Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu

ƏSL ŞAİRLƏRİN ƏSL TƏRJÜMEYİ-HALLARI

ONLARIN ƏSƏRLƏRİDİR
İllər uzunudur ki, institutda yoxlama və kurs işləri möv­­zuları müəyyənləşdirərkən Əli Kərimin və yaradıjılıq­la­rını yüksək qiy­mətləndirdiyimiz başqa müasir şairlərin əsərlərini siyahıya daxil edirik. Əli Kərimin yaradıjılığına bələd olan bir talibə onun poe­ma­ları mövzusunda diplom işi yazmaq arzusunda olduğunu bil­dirdi. Məndən birjə xahişi oldu ki, Əlinin tərjümeyi-halını yaz­maqda ona kö­mək edim. Mövzu ilə bağlı buna bir o qədər də ehtiyaj hiss olunmadığını dedim. O isə təkid etdi:

- Əli Kərimin qüdrətli sənətkar olduğu barədə çox yazılara rast gəlirik, onun haqqında radio və televizi­ya­dan da xeyli mə­lu­mat alırıq, anjaq bununla belə, onun həyatı və tərjümeyi-halı barədə müfəssəl bir şey bilmirik. Mən «Giriş» bölməsində onun nisbətən geniş tərjümeyi-halını verə bilsəm, özümü bir iş gör­müş kimi hiss edərəm.

Diplomantın bu arzu və təşəbbüsü, doğrusu çox xo­şu­­ma gəldi. Tələbələrin çoxunun Əli Kərimlə münasibət­lə­rim barədə az-çox müəyyən təsəvvürləri vardı. Fikirləş­dim ki, Paşaya mək­tub yazar, atasının müfəssəl tərjü­meyi-halını göndərməsini xa­hiş edərəm. Bu, mənim üçün də maraqlı idi. Yazdım. Və bir neçə gündən sonra javab aldım. Əvvəljə çox təəjjübləndim. Ma­kinada yazılmış tərjümeyi-hal jəmi on beş sətirdən ibarət idi və bunun da yalnız doqquz sətri bilavasitə tərjümeyi-hala aid idi. Onu olduğu kimi verməyi lazım bilirəm.

«Əli Kərim (Əli Paşa oğlu Kərimov) 1931-ji il mart ayının 18-də Göyçay şəhərində anadan olub. 1956-jı ildə Moskvada M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunu bitirib. Bakıya qayıdaraq «Azərbayjan» curnalının redaksiyasın­da çalışıb.

1957-ji ildə «İlk simfoniya» poemasına görə Gənj­lərin və Tələbələrin Moskvada keçirilən 6-jı Ümumdünya festivalında mükafata layiq görülüb…

Əli Kərim 1969-ju ilin iyun ayının 30-da Bakı şəhərin­də vəfat etmiş, Göyçayda dəfn edilmişdir»… Vəssalam!

Məni fikir apardı. Nəyə görə bizdə belə təsəvvür oyan­­mışdır ki, böyük şairin tərjümeyi-halı da hökmən bö­yük (iri həjm­li) olmalıdır? Fikrimə bu da gəldi ki, bəlkə Paşa həmin qısa­dan da qısa yazını göndərərkən ürəyin­dən keçib: «Məndən niyə xəbər alırsınız, siz Əli Kərimlə eyni vaxtda yaşamısınız, onunla yaxın olmusunuz, siz çox bilməlisiniz, sizin ürəyiniz xati­rələrlə dolu olmalıdır». Əgər onun göndərdiyi yazının qısalığı bununla bağlıdırsa, haqlıdır Paşa. Lakin inanmıram ki, Əlinin ya­xın­ları içəri­sin­də ondan xatirə yazajağını birjə nəfər də xə­yalına gə­tirə idi. Əli bizim hamımızdan javan, hamımızdan sağ­lam, hamımızdan güjlü idi.

Bəlkə də tərjümeyi-hala belə laqeyd münasibət Pa­şaya Əli­dən irsən keçmişdi? Əli özü də tərjümeyi-hal yazmaqdan xoşlanmırdı. Beləliklə, Əli Kərimin dəqiq mü­fəssəl və mükəm­məl bioqrafiyasını (bəlkə də öz əli ilə ya­zılmışını) əldə etmək ümidi boşa çıxdı. Təbii ki, Əli Kəri­min nisbətən geniş tərjümeyi-halını tərtib etmək üçün diplomanta əlimizdən gələn köməyi göstərdik. Burada Əlinin qələm dostlarının bəzi xatirələri də köməyə gəldi.

Əli Kərimin klassik Azərbayjan poeziyasında özü­nə­məx­sus yer tutması artıq hamıya məlum, təkzibedilməz həqiqətdir. Ölümündən sonra otuz ilə yaxındır ki, ədəbiy­yatşünaslarımız Əli Kərim fenomeni üzərində baş sındı­rır­lar. Əli Kərim yaradı­jılığı ilk baxışda sadə göründüyü qə­dər də mürəkkəbdir. Bəzi yazıçı və ədəbiyyatşünasların mürajiət etdikləri bir misranı ye­nə diqqət mərkəzinə al­maq istərdim:

Çətinliyim bəlkə aydınlığımdandır?

Burada Əli Kərim «aydınlığı» asanlıq kimi qoymur. Mürək­kəb aydınlıq da var, ibtidai aydınlıq da… - sadə aydınlıq. Gün­düz aydınlıqdır, apaydınlıqdır. Bu aydınlıqda (əgər bulud, du­man olmasa) biz günəşdən savayı mil­yard­larla ulduzlardan heç birini görə bilmirik – həmin ulduzlar yalnız qaranlıqda görünür. Əli Kərim aydınlığı – gündüz aydınlığıdır.

Əli Kərim islahatçı – novator şairdir. Lakin onun isla­hatları haysız-küysüz, davasız, şavasız olub, mənəm-mənəmlikdən uzaq! Bir də köhnə nəsil və onların jığır­daş­ları ayılıb görüblər ki, lap javan daha onlar kimi yaz­mır. Yeni mövzuların, yeni bə­dii vasitələrin axtarışı dövrü başlanıb. Azərbayjan şeirinin mü­ha­ribədən sonra yeni in­ki­şaf mərhələsinin beşiyi başında isə zahirən fağır, sa­kit görünən Əli Kərim dayanıb, o, poeziyadakı islahatını «qansız, qadasız» həyata keçirə bilib. Heç bir rütbəsi, fəxri adı, ordeni, medalı olmayan, heç bir ali rəyasətə və başqa heyətlərə seçilməyən Əli bax beləjə Azərbayjan poeziyasını əsl mənada poeziya məjrasına, əbədi poetik qaydalara gü­və­nən əsl sənət aləminə qovuşdurub.

Gözümüzün qarşısında dünyaya gələn, gözümüzün qar­şı­sında fəaliyyət göstərən və gözümüzün qarşısında dünyasını də­yişən Əli Kərimin mükəmməl bir tərjümeyi-hala əsaslanan həyatını yazmaq asan deyilmiş, bəlkə də çox çətinmiş… Bu­rada da, görünür, Əli Kərimin çətinliyi «aydınlığında» imiş.

Əli Kərimin həyatına dair materialların tam toplan­madığını nəzərə alaraq biz «akademik bioqrafiya» prin­sip­lərinə riayət edə bilməyəjəyimizi hiss etdik. Əvvəljə düşündüm ki, dostların xatirələrinə mürajiət edim… Yox, bu mənlik deyildi. Bunu gələ­jəyin ədəbiyyatşünas alim­ləri edəjəklər. Mənim vəzifəm isə on­lara köməkdir, mü­şa­hi­dələrimi mümkün qədər daha çox ka­ğıza köçürmək­dir.

Qeydlərimin arasında özümün də xoşuma gəlməyən bir jümlə var, onu nə üçün yazdığım yadıma gəlmir: «Onu yanmış olsa külündən də tanıyaram». Bu jümlənin üstündən qara çək­dim, bir müddətdən sonra başqa bir qeydə rast gəldim. O, şeir­lərini «yanıb dəftərə tökülmüş günləri» adlandırmışdı. Yəqin üs­tündən qələm çəkdiyim jümlə bu sətirdən doğulmuşdu. Mən Əli­nin poeziyasın­dan danışarkən onun «əridiyini» demişdim. Yan­dığını de­məmişdim. Əlinin bütün hissləri, həyəjanları, dü­şün­jələ­ri, arzuları, qanı, janı, ürəyi, idealları hamısı şeirə çevril­miş­dir. Əli bütövlükdə öz poeziyasına hopmuşdur, sətir­lərində, misralarında Əli qanı dövran edir. Bu məni müəy­yən qədər ar­xayın salırdı ki, yazı prosesində hansı suallar çıxsa javablarını vərəqləyib Əlinin özündən xəbər ala bi­lərəm.

Bu sahədə müəyyən təjrübə qazanmışdım. 1980-ji ildə Gən­jədə Nizami poeziya teatrı yaradılmışdı. Şairin öz həya­tından bəhs edən əsərlərə böyük ehtiyaj vardı. O böyüklükdə sənətkarın həyatı haqqında isə məlumat çox jüzidir. Onun aşa­ğıdakı beytinə güvəndim:

Məni görmək istəsə hər kim,

Beytimdə görünər ona surətim.

Və Nizami beytlərindəki axtarışlar müəyyən səmərə verdi. Əsasən «Sirlər xəzinəsi», «Leyli və Məjnun» və «İskəndər­na­mə»nin beytləri arasında əldə edilmiş məlu­matlar üzrə şairin hə­yatının müəyyən məqamlarını bərpa etmək mümkün oldu. Ni­zaminin xarakterinin bir sıra jəhətləri də aydınlaşdı. Bu jür mö­jüz hadisələr yalnız və yalnız həqiqi sənətkarların əsər­ləri­nin araşdırılması sayə­sində mümkün olar – Əli isə həqiqətən hə­qiqi sənətkar­dır.

Biz Əlinin şəxsiyyətini, xarakterini, dünyagörüşünü və baş­qa jəhətlərini onun misra və sətirlərində axtarma­ğa girişməz­dən əvvəl onun poeziyaya gəlişini şərtləndi­rən bəzi mətləblərə nəzər salmalıyıq.

AZƏRBAYJAN POEZİYASI ƏLİNİ GÖZLƏYİRDİ

Böyük vətən müharibəsindən sonra açıq-aşkar hiss olu­nurdu ki, poeziyanın ab-havası kəsifləşməyə başla­mış­dır. Xü­su­si ilə təbii olaraq müharibə illərində olduqja geniş miqyas almış ritorika, çağırış, alqış, lənət şeirləri sülh və əmin-amanlıq dövründə əjaib səslənirdi. Mühari­bə qurtarmışdı, lakin «döyüş­lər» poeziyada davam edirdi. Bu şeirlər yorğun, əldən düşmüş, köməksiz kimi görü­nür­dü. Elə bil bədii ifadə vasitələri, təş­beh­lər, epitetlər, me­ta­foralar və s. sürtülüb əldən düşmüş, qojal­mışdı. Belə məqamlarda həmişə böyük sənətkarlar meydana çıxır, poeziyadakı süstlüyü, təkrarçılığı, ifadə köhnəliyini, əjaib görünməyə başlayan bənzətmələri təriz obyektinə çevi­rir­lər. Mə­sələn, böyük Sabir kimi.

Müharibədən sonra yaranmış əhval-ruhiyyənin poe­zi­yada doğru-dürüst, fəlsəfi-poetik dərkinə ehtiyaj göz qa­bağında idi. Baha başa gəlmişdi bu müharibə, bu qə­lə­bə. 50-ji illərin əvvəl­lərində artıq yaşlı nəslin mütərəqqi nümayəndələri aşkar hiss edirdilər ki, poeziya ritorik axar­dan çıxarılmalı, həyatın həqiqi nəfəsini və ətrini ifadə etməlidir. Bu işin öhdəsindən, əlbəttə, yalnız yeni, gənj qüvvələr gələ bilərdi.

Bunu qətiyyən danmaq olmaz ki, əvvəlki şairlər nəsli əv­vəlki otuz ildə Azərbayjan şeirini xüsusilə forma baxı­mından mi­silsiz bir yüksəkliyə qaldıra bilmişdilər. Heja vəzninin saysız-he­sabsız yeni (yəni əvvəllər işlədilmə­miş) şəkilləri aşkar edil­mişdi, əvvəljədən mövjud olan, lakin işlədilməyən, yaxud çox az işlədilən bölgülər yeni canrların meydana çıxması ilə Azər­bay­jan poeziyasını ifadə baxımından xeyli zənginləşdirmişdi. Hə­min illərdə Azərbayjan şeirinin dili tam büllurlaşmışdı. Sə­məd Vur­ğun və başqa görkəmli şairlər dilin büllurlaşmasında san­­ki bir süzgəj rolu oynamışdılar. Əvvəlki poeziya dilindən yeni poeziya dilinə yalnız qan qrupu çox yaxın olan, geniş küt­lələrin tam anladığı, dilimizin ahənginə, musi­qi­si­nə uyğun gə­lən əjnəbi sözlər keçə bilmişdi. Əruz vəzni, qəzəl canrı sa­həsində bu işi Əlağa Vahid uğurla həyata keçirmişdi.

Bu, Azərbayjan poeziyasının ən böyük qələbəsi he­sab olun­malıdır. Azərbayjan poeziyasının bir gözəgəlim uğuru da vardı. İndidən bəzi Jənubi Azərbayjan ziyalıları gələjək vahid Azərbayjan dilinin nejə olajağı haqqında fikir yürüdürlər. Xoş niyyətli bir amalla bağlı fikir yürüt­mə­yə nə söz ola bilər? Təki Azərbayjan tez vahidləşsin. An­jaq bir mətləbi xüsusi vur­ğula­maq olar: Artıq Azərbay­janın vahid poeziya dili möhkəm təməl üzərində yaran­mışdır. Səməd Vurğun poeziya məktəbinin gör­kəmli nü­mayəndələri – Əli Tudə, Balaş Azəroğlu, Səhənd, Söh­­rab Tahir, Hüseyn Javan, Mədinə Gülgün, Hökumə Billu­ri, on­larla görkəmli şairlərin bədii dilləri ilə Şimali Azər­bay­jan şair­lərinin dilləri arasında görəsən hansı prinsi­pial fərqlər mövjud­dur? Vahid Azərbayjan ədəbi dilinin əsasında Azərbayjan poe­ziya dilinin durajağına qəti şübhə ola bilməz.

1920-1950-ji illər arasında olduğu kimi heç bir za­man Azər­bayjan şeiri ilə xalqı arasında qarşılıqlı yaxınlıq, isti təmas ol­mamışdır. Şeir təbliğat və təşviqat vasitəsinə çevrildiyindən poeziyanın geniş kütlələr arasında yayıl­ma­­sında partiya da, döv­lət də çox maraqlı idilər. Beləlik­lə, xalqa təşviqatla yanaşı əsl poeziya da yol tapırdı.

50-ji illərdə Azərbayjan şairlərinin auditoriyası key­fiy­yətjə köklü surətdə dəyişmişdi, şairlərin qarşısında (onların özlərinin də səyləri nətijəsində) başdan-başa savadlanmış xalq dayan­mışdı, bunların sırasında müha­ri­bə illərində bir sıra Avropa öl­kələrini gəzib gəlmişlər də, rus və Avropa xalqlarının dillərindən tərjümə olunmuş klassik əsərlərlə tanış olmuşlar da vardı. Yeni Azərbay­jan poeziyası belə auditoriya qarşısında çıxış etmək sə­viyyəsində olmalı idi.

Mirzə İbrahimovun başçılıq etdiyi Azərbayjan Yazı­çılar İt­ti­faqının həmin dövr təşkilat fəaliyyəti yeni istedad­ların aşkara çı­xarılması əsasında qurulmuşdu. Bu iş iki is­ti­qamətdə aparılırdı:

1. Yazıçılar İttifaqında hər həftənin 5-ji günlərində müntə­zəm keçirilən «Gənjlər gün»lərində yeni istedad­lar, yaxşı şeir nümunələri aşkara çıxarılır, bəyənilən əsər­lər çapa məsləhət gö­rülürdü.

2. Azərbayjan Yazıçılar İttifaqı həm də daha çox ümid ve­rən gənjləri (sonralar bu prinsip pozuldu, iste­dad ölçüsü ara­dan götürüldü) Moskvaya, M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutuna göndərirdi.

«Gənjlər günü» Mirzə İbrahimovun jiddi nəzarəti al­tında idi. Onun partiya və dövlət idarələri yanında nüfuzu böyük idi və buna görə də görkəmli şairlər və nasirlər bu günlərin mün­tə­zəm, səliqəli keçməsi üçün əllərindən gə­ləni edirdilər. Bu «Gənj­lər gün»lərinin bir neçəsində işti­rak etdiyim üçün onların mahiyyəti barədə müəyyən tə­səv­vürlərim var.

Yazıçıların rəhbərliyinin ritorikadan poeziyanı uzaq­laş­dır­maq barədə fikirləri başa düşülən idi. Əsl məsələ yeni poezi­yanın qarşısına qoyulan vəzifənin nədən ibarət olmasında idi. Şeir­dən konkretlik tələb olunurdu. Nədən ibarət idi o konkret­lik?

Mən ilk dəfə «Gənjlər günü»nə 1950-ji ilin payızında get­mişəm. O tarixi bir gün idi Azərbayjan poeziyası üçün. Həmin «Gənjlər günü»ndən düz bir həftə əvvəl ke­çirilmiş gündə o za­man gənj şair Ağajavad Əlizadə­nin «Kartof» şeiri oxunmuş və çox təriflənmiş, bəyənilib çapa məsləhət görülmüşdür. Həmin şeirin bir misrası təx­mi­nən belə səslənirdi:

«Kartof nə kartof, düzülüb yan-yana kartof…»

Ən böyük sensasiya orasında idi ki, həmin məjlisdə iştirak edən professor Mikayıl Rəfili bu şeiri az qala Azərbayjan poe­zi­yasında hadisə adlandırmışdı. Poeziya­mızın yeni bir mərhə­lə­yə daxil olduğunu söyləmişdi.

Bu günkü məjlisdə demək olar ki, janlı klassiklərin hamısı iştirak edirdi. Məjlisi Mirzə İbrahimov aparırdı, şa­irləri təqdim eləyən isə Məmməd Rahim idi. Şeirlər oxu­nur, kəskin tənqidi qeydlər eşidilirdi. Yavaş-yavaş hiss etdim ki, məjlisdə deyəsən ikitirəlik var. Söz verildi Lən­kərandan gəlmiş Məmmədhüseyn Əliyevə (o vaxt şeir yazırdı). O, «Düyü» adlı bir şeir oxudu. Məzmunu təx­mi­nən belə idi: Lənkəranda gözəl düyü yetişdirilir. Bu düyü qablanıb ölkənin müxtəlif yerlərinə göndərilir, oralarda hamı düyüdən gözəl xörəklər bişirir, bu düyünü yetiş­di­rən­ləri yada salırlar. Və sairə və ilaxirə… Şeir çox tərif­ləndi, çıxış elə­yənlərdən böyüklərə majal yox idi. Nəha­yət ki, şeirin çapa la­yiq olduğu barədə təklif verildi. Sə­məd Vurğun əl qaldırıb söz aldı. O, ağır-ağır məjlisdəki­lərə göz gəzdirdi. Elə bil başlamağa çətinlik çəkirdi. Nə­hayət, başladı (yadımda qalanlar): «Yoldaş­lar, qardaş­lar, bu javan oğlanın şeirini çox təriflədiniz, bu, şei­rin öz mə­ziyyətlərindən yox, keçən həftə burada oxunulub bə­yə­ni­lən «Kartof» şeirinə verilən qiymətdən irəli gəlir. Hələ eşit­dim ki, hörmətli professor Mikayıl Rəfili də həmin şeir barədə çox yüksək fikirlər söyləyib, nətijə hökmən belə də olmalı idi. Görünür yoldaşlar poeziyanın mahiyyətini düzgün dərk edə bil­mə­yiblər hələ. Növbəti yığınjaqlarda şirnikmiş javanlar burada «Soğan», «Sarımsaq», «Pomi­dor», «Kələm» adlı yazılar oxu­ya­jaq­lar, buna heç şübhə­niz olmasın. Yoldaşlar, poeziya nə dirlikdir, nə də bos­tan. Yenə bu javan oğlan şalvarının balağını dizə qədər çır­ma­layıb qızmar günün altında suyun içində əllə­şən zəh­mətkeşin obrazını yaratmağa çalışsaydı, bir təhəri var­dı, Səməd Vurğun o dövr üçün çox kəskin səslənən (hələ Sta­lin sağ idi) çıxışının tonunu elə bil bir qədər yum­şalt­ma­ğa çalı­şırdı. Yoldaşlar, siz pambığa, neftə baxmayın, bunlar strateci əhə­miyyətli məhsullardır. Mənə qalırsa… Əşşi, demirəm» – de­yə əlini yellədib oturdu. Əslində dedi sözlərini Səməd Vurğun bədii həqiqətin vasitəsi ilə. Mirzə İb­rahimov, Məmməd Rahim və baş­qaları bir qədər pərt ol­muşdular. Onlara elə gəlirdi ki, yeni poeziyanın «şah da­marını» tapmışdılar artıq, Səməd Vurğun gəlib əllərindən çıxartdı. Məjlisin ahəngi pozulmuşdu elə bil. Son­ra mə­həb­bət mövzusunda oxunan və kəskin tənqid edilən lirik bir şeiri də Səməd Vurğun tərifləyib «əcdahaların» ağ­zın­dan qopardı.

Mirzə ona dedi:

- Səməd, madam bəyənirsən üzərində yenidən işlə­məkdə javana kömək etməyi də sənə tapşırırıq.

- Neynək – dedi Səməd Vurğun.

«Gənjlər günü»ndə sücetli, konkret məzmunlu şeirlər tələb olunduğundan «bijləşmiş» javanlar ritorik misraları baba ilə nəvə, ana ilə oğul, yaxud bajı ilə qardaş arasın­da bölüb adını qo­yurdular «süetli şeir». Bəzən belə şeir­lər də mətbuata yol tapa bilirdi. «Yeni şeir» adı altında ba­yağı yazılar da çap olu­nurdu. Bütün bunlara baxmaya­raq, ağsaqqal yazıçıların gərgin əməyi sayəsində keçirilən «Gənjlər gün»ləri səmərəli bəhrə verirdi. Deyək elə Sə­məd Vurğunun gəlib məjlisdə sırf poe­zi­yanın mahiyyətin­dən danışması gənjlər üçün böyük hadisə idi. Həmin məj­lisdə yaranmış gərginlik nə qədər qəribə olsa da öm­­ründə birinji dəfə belə nüfuzlu məjlisdə iştirak etmək hü­qu­qu qazanmış mənim hesabıma oldu. Mən özümlə Bakıya Nəri­man Həsənzadənin iki şeirini, özümün də iki şeir, bir hekayəmi aparmış, Məmməd Rahimin yanında qeydiyyatdan keçirmiş­dim. M.Rahimin siyahısında növ­bə­də mənim adım idi. Əvvəljə Nərimanın şeirlərini oxu­dum (Nərimanla Gənjə Pedaqoci İnsti­tutunda bir qrupda oxuyurduq), tənqid etdilər. Növbə özümə gəldi. Hekayə­min adını çəkdim.

Mirzə təkidlə dedi:

- Şeirdən başla.

Mən yenə hekayənin adını çəkib oxumağa başlamaq istə­dim.

Mirzə israrla dedi:

- Əvvəljə şeiri oxu.

Dedim:

- Şeiri oxuyası olmadım.

Niyə? – soruşdu – Mirzə.

- Ona görə ki, mən pay bölməyi gözü çıxan qardaş­lardan öyrəndim artıq.

- Bir aydınlaşdır görək nəyi öyrənmisən.

Dedim:

- Mirzə müəllim, mənim sizə oxuyajağım şeirlər bu­ra­da bayaqdan bəri oxunulub tənqid olunan şeirlərdən qat-qat zəif­dir, ona görə deyirəm ki, mən pay bölməyi gö­zü çıxan qardaş­larımdan öyrənmişəm.

Mətləbin məğzi indi çatdı onlara. Məjlis uzun sürən gülüşə qərq oldu, elə bil onlara belə bir bəhanə lazım imiş. Gərginlik qalxdı aradan, mən də hekayəmi oxudum bir nəfəsə, çox bə­yəndilər, Mirzə heç kəsə aman vermə­dən özü danışdı, çox tərif dedi… Amma hekayə çap olunmadı. Neynək, ilk çıxış üçün o da bəs idi…

İlk «Gənjlər günü»ndən javan nəsildən ikijə nəfər yadım­da qalıb: Xəlil Rza (sonralar Ulutürk) və Qulu Xəli­lov. Xəlil Rza şeir oxuyanda hər beytdən sonra gözlərini yazıdan ayırıb məj­lisin üzərində hərləyirdi, görünür, reak­siyanı yoxlamaq istəyirdi. Qulu isə hər dəfə kəskin çıxış­ları ilə fərqlənirdi. Onların yaxın dost olmaları hiss edilirdi.

Mən başqa javanların adlarını yalnız Əli ilə bağlı mətləb­lərdə çəkəjəyəm, çünki imkan çox azdır və Əli haqqındakı fikir­ləri yığıb yığışdıra bilmərəm. Təbii ki, mən Əlini bu məjlisdə görə bilməzdim, Əli həmin ildə hələ Göyçayda idi. Lakin tale Əli­nin də yolunu «Gənjlər gü­nü»ndən salmalı imiş. Yaxşı ki, onun uşaqlıq və gənjlik dostu Əli Səmədov Əli Kərimin yara­dı­jı­lığında mühüm hesab etdiyim məqamları yadında yaxşı sax­layıb yazıya köçürübmüş.

Güman etmək olardı ki, Moskvada M.Qorki adına Ədə­biy­yat İnstitutundakı təhsil illəri Əli Kərim poeziyası­nın inkişafında müstəsna rol oynayıb. Lakin belə deyil­miş. Həqiqi şair sənətin sirlərini özünə məxsus tərzdə yenidən kəşf edə-edə yüksəlir. Təhsil bu sirlərin sənətkar üçün tez açılmasında mühüm rol oynayır. Əli Kərim Mos­kvaya gedənə qədər təkjə müasir poe­ziya bülağını dad­maqla kifayətlənməmiş, Füzuli çeşməsinin sehrli suyun­dan da içmişdi. O, eyni zamanda Füzulidən ilham­lanıb öm­ründə ilk və son dəfə qəzəl də yazmışdır. Əli Səmə­dov bu barədə yazır: «…İndi də sevinirəm ki, həmin qə­zəlin üzünü köçürüb bugünlərə kimi saxlamışam. Qə­zəlin başlanğıjındakı iki misranı Füzulidən götürmüş, qa­lan misraları isə eyni ölçü və ahənglə yazmışdı» («Ul­duz», 8, 1988, s.63).

Bu şairin yaradıjılığında olduqja maraqlı hadisədir və Əli poeziyasının mayasında gizlənmiş sirləri dərk et­məkdə vasitə­yə çevrilə bilər, bunun üçün də həmin qə­zəli bütöv verməyi vajib saydıq:

Səndən ayrı min dərdi-qəmü məlamətdir mənə,

Nə xoşam, nə naxoşam, bilməm nə halətdir mənə.
Min savab eyləyərək bir yol mənə xoş baxıbsan,

Əvəzin çıxmalıyam, bu nə xəjalətdi mənə.

Gözünü dikmə yerə, sən janın, ellər gözəli,

Birjə an görməməyim yüz illik həsrətdi mənə.

Hey keçirsən küçələrdən, niyə sinəm üstdən yox,

Torpaq içində yaxam, gör nə böyük dərddi mənə.

Gah baxırsan çox soyuq, gah da mehriban mənə, yar

Vallahi, baş açmıram nejə məhəbbətdi mənə.

Yoxsa ki, duymamısan aşiqini, məşuqəm,

Hər dönüb baxmağın bir müsibətdi mənə.

Əliyəm, ağlamaram, sevdiyin varsa, aç, de,

Bir salam ver hər görəndə, bu səadətdi mənə!

Əli Kərimin gənjliyindəki poetik axtarışları, bütün mən­bə­lər­dən bəhrələnməyə meyli olduqja səmərəli nəti­jə verimişdir. Əli Kərim yaradıjılığı Azərbayjan və dünya poeziyasının ən yaxşı nümunələri əsasında formalaşsa da, şairin güjlü fərdi is­tedadı sayəsində onun öz adı ilə bağlı yaradıjılıq yolu müəy­yən­ləşdirilmişdir.

Əli Kərim Moskvaya gedərkən artıq formalaşmış şair idi.

Füzulidən xeyir-dua alan Əlinin yolu həm də həmin «Gənj­lər günü»ndən də keçmişdi. Görünür, Teatr İns­ti­tu­tunda oxu­yar­kən Əli şeir oxumaq üçün Yazıçılar İtti­fa­qına gəlmiş, Məm­məd Rahimin yanında qeydiyyatdan keçdikdən sonra məjlisdə şeirini oxumuşdur. Moskvaya getməzdən əvvəl təkjə «İki sev­gi» şeiri Əli Kərimin ya­ra­dıjılıq mənini təsdiq etmək üçün kifa­yət­ləndiriji nümunə ola bilərdi. Çox yaxşı ki, Əli Səmədov hə­min şeirin ilk va­riantını mühafizə edib saxlayıb. Bu həmin «Gənjlər gün­ləri»ndə şeir üzərində nejə əməliyyatlar aparıl­ması ba­rə­də də müəyyən təsəvvür hasil etməyə imkan yaradır. «İki sevgi»nin ilk variantı:

«Gözəl qız, sən saf susan.

İki qəlb arzususan

Mən sevirəm səni susuzluqdan od vurub,

Köz kimi yandırdığı dodaq su sevən kimi.

Gözəl qız, sən işıqsan,

Dünyaya yaraşıqsan.

Mən səni sevirəm iynənin uju boyda

İşığa həsrət qalan kor işıq sevən kimi.

O isə səni sevir bir şən mağarda, toyda

İşıqlardan yaranmış yaraşıq sevən kimi.

Gözəl qız sən günəşsən,

Yanar duyğusan, ərşsən.

Mənsə səni sevirəm dolanaraq başına

Məğribdən Məşriqədək uzanan jahan kimi.

O sevir məndən də tez dəyərək baxışına

Baş yelləyib tərpənən bir günəbaxan kimi.

Salmadın mənə meyli,

Salmısan ona meyli

Uğurlar olsun sizə, alqış bu məhəbbətə,

Peyğəmbərlik etmirəm

Nöqtə, nöqtə və nöqtə!»

Əli Səmədovun dediyindən belə məlum olur ki, ilk oxu­nuş­da hamı bu şeiri böyük rəğbətlə qarşılamışdır. Bu­nunla belə, məj­lisi aparan Məmməd Rahim müəyyən qeyd və şərtlər qoy­muşdur… Tərif öz yerində, anjaq nöq­sanı da görmək və de­mək lazımdır. Gənj müəllifin şeiri yaxşıdır, mənim də xoşuma gəldi. Anjaq şair öz intim hisslərini birinji plana çəkib. Şeirin ijtimai qayəsi yoxdur. İmkan verək müəllif şeirin üzərində jiddi işləsin, ijtimai motivləri güjləndirsin, sonra mənə təqdim edər, çap etdirərik.

Günah M.Rahimdə deyil, o dövrdə poeziyaya, ümu­miy­yət­lə ədəbiyyata baxışda, münasibətdədir. Şeirdə qa­dınlığa iki mü­nasibət, köhnə və yeni münasibət əyani və qabarıq veril­miş­dir. Məgər bundan da güjlü motiv axtar­mağa lüzum vardımı? Görünür, varmış, şeiri «yerdən qal­dır­maq» üçün bir neçə kon­yunktur misraya ehtiyaj hiss olunurmuş. Əli də mahiyyət xatiri­nə, şeirdəki əsas mət­ləbin xatirinə güzəştə getməli olub və şei­rə bu sözləri əla­­və edib:

«Danış, ujalsın səsin,

Qısılmasın nəfəsin.

Mən ki, səni sevirəm

Bakıdan, Daşkəsəndən

Gələn bir səda kimi

Səs kimi,

Qüdrət kimi!»

Əli bu güzəştlə kifayətlənmir, qoyduğu motivi daha da güj­ləndirmək xatirinə şeirdə müəyyən dəyişikliklər edir. Əvvəlki va­riantda qızın o biri oğlana meyilli oldu­ğu­nu göstərirsə, bu va­riant­da qızı yollar ayrıjında qoyur, ey­ni zamanda o biri oğlanın «məhəbbətinin mahiyyətini» daha dərindən açır:

«O isə səni sevir

Gizli deyil ki, səndən

Bir otaq künjündəki qəmli sükunət kimi.

Bu mən, bu o, bu da sən

De görək nə deyirsən!

Amma yaxşı fikir ver bu iki məhəbbətə

Daha heç nə demirəm:

Nöqtə, nöqtə və nöqtə»

Və əlavə olaraq Əli Kərim mənfi qütbdə dayanan oğ­lanı gü­nəbaxana oxşatmağı uğurlu saymadığından əvə­zində şeirə bu misraları gətirir:

O isə səni sevir

Rahatja bardaş qurub

«Kabab üstən sərin su pis olmaz» deyən kimi.

Obraz konkretləşir, reallaşır, əyaniləşir.

Bu əsər Əlinin əla şeir yazmaq iqtidarını, həmçinin əsər üzə­rində inadla işləmək qabiliyyətini də nümayiş et­dirir.

Beləliklə, Əli Moskvaya əsl şair kimi getmişdi. Lakin onun hələ zəngin təjrübəsi yoxdu, bədii əsərlərin ana­tomiyası haq­qın­da təsəvvürləri o qədər də geniş deyildi. Əlinin Moskvaya oxu­mağa getməsi onun həyatında və ümumən yaradıjılığında, bəlkə də mühüm məqamlardan olmuşdur. Burada hər şeyi, bü­tün qayğıları kənara atıb sırf poeziya aləminə daxil olmaq, bu dünyadan nisbi də olsa «ayrılıb» poeziya ilə nəfəs alıb, tənəffüs etmək im­kanı vardı. M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu başqa ali məktəblərdən tədrisin xüsusi qoyuluşuna görə fərqlənir­di. Burada tələbələrin fərdi məşğul olmaq imkanları geniş idi: Bir şərtlə ki, həmin tələbə istedad sahibi olmalı idi. Bu baxımdan ins­titut Əlini, Əli də institutu tapmışdı: bu ideal bir qovuşma idi. Əli Kərim burada bədii sənətkarlığın sir­lərinə bələd və onu baş­qa­larına da mənimsətmək baja­rığı olan görkəmli sənətkar­lar­dan çox şey öyrənir. Onun «İki sevgi»nin məntiqi davamı olan gözəgəlim, ədəbi ijti­maiyyətin diqqətini jəlb edən bir silsilə şeirləri tələbəlik illərində yaranır.

Azərbayjan poeziyasını yeni inkişaf yollarına təbii ki, ilk növ­bədə gənjlər çıxara bilərdilər. Poetik yükün ağır­lı­ğını öz çi­yinlərinə almağa hazır olan belə qüvvələr yetiş­məkdə idi və Əli Kərim də onların önjüllərindən biri idi. Vaxtilə ədəbiyyatşü­nas­lıq sahəsində fəallıq göstərən Asif Əfəndiyev yeni poeziyanın ya­ranışı prosesində Əli Kəri­min yerini və mövqeyini zərgər də­qiqliyi ilə göstərmişdir. O, «Əli Kərim poeziyamızda möhtəşəm­lik­dən adiliyə, pa­fosdan konkretliyə, patetikadan bədii dəqiqliyə keçi­din ən parlaq nümayəndəsidir. Bu təmayülü o, hamıdan tez və hamıdan parlaq ifadə edə bilmişdir» - deyəndə, tam haq­lıdır.

Xüsusilə müharibə illərində olduqja geniş miqyas almış ça­ğırış, alqış, lənət şeirləri sülh və əminamanlıq döv­ründə «yor­ğun», «əldən düşmüş» və «köməksiz kimi» görünürdü. Elə bil bə­dii ifadə vasitələri, təşbehlər, epitetlər, metaforalar və s. sü­rtülüb əldən düşmüş, qojal­mışdı. Belə məqamlarda həmişə gör­­kəmli sənətkarlar mey­dana çıxır və poeziyadakı süstlüyü, təkrarçılığı, ifadə köhnəliyini, əjaib görünməyə başlayan bən­zət­mələri təriz obyektinə çevirirlər.

Yeni mərhələdə Azərbayjan poeziyası yeni, islahatçı bir şair gözləyirdi, bu şair Əli Kərimin şəxsində zühur elədi.

Lakin Əli Kərim əvvəlki poeziya nümunələrinə müna­sibət­də babalarının Nəsiminin, Xətainin, Sabirin yolunu tutmadı, əv­vəlki şeirə tərizlər yazmadı. O, özündən əv­vəl­­ki poeziyanı inkar yolunu tutmadı. Əksinə, o bu poezi­yanın görkəmli nüma­yəndə­lərinə dərin hörmət və ehtiram bəsləyirdi. O, Səməd Vurğuna, Mikayıl Müşfiqə, Rəsul Rzaya şeirlər ithaf etmiş, Əhməd Jə­mi­lin poeziyasına aid xüsusi məqalə yazmışdı. Əli Kərimin ilk növ­bədə əv­vəlki poeziyanın mövzularına yanaşma üsulu fərqli idi; o bir çox konyunktur mövzulara (partiya, pambıq, neft və s.) heç üz çevirmir.

Babaları kimi təriz yazmaqdan imtina edən Əli Kərim özü­nün köhnəliyə olan münasibətini yeni, gözəl şeirlər yazmaqla bildirdi. Əlinin şeirlərinin müqabilində elə bil əv­­vəlki poeziyanın əyər-əksikləri, qüsurlar daha aydın gö­ründü.

Əlidən əvvəlki nəslin nümayəndələri 30-40-jı il­lərin Le­nin, Stalin, neft, pambıq mövzularından hələ tam yaxa qur­tara bil­mə­dikləri, daha əvvəlki şairlərin təsir ha­ləsində fırlan­dıq­ları, «öz­lərini axtardıqları» vaxtda Əli artıq özünün aydın yolu ilə inamlı addımlarını atmaqda, özü­nün «səssiz inqilabı»nı etmək­də idi. Əlidən əvvəlki nəslin nümayəndələri hələ əvvəlki poezi­ya­nın haləsindən sə­nət­karlıq baxımından da çıxa bilməmişdilər, on­ların məhz sənət baxımından özlərini tapması xeyli ağrılı keç­mişdir, böyük şairlərin təsirindən xilas olma o qədər də asan ol­mamışdır.

Əli Kərim özünütəsdiq üçün uzun, üzüjü yol keç­mə­mişdir. Ədəbi ijtimaiyyət elə ilk şeirlərindən ədəbiy­yatı­mıza təravətli, ori­cinal bir sənətkarın gəldiyini duymuş və bu tarixi gəlişi təsbit et­mişdir. Əli poeziyası 50-60-jı illər tədqiqatçılarının diqqət mər­kəzində dururdu. Pərdəarxası ədəbi söhbət və qeybətlərdə Əli yaradıjılığı daha yüksək qiymətləndirilirdi. Mətbuatda ürək edilib deyilməyən tərif­lər bu söhbətlərdə sərbəst, açıq, aydın de­yilirdi.

Əli Azərbayjan poeziyasına təzə-tər hava gətirmişdi.

Əli ümumbəşəri hesab etdiyi mövzulara başqa açar salırdı. Sadə insan, «adi» insan və onun mürəkkəb, qey­ri-adi iç dün­yası, onun bəzən sadəlövhlük təsiri bağışla­yan saf dünyasının, təmiz duyğularının təsvir və tərən­nümü Əli Kərim üçün məhəb­bət kimi ümumbəşəri möv­zu­lar qədər əziz və jazibədar idi. Sa­də peşə adamı poçtalyonun poeziyamıza gəlişi şəksiz Süley­man Rüstə­min adı ilə bağlıdır. Ədəbiyyatşünas professor T.Ha­jıyev yazır: «…S.Rüstəmin ürəklərə yol tapmış, az qala xalq ya­­radıjılığı nümunəsi kimi kütləviləşmiş «Ana və poçtal­yon» şei­rindən sonra sanki poçtalyon motivinə qayıtmaq artıq imiş. Daha kim jəsarət edib üzərinə belə bir mə­suliyyət götürə bi­lərdi. Nə qədər paradoksal görünsə də, birdən hələ qələmi sümükləşməmiş javan Əli Kərim belə bir riskə girişdi. Girişdi və nə alındı – təzə geyimli, ayrı boy-buxunda, başqa biçimdə, anjaq hamının sevdiyi, hamının məhəbbətlə qarşıladığı səmimi ədəbi portret – yeni gözəl poçtalyon».

Yaşlı nəslin yaxşı yadındadır ki, İkinji Dünya mühari­bəsi illərində S.Rustəmin «Gün o gün olsun ki…», «Ana və poçtal­yon» şeirləri daha tez-tez səsləndirilirdi, daha çox alqış qaza­nırdı. Hər iki şeir ekstremal situasiyada ya­zılmış, insanların da­ha çox kövrək hiss və duyğuları əsa­sında köklənmişdi. Şeirlərin müvəffəqiyyətində, məhz hə­min ekstremal situasiya, həsrət, öv­lada qovuşmaq niskili və s. şairin müttəfiqinə çevrilirdi. Za­man keçdikjə «Ana və poçtalyon» daha çox mənzum hekayə təsiri bağışlayır. Bu şeirdə demək olar ki, poetik kəşf xarakterli bənzət­mələr də yoxdur və Süleyman Rüstəm də bu əsərə bir şedevr kimi baxmamış və heç də böyük iddiada olma­mışdır. Müharibədən sonra heç kəs həmin mövzuya hə­min açarla girişə də bilməzdi. Çünki əvvəlki zəmin – müharibə və onun əh­val-ruhiyyəsi arxada qalmışdı. Əli­nin poçtalyonu situasiyadan asılı adam deyildir. O, dü­şünəndir, dərk edəndir, əmin-amanlıq dövründə öz sənə­ti­nin mahiyyətinə nüfuz etməyi bajarandır.

Yenə poçtalyonu Göyçayımızın

Çinarlı yollarla gəlib şən keçir.

Düşünür: «Gör neçə oğlanın, qızın

Eşqi, məhəbbəti əlimdən keçir».

Yaşı əllisə də, demə, qojadır,

Pionerlərə də o, salam verir.

Görkəmdən vüqarlı, boydan ujadır,

Qabarmış köksünə yaxşı baxın bir.

Poçtalyonun hərəkətverijisi özünün xalqa, insanlara lazım­lığıdır. Onu qürurlu edən də köksünü qabardan da budur. Əli bir bənddə ümumi ahəngi pozmadan onun ya­şını da vermiş, port­retini də çəkmişdir. Əli öz qəhrəmanı­nın şəxsiyyətini də, keç­diyi yolları da onun «ömür dastanının misraları» adlandıra­raq poe­tikləşdirmişdir. Onun «dövləti, varı» da «gəlin təbəssü­mü», «ana sağ olu»dur. Əli portreti tamamlamaq üçün qəribə bən­zətmələr, poeziyamız üçün təptəzə təşbehlər tapır:

Bəlkə hər qapını min dəfə açmış

Mahud penjəyinin yaxası kimi.

Burada əlavə etməyə ehtiyaj da yoxdur ki, «hər qapı ona doğmadır», çünki mahud penjəyin yaxası arxasında poçtal­yo­nun ürəyi durur. O, evlərin qapısını öz ürəyinin qapısı kimi açır. «Bir üstü möhürlü zərfin içində» mə­həb­bət gətirib, sevinj pay­layan, yükü «el salamı, el məhəb­bəti» olan poçtalyona çan­ta­dakı yükü əsl həzz mənbəyi­dir. Burada Əli çox qədim ifadə va­sitəsi olan təzadın təp­təzə nümunəsi ilə «Bir yüngüllük duyur ağırlığından» mis­ra­sında sadə adamın fərəhini əyaniləşdirir. Əli Kərim təs­vir və tərənnüm etdiyi predmetlərin həm zahiri xassə­lərini ətraflı öyrənir, həm də mahiyyətinə nüfuz etməyi, pred­met­lər və hadisələr arasındakı qarşılıqlı əlaqələri tapma­ğı ba­jarır, müəyyən obyekt haqqında həm həyəjanla, həm də ətraflı danışa bilir, onun nəfəsi güjlü olur, səsi də lazımi qədər uzanır. Haqqında danışdığımız şeirində də müəllif poçtalyonla meşin çan­tanın daxilindəki münasi­bəti açır, bu adi meşin çantanı sehr­li bir xəzinəyə çevirir. Sən demə, heç kəsin fikir vermədiyi çantanın içi hər jür jəvahiratdan daha qiymətli el salamı, el məhəbbəti və sevinjlə doludur. Çanta janlıdır. Oradan qulağa neçə-neçə səslər gəlir.

- Məktub gejikməsin, - dediyi zaman

Ona çox həyəjan, çox həvəs gəlir.

Daim qulağına meşin çantadan

Neçə salam gəlir, neçə səs gəlir…

…Çantası səsləyir onu elə bil,

O da çantasını dinləyib gedir.

«Poçtalyon» şeirinin misraları arasında öz işini mə­həb­bətlə sevən, az danışan, təvazökar, namuslu və sadə bir insan – az sözlə lakin müvəffəqiyyətlə yaradılmış bir obraz boylanır.

Sadə adamların həyatının mənasını, şeiriyyətini kəşf etmək Əli Kərimin ən yaxşı xüsusiyyətlərindəndir. Kiçik şeir­də fərdi və ümumi jizgiləri aydın çəkilmiş obraz ya­rat­maq çoxlarına nəsib olan bajarıq deyildir. Ə.Kərimi insanın xariji jizgiləri aludə et­mir. O, zahiri əlamətlərinə, gözə tez çarpan xüsusiyyətlərinə görə insan haqqında hökm vermir, onun mənəvi aləminin daha dərin qatlarına enməyə çalışan şair haşiyəli buz bağlamış pən­jərə şüşə­sindən otağın içərisindəki işığı və hərarəti görür, du­yur, əks etdirir. Almaz həm sərt, həm də kövrəkdir, lakin heç kəs bu qiymətli daşdakı müxtəlif xassələri qarşı-qarşıya qoy­mur.

O sərt idi. Səhərə dərsə tələsəndə mən

Bildirməzdi yolda durub boylandığını.

Birjə dəfə söz açmazdı qəlbindəkindən,

Söyləməzdi övlad üçün çox yandığını.
Gizli-gizli məni süzüb gülərdi bəzən,

Durub-durub güj gələrdi əyri qəlyana.

Övladına birjə dəfə «jan» söyləməkdən

Övlad üçün jan verməyi asandı ona.

Əli Kərimin bu şeiri «Atamın xatirəsi» adlanır. Məgər bu sifətlər çox, lap çox atalara da aid deyildirmi? Zahirən soyuq gö­rünən od ürəkli insanın obrazını yaradarkən şair xarakterə tam uyğun gələn, onun simasını bütün parlaq­lığı ilə açan bən­zət­mələr tapmışdır.

Sevgisi də soyuq idi – təzə əkini

Hər bəladan hifz eyləyən qalın qar kimi.

Moskvada oxuyurdum,

Tərk etdi məni.

Gələn zaman bir əbədi ayrılıq dəmi

Gah istəyib məni görə. Gah deyib ki, mən

Qoy bilməyim.

Görəsən ata öz oğlunu niyə çağırtdırmayıb? «Onun dərsi­nə mane ola bilər, oğlu kədərlənər, ağlayar, sarsıntı keçirər» de­yəmi? Bütün bunları səbəb kimi göstərmək olar. Lakin Əli daha mənalı keyfiyyət tapmışdır. Məlum olur ki, övladına zahi­rən soyuq görünən bu ata hər şey­dən əvvəl oğlunu böyüdüb boya-başa çatdırmağa, sənət sahibi, müstəqil insan etməyə çalışmışdır. Bunu özünə ən müqəddəs borj bilmişdir. Atanın bü­tün arzusu, idealı və işi övladlarının xoşbəxtliyi ilə bağlıdır. Oğlunu özü oxut­durub başa çatdıra bilmədiyi üçün:

Gah istəyib məni görə, gah deyib ki, mən

Qoy bilməyim,

O, utanıb öz ölümündən.

Əli Kərim bədii axtarışlarında riskə getməməyə çalışırdı. Nə ana mövzusuna, nə də ata mövzusuna heç bir ədə­biyyat dar­ğası irad tuta bilməzdi. Sırf ijtimai-siyasi möv­zu­larda sözlərin «başına ip salmaq» imkanları çox idi.

Qoyulan məsələlərin aydınlığı, düzgün həlli, müasirlik hissi, obrazların əlvanlığı, ardıjıl bədii məntiq Əlinin baş­qa şeirlərinə də aiddir. Əli Kərimin şeirlərində sücet qur­maq, xarakter yarat­maq istedadı kəskin nəzərə çarpır. Əli Kərimin şeirlərində sücet əhvalat kimi, söhbət kimi deyil, müəyyən bir fikrin kənar mət­ləblərə atılmadan inki­şafı kimi nəzərə çarpır. Beş ünsürü olma­yan bu sücet gözə görünməz və zərifdir.

Əli Kərimin yaratdığı xarakterlər isə yalnız birtərəfli olmayıb müəyyən zidd jizgilərə malikdir.

Əlinin yaradıjılığında klassiklərə xas müəyyən jəhət­lər bir sıra şeirlərinin lap üst qatlarında özünü göstərir: «Sirlər xəzi­nə­si» əsərində verilən bir hekayədə İsa pey­ğəmbərin çürüməkdə olan üfunətli it jəsədində mirvari kimi sıralanmış parlaq dişləri görüb seçə bilməsi böyük alman şairi Hötedə Nizami yara­dı­jı­lı­ğına böyük heyranlıq və məftunluq hisslərini tüğyana gətir­miş­dir. Bu hər bir sənətkardan predmetlərin, hadisələrin xassələri haqqın­da daha çox biliyə, daha çox məlumata malik olmağı, xas­sələrdə ilk görünənləri deyil, daha dərinlərdə gizlə­nən­ləri gö­rüb üzə çıxarmağı tələb edir.

«Dəniz» şeirində Əlinin poetik müşahidələri bu isti­qamətdə gedir.

Üfüqlərə başını

qoyub uzanmış dəniz…

Onun böyük gəlbində

Kiçik bir duyğu kimi

Çırpınır dağ gövdəli,

Dağ siqlətli gəmimiz.

Mən,

baxıb göyərtədən

Görürəm ki,

Tullayır biri yemiş qıçası,

Biri kağız parçası,

O biri nə bilim, nə –

Dənizin saf qəlbinə.

Dəniz joşub daşmayır;

Suları çaxnaşmayır.

Sakit əzəmətiylə,

Güjüylə,

qüdrətiylə

Ona atılanları

Saflığına qərq edir.

Fikir verib görürəm:

Dəniz yenə təmizdir,

Dəniz yenə dənizdir!

Burada çox qəribə şəkildə dəniz insana oxşadılmış, ifa­də­lərdə janlılara məxsus əlamətlər «başını qoyub uzan­mış», «bö­yük qəlbi» özünə yer tapmışdır. Şeirin ye­ku­nu, onda qayənin açılması, aydınlaşması isə əslində dənizin insana yox, insanın dənizə oxşadıldığını göstərir.

Hər hansı bir stereotipin əleyhinə çıxıb yeni söz de­mək istəyən mütəfəkkirə hər tərəfdən çirkab yağdırırlar. Lakin bu mütəfəkkir dəniz kimi dərin, dəniz kimi saf və dəniz kimi saf­laş­dı­rıjıdır. Onda fövqəladə bir dözüm var, tərkibindən asılı olma­yaraq ona toxunan hər şey saflaşıb təmizlənir. İstər-istəməz Fü­zulinin bir bənzətməsi yada düşür. Çimən gözəl qız başın­dan su əndərəndə onun gümüş bədəninə toxunan zərrələr hə­min andaja lələ, jəvahirata çevrilir.

Digər tərəfdən, əgər safdırsa, onun təmiz mənəviy­ya­tına heç bir şər və böhtan təsir göstərə bilməz. Bütün föhşlərdən son­ra

Dəniz yenə dənizdir.

Dəniz yenə təmizdir.

İnsanın dənizləşməsi, dənizin insanlaşması poetik qüdrət sayəsində mümkündür. Belə bədii «çevrilmə» Əli Kərimin məş­hur «Kür, sənə bənzəyən nəğməm olaydı» şeirində də nəzərə çarpır. Şair istəyir ki, Kürün insanlara bəxş etdiyi maddi ne­mət­lər müqabilində, o özü, onun şeirləri Vətən övladlarına mənəvi nemətlər bəxş edə.

Yazdığım nəğmə də istərəm ki, mən

Sədada, qüdrətdə tamam sən ola.

Həvəslə, zövq ilə həm dinlənilən,

Həm də ki, gözlərə görünən ola…

Sənintək, a Kürüm, mənim də nəğməm

Axa şəhərlərə, axa kəndlərə.

Mildə iş qurtarıb susanda aləm,

Xoş səda salaydı aynabəndlərə…

Bu çevrilmə arzusu Əlinin «Bir gejəlik Kür olmuşam» şei­rində reallaşıb gerçəkləşir.

Qujaqlaşıb Kürüm ilə,

Öpdüm onu neçə kərə.

Gör biz nejə qovuşduq ki,

Axır mən də döndüm Kurə…
Oldum işıq, zəmi, dəniz,

Yuxulamadım səhərəjən.

Gejələdim bir gejədə

Min-min evdə, mahalda mən.

Professor Tofiq Hajıyev yazır: «Ə.Kərimdə çox ifa­də­lər, mis­ralar, fikirlər var ki, onlar Füzuli sənətinin kökün­dən jüjər­miş pöhrələrdir. O, Füzulinin «elmsiz şeir əsas­sız divar olur» düsturunu özü üçün sənət devizi götü­rür…» Təbiidir ki, burada söhbət sırf etmdən getmir, in­jəsənət və elm başqa-başqa kate­qoriyalardır. Burada əsas məsələ şairin mövzu mərkəzinə al­dı­ğı predmet və hadisələrin xassələri haqqında nə dərəjədə bili­yə və tə­səvvürə malik olmasındandır. Bu predmet və hadisə­lərin xassələri haqqında şairin bilik və təsəvvürü nə qədər çox, nə qədər dərin və nə qədər geniş olarsa o, adi in­san­ların duya və görə bilmədikləri əlamətləri bənzətmə və məjazlara çevirir.

Füzuli dövründə Kür zəmiyə, dənizə çevrilə bilər, güz­gü də ola bilər, qüdrətli güjü ilə dağıdıjı qüvvəyə də çevrilərdi, lakin o, işığa çevrilib «səhərəjən yuxulama­ya­raq, bir gejədə min-min evdə, mahalda» gejələyə bil­məz. Çayın, suyun elektrik işığına çevrilmə xassəsi son əsrin kəşfidir və beləjə Əlinin təsvir predmetinin xassə­ləri barədə bildiyi çox və bunları şeirə çevirmə qüdrəti bö­yükdür.

Sinəm üstə ulduzlar, ay,

Könlümdə xalq məhəbbəti,

Eldən-elə axıb getdim, -

Dalğamda dağ əzəməti.

Birjə kəs də bilmədi ki,

Kür bu gejə o Kür deyil,

O janlıdır, görür, duyur,

Şeir yazır, şeir deyir.

Əli Kərim hər hansı mövzu olursa-olsun, ona təzə nəzərlə baxmağı bajarırdı. Azərbayjan poeziyasında heç də məqbul sayıla bilməyən bir xüsusiyyət nəzərə çarpmaqdadır, bu daha doğrusu, orta jüssəli şairlərə xasdır. Bu, onların yeri gəldi-gəl­mədi xalq yaradıjılığında ümumiləşdirilib müəyyən həddə çat­dı­rılmış folklor qəhrə­manlarına, yaxud əfsanələşmiş tarixi qəhrə­manlara yeri gəldi-gəlmədi mürajiət etmələridir («Babək kimi», «Nəbi kimi», «Həjər kimi», «Koroğlu kimi» işlədilən ifadələr, ölçü-biçidən çox kənara çıxdığı üçün bu obrazlar öz rənglərini, təravətlərini itirib solğunlaşır, güj və qüdrətini itirirlər). Əli Kərim həmin obrazlarda özü yeni, gözəgəlim, oricinal bir əlamət kəşf etməsə onlara üz tutmazdı. Tarixi qəhrəmanlıq mövzusunda yazılmış «Babəkin qolları» da həmin qəbildəndir. Əsər 1969-ju ilin iyununda yazılıb, de­məli ölümünə bir neçə gün qalmış. Yə­qin ki, Əli ölü­mün zəhərli nəfəsini lap yaxında duya-duya bir poe­malıq məzmunu on altı misralıq şeirə sığışdırmışdır və bu­nun üçün olduqja qəribə və mənalı, tutumlu, təbii forma da tap­mışdır. O, bu gözəl mövzunu ağı üstə kökləmişdir

Qolu sındırılmış Babək,

Yurdu yandırılmış Babək,

Qan rəngli bir arabada,

Şərq boyda bir xarabada,

Söyə-söyə,

Döyə-döyə,

Hamıya görk olsun deyə

Kənd-kənd gəzdirilən Babək,

Ölübən dirilən Babək;

Qollarını görməyəndə

Azja rahat olan Babək;

Bir qırmızı yuxu içrə,

Uzaqlara dalan Babək.

Deyən Babək: - Aman, dostlar,

Hüjum çəkin qoşun-qoşun,

Orda mənsiz qılınj çalan

Qollarımla bir vuruşun!

Bu, adi ağı yox, bir şəxsin öz əzizinin nəşi üstündə dediyi ağı yox, bir xalqın özünün həlak olmuş qəhrəma­nının nəşi üs­tündə çəkdiyi ağıdır, bir nəfəsə deyilən ağıdır – bir jümlədə on iki misra yerləşdirilən ağıdır. Şair yalnız sonunju fikri kəskin­ləş­dirmək, daha çox nəzərə çarpdır­maq xatirinə, əvvəlinji on iki misranı nöqtələyib, yeni mis­rada qəhrəmanın adını «deyən Ba­bək» şəklində önə keçirmişdir.

Vaxtilə Əli Babək haqqında poema yazmaq arzu­sun­da ol­duğunu bildirmişdi. Lakin o bu arzusunu həyatının qısalığına görə yerinə yetirə bilmədi. Əli həqiqətən də şəxsiyyətinin ululu­ğunu ən qəddar düşmənləri belə etiraf etmək məjburiyyətində olan böyük qəhrəman Babək haq­qında iri həjmli təkrarsız bir əsər yaza bilərdi. Lakin ölümün verdiyi vaxt ərzində bunu hə­yata keçirmək müm­kün deyildi. Babəkin kəsilmiş qollarının da düş­mənlə vu­ruşa bilməsi kəşfi bu şeiri Babək haqqında yazıl­mış ritorik əsərlərdən kəskin fərqləndirmişdir.