqamlarında belə müşahidələrindən qalmır. Əli aşkarja ölümə meydan oxuyur. Ölümə həsr olunmuş son şeirlərində Əli yırtıjı heyvanı ram edən məşqçiyə oxşayır. Əlidə qamçı da var, o, yırtıjını jırnadır, ajıdır. «Od tutub yandı içim» misrası ilə başlanan şeirdən məlum olur ki, hələ bir il önjə ölüm onun janını ala bilməyib, Əli «ölümün əlindən» qaçıb. Və bu yerdə elə bil ölüm dostunu – yəni onun əlindən qaçıb qurtaranı günahlandırır. Şair bu məqamda ölümü oxuyan bildirçinə oxşadır, «bildirçinin bəyliyi» idiomatik ifadəsi yada düşür. Yenə burada Əlinin təzə-tər bədii bir ifadəsi var – «qəlbimin sərhəddi». «Oxuyur qəlbimin sərhəddi yanında bu «ölüm bildirçin». Əli elə bil ölümlə gizlin-qaç oynayır. Onun ölümlə savaşı Dəli Domrulla Əzrailin jəngi-jidalını xatırladır. Ölümlə söhbətində Əli insani məğrurluğu yüksəldir, ölümə jan verməyəjəyini söyləyir, daha doğrusu, ölümün onu öldürüb lovğalanmasına yol verməyəjəyini, lazım gəlsə öldürüjü qüvvəni də özünün insani daxilində tapajağını deyir, bir növ elə bil ölümə yanıq verir, onunla məzələnir. Ölümün bildir az qala onu aparajağını xatırladır. Ölüm burada ən yırtıjı heyvan timsalındadır: «Deyirəm qan dəyib, qan dəyib dişinə. Deyirəm dur dinşə. Ölüm, qan dolu o gözlə dur gözlə. Heç zaman əlində qalmadı bu yaxam. Sən anjaq o zaman qəlbimi tutarsan ki, baxıb görərsən mən yoxam. Say beşə, onajan, onajan. Gərək mən, mən səni sarıyam. Görməzsən rəngimi, bilməzsən qarayam, sarıyam, qonuram. Deyərsən kədərli: eh mən ki ölüməm, ölümün üstünə qonuram, qonuram üstünə özümün, adımın. Səsini eşidib dostlarla atdığım addımın, deyərsən: işindən heç başım çıxmayır bu… adamın… Ölüm bu sözləri nə duydu, nə qandı… Özünü öldürüb aldandı». Fikrin tam açıqlanmadığı hissədən aydın olur ki, Əli ölümün qarşısında əyilməməyə, lap son ana qədər müqavimət göstərməyə, ölümün «onu mən öldürdüm» təntənəsinə imkan verməməyə çağırır. Ölümə jan verməyən insan oğlu özü ölümə çevrilir. Bu hissə dəyanətə həsr olunmuşdur. İnsan oğlu deyir «özüm ölərəm, anjaq sənin məni öldürməyinə imkan vermərəm». Bu hissə insan oğlunun diriliyinin təntənəsidir (Morzeyə oxşayır – qırıq-qırıq, fikirdən çox ovqat var, şeir jan ağrılarından, jan çəkişmələrindən doğur). Bu ağrıların içərisindən qırıq-qırıq qopan söz və sətirlər mənanı, mahiyyəti sona qədər dərk etməyi çətinləşdirir, oxujunun sadəjə olaraq o ağrıları yaşamağa, özününküləşdirməyə güjü çatmır. Klassik şairlərdə olduğu kimi, oxuju sona qədər dərk olunmayan fikirlər qarşısında qalır, dərk etməsə də duyur. Torpağa hey sızan, hey hopan qandı. Bu qan da axırdı… Danışır əlləri, sinəsi, gözləri. Gözlərdə sözləri közərir. Dostların sözləri yaraya sanjılır. Danışır ağrılı, sanjılı yarası… Qarışıb al qana torpağa süzülüb, ürəkdən tökülən sözlərin bəlkə də yarısı. Dostları təəssüflə, dərmanlı tənziflə saxlamaq istəyir yaradan süzülən qırmızı sözləri (Elə bil Nəsiminin ölümünü bir də yaşayır). Qəlbinə sevgini söyləyir. Bu axan al qanda həyata sev eşqi, düşmənə sev kini. Mərdliklə sən elə seviş ki, onunla sən elə qayna ki, qarış ki, ölümlə aranda o birjə qarış ki, qalajaq, özünə yanma sən, belə bir mərdə yan, Mərd dayan! Əmr ver qəlbinə, söylə, ey sən uşaq dərd, dayan, analar qəlbində dərdə yan…» Şairin sözləri, fikirləri xırdalamaq bütöv mənası ilə tam aydın («Qaytar ana borjunu» şeirində olduğu kimi) demək imkanı yoxdur. Bir sıra bənzətmələr də qeyri-adidir. Burada gözlərdə söz közərir, gözlərə toplanmış ağrı, ajılar gözlərdə qızaran qan deyil, yaradan süzülən də al qan deyil, qırmızı sözlərdir – Nəsiminin ölümü tarixləri qızardan kimi. Şair oxujularına həyata məhəbbət və düşmənə kini, nifrəti sevməyi tövsiyə edir, ona mərd ol demir, mərdliyin özü ol deyir. Əli həyatın hər məqamından, hətta ölüm məqamından da etik-əxlaqi nətijə çıxarıb oxujularına ərməğan etməyi bajarır. Əli elə bil sağ qalanlara həkim məsləhətləri verir. Lakin o, mənəviyyat həkimidir. İnsan ləyaqətinin keşiyində dayanan, müasirini bu məqamdan bir santimetr də enməyə qoymayan, daha doğrusu enməsini rəva bilməyən həkimdir. «Palatada saxlanan şeirlərdən» adlı əsərində Əli yenə müasirlərinə mürajiət edir, xitab edir. «Ey mənim yerimdə yatan qardaşım, bəzi məsləhətə ixtiyarım var. Dəmir yaddaşında bu çarpayının qalar o çəkdiyim sonsuz ağrılar. Jan vermək təjrübəm, sanjı vuruşum. Qızdırma yanğınım, üşütmə qışım ijazə verir ki, ağır halına birjə qədəm atım, azja qarışım…» Sən demə Əli, ölümlə söhbətlərində, ölümlə münaqişəsində ölmək təjrübəsi qazanırmış və bunu da müasirləri ilə bölməyi arzulayırmış. Onun ölümlə jəngi-jidalda öyrəndiyi və öyrətmək istədikləri nələrdir? «Qorxu! Ürəyinə yol tapsa qorxu, insan da ölməyə başlar o gündən. Qorxu – kəşfiyyatçı xəbər verəjək ölümə o sənin hər illətindən. O, yol açajaqdır. Ölüm gələjək, gəlib hazırına nazir olajaq (Yəni qorxu ölümdən də betərdir, əslində öldürən odur). Səni içəridən alajaq onlar (sən qalasan, qorxu olmasa basılmaz, alınmaz qalasan), Yanajaq sinəndə sönməz bir ojaq. Dərmana fikir ver, iynəyə də bax (bu nəsihət-məsləhətdir, lakin ikinji dərəjəlidir) qarışıb onlara qorxu da keçər. Qorxudan qorunmaq qüdrətin olsa, ölüm baş götürüb dünyadan köçər». «Ağrıya bir-iki söz» şeirində Əli Kərim ölüm haqqında onun təsəvvürlərini tam aydınlaşdırmağa mane olan ağrını əyaniləşdirib janlandırır, ona qəzəbini izhar edir. Əli ölümün özünü, sir-sifətini dəqiqləşdimək, onun haqqında müasirlərinə tam məlumat vermək istəyir. Şiddətli ağrılar onun beyninin saat kimi işləməsinə, ölümün şəklini olduğu kimi çəkməyə mane olur. Yoxsa ölümün bir kəşfiyyatçısı da ağrıdır? Yox, ağrı kəşfiyyatçıdan daha çox təxribatçıya oxşayır. Ölüm onu xəbər gətirməyə yox, «düşmənin» başını qatmağa göndərir ki, hansı qiyafədə gələjəyini bilməsin və onun sifətləri əbədi gizlin qalsın. «Ağrı, yaxın gəlmə, girmə araya. Get, yoxdur ölümdən çəkinəjəyim… Dəyişmə rəngləri, qaraltma günü, ölümün gözünün içinə baxım. Kimdi vəkil edən səni, bilmirəm. Çəkil get, avara, üzlü qonağım!.. Doğrusu ölüm də yadımdan çıxıb – soxulub girmisən aramıza sən. De bu nə hay-küydür? De, qoruyursan mənimi ölümdən, onumu məndən?! (Burada Əli ölümü də, ağrını da bir yerdə ələ salır). Qoy görüm kişinin sifətini bir (Əli ölümün üzünü görmək, bəlkə də onun fəlsəfi mahiyyətini açmaq istəyir). Qoy baxım anlayım kimdir düşmənim. Görüm ölümü də olduğu kimi. Düzlüyün vurğunu könlümdür mənim». Düzlük, həqiqət ölüm həddində belə Əlinin kredosu olaraq qalır. Ağrıdan qorxan, ona təslim olan ölümün ona yaxınlaşmasını bir qədər də artırır, inilti, yalvarış, ahu-zar – ölümün yolunu və mənhus əməlini asanlaşdırır. «Ölüm xəstəxanada zəhləmi tökdü mənim» misraları ilə başlanan şeirdə məhz bu mətləbdən danışılır. «Əvvəl çırpındı qəlbim, üşüdü də bədənim. Uzanıram… tıq!» … qapı… Durub gəzirəm, «taraq». Hey gəldi-getdi, baxdım ona gülümsəyərək. Öyrəndim ilantutan ilana alışantək (ovsunçu oldum). Həftə keçdi, gəlmədi, Qapı-bajaya baxdım. Doğrusu dostum üçün (Əli dost sözünü dürnaqsız verib, artıq elə bil ölümlə məhrəmləşiblər. Elə bil Əli ölümün dilini tapıb) Bir qədər də darıxdım. Dedim, birjə gələydi, gəlib görəydi məni. Köçünü birdəfəlik bu yerlərdən sürəydi. Yuxuda gördüm onu: boylandı sola-sağa. Girdi ən axırdakı ah-uf gələn otağa. Durub getdim… Zəhərli dili lap bal dadırdı. Bir sadəlövh, bir gözəl gəlini aldadırdı». Deməli, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, ölüm ağlayıb sızıldayanları daha tez yaxalayır. Şübhəsiz ki «Ölüm silsiləsi» şeirlərinin ən yüksək zirvəsi və yekunu «Vəsiyyət»dir. Burada hiss olunur ki, ölümlə vuruşan şairin fiziki qüvvəsi tükənməkdədir. Bu məqamda da o, duymaq, dərk etmək iqtidarını itirməmişdir. O, indi ölümün çox müxtəlif sifətlərini müşahidə edib təsvir və təsəvvürə gətirməkdədir. Ölüm – həkimin xəstəyə qılıqlanmasında görünür. Ölüm – həkimin xəstənin dostlarından birinin qulağına nəsə pıçıldamasında görünür. Ölüm öz sifətində deyil, bu jür şəkillərdə zühur edəndə də xəstə onun əsl yırtıjı sifətini seçə bilir. Hardan gəldi çıxdı ölüm – bu qoja kaftar?! «Qoja kaftar» bəşəriyyətin yaşıdıdır və Əli də artıq onun hamıya bəlli sifətlərini göstərir. «Yaman kəmfürsətdir görmür ki, əlimdə nə qədər işim var? Heç kim inanmır ki, öləjək… Elə mən də… (Bu yerdə şair sanki özündən aralanıb, özünə kənardan, bəlkə də ən yaxınlarının gözü ilə baxır). Şair birbaşa vuruşda ölümə basılmayajağına inanır. Lakin ölüm çox məkrlidir. Əzrayıl Domrulun atının gözünə görünüb, onu ürküdüb sahibini yerə çırpdığı kimi indi «qılığa», «pıçıltıya» çevrilir. Bəlkə bunlarla da bajarmaq olarmış, həssas şair ölüm nəyə çevrilirsə-çevrilsin onu görməyə, duymağa hələ qadirdir. Bəlkə onun əlindən xilas olmağa hələ də qüvvə tapa bilər, «Amma ölüm oğlanlarımın kədərli təbəssümü ilə gülümsəyəndə, onların, hələ dünyanı tamam yığa bilməmiş gözləriylə baxanda, onlarla bir oyanıb da, bir oynayanda, hər bir işdə onlardan geri qalmayanda, sadiq köpək kimi girəni, çıxanı yoxlayıb qapının yanından ayrılmayanda inandım öləjəyimə…» Əli ölümü öz içində yox, kənar aynalarda görüb. Bunların içərisində ən həssas, ən təmiz, ən dəqiq güzgü uşaqlardır. Böyüklər ölümü ölməkdə olandan gizlətmək üçün çox üsullara əl ata, hətta yalandan gülümsəyə də bilirlər, çünki təskinlik üçün lazımdır. Lakin körpələr bunu bilmir, uşaq qəlbinin aynasında nə əks olunursa, nejə əks olunursa eləjə də göstərilir… Riyakar ölüm isə hər yerə girir – hətta uşağın təbəssümünə də. Uşaq heç nəyi gizlədə bilmir. Şair o zaman ajizləşir ki, ölüm ona doğma övladlarının gözləri ilə baxmağa başlayır. Şairin ölüm ayağında ətrafında baş verən hadisələri bu jür həssaslıq, hətta fotoqraf dəqiqliyi ilə müşahidə edib əks etdirməsi təbii heyrət doğurur. Əli burada sanki ölümün xassələri haqqında şahid reportacını sanki tamamlayır. O, elə bil batan gəminin son dəqiqələrini, yanan raketin sonunju məqamını xəbər verir. Şeirin vəsiyyət hissəsi bundan sonra gəlir. Bu, əsl kişi vəsiyyətidir. Dədə-babalarımızın vəsiyyətləri ilə çox səsləşir. Dünya görmüş, dünya yola salmış adamın vəsiyyətini xatırladır. Vəsiyyətdə övladlarından başqa kimsənin adı yoxdur elə bil «sizdə davam edir, məndə tükənən həyat» motivi ilə bağlanır. «Tabutuma oğlanlarımı yaxın qoymayın! Təbəssümlərini qoyarlar ora, qoymayın onları həyətdən bir adam çağıra, oyunjaqlarını, oyunlarını gətirib qoyarlar tabutuma, birdən-birə qojalarlar». Özünün bütün imkanları tükənən şair ağrılar və əzablar dünyasında belə övladlarını düşünür, özü də ən kiçik və bəlkə də ən qəribə detallarda. O, sağlam, diri olduğu vaxt uşaqların təsəvvürlərində nejə olubsa, elə də qalmaq istəyir, kədər payını özü ilə aparıb, onlara yalnız təbəssüm işığı qoyub getmək istəyir. Bundan sonra isə Əlinin etirafı gəlir. «Mənsə aparıram sizə lazım olmayan nəyim var. Amma qoyub gedirəm nöqsanlarımı. Onlar narahat yaşadar oğlanlarımı». İllər keçib artıq, bu günün prizmasından öz xırdaja istedadjıqlarını mənsəbə, şöhrətə sərf etmiş, adi şıqqıltıdan diksinən, gözləri şüşələnən yazanları xatırlayır, düşünürsən ki, «Əli nöqsansız və qüsursuz, saf və pak bir insan, mənsəbə, şöhrətə satılmayan qüdrətli bir şair idi və onun bu etirafına qətiyyən ehtiyaj da yox idi. Təvazökarlıq isə Əlidə misilsiz bir zirvədə idi. «Tabutuma bir kağız qoyun, bir dənə də qələm. Hayıf bu yaşda heç nə, heç nə deməmişəm». Şair ümidi: «Dostlar bir şer desinlər, işdi imkan olsa bir dənə də mahnı çaldırsınlar. Şeirlə mahnının möjüzəsilə ayılmağa (dirilməyə) çox dəli bir ümidim var». Sənətin ölməzliyinə böyük bir inam var bu misralarda, onun dirilik suyu olmasına!
Yüklə 4,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|