Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

Sağlam−qıvraq: Danışıram , gülürəm; Sağlam bir in­san kimi (M.Rahim). Nəzərli əmi yaşlanmışdı. Ancaq qıvraq idi (Ə.Vəliyev).

Qayış – toqqa: Qara oğlan … hələ belindəki qayışdan əlini çıxarmamış qoca kişini diqqətlə gözdən keçirdi (M.Hü­seyn), Sofa qapının ağzına getdi və Alonun toqqasından ya­pışıb – çoxdan görüşmürük… (S.Rəhimov).

Nümunələrdəki 2-ci tərəf dialekt sözlərdir

Bunlardan əlavə, başqa misallar da gətirmək olar: kisə− xaşa, ağcaqanad – mığmığa – ditdili, iri – zırpı – yekə, kömək− həyan, məzəmmət etmək – qınamaq, ana− nənə, ata – dədə, yeznə−kürəkən, dəsmal – məhrəba, çörək − əppək, arxalanmaq− güvənmək, albalı− gilənar, izləmək – güdmək və s. sinonim cərgələrində olan sözlərin birinci tərəfi üslubi neytral, ikinci tərəfi isə üslubi dialekt sözlərdir və bədii əsərlərdə ən çox obrazların dili ilə işlədilir. A.İ.Yefimov ümumxalq dilinin formalaşması prosesində dialekt sözlərin geniş işlənməsi hüququnu göstərərək yazır ki, dialekt sözlərin bir qismi ədəbi–kitab dilinə keçir, digəri isə danışıq – məişət dilinin malına çevrilir (72,227). Sonra o yazır: “ Dialektizmlər dilin zənginləşməsinə xidmət edən vahidlər kimi yox, yalnız ədəbiyyatın üslubi mənbəyi kimi çıxış edə bilir” (72,229).

Bu fikri Ə.Dəmirçizadə də təsdiq edir və yazır: “Üslubi məqam nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyətli olan si­no­nim­lərin bir növü kimi, dialekt sinonimlər daha çox bədii üs­lubda xüsusi çalarlıq üçün istifadə olunur” (18, 124-125).

“Məlum olduğu kimi, dialektizmlər ədəbi dilin mü­vafiq leksemləri ilə sinonimlik münasibətləri o vaxt yaradır ki, dialekt sözü ilə ifadə olunan məfhumu ədəbi dildə öz ək­sini tapmış olsun” (95, 23). “Semantik, leksik –semantik və etnoqrafik dialektizmlərlə ifadə olunan məfhumların ədə­bi dildə öz ifadəsi olmadığına görə həmin dia­lek­tizm­lərin ədəbi dildə sinonimləri ola bilməz” (67,78).

Dialektizmlərin bədii üslubda işlədilməsini M.Adilov da etiraf edərək yazır ki, …nəzərə almaq lazımdır ki, dialek­tizmlərin yeri məhz bədii üslubdur. Bu kateqoriya söz­lər ancaq bədii üslubda özünə yer tapa bilər. Dilin baş­qa üslublarında yox. Və “ dialektizm” anlayışı da bədii ədə­biyyatla əlaqədar olaraq yaranmışdır (3, 127-128).

Bir qisim dialekt sözlər vardır ki, bunlar ümumxalq tərə­findən qəbul edilmiş və üslubi məqamla bağlı bədii əsər­lərə gətirilmişdir. Bunlar da ancaq bədii üslub va­si­tə­si­lə mümkün olmuşdur: oğurlamaq- çalmaq, enli- gen, kuzə-bar­daq, kök- totuq, adaxlı- deyikli- nişanlı, yumru- girdə, külək- yel, isti- bürkü, sayıq- ayıq, lavaş- yuxa, bayır- eşik, qorx­maq- xəflənmək, xəsis- simic, cəld- becid, qorxaq- öddək- dızqax və s.

Yazıçı və şairlərimiz dialekt sözlərini yalnız üslubi məqsədəuyğunluğa görə işlədirlər. Bu da o vaxt olur ki, əsərdə verilən personajlar müəyyən hadisə ilə əlaqədar sözün məna çalarlığını canlandırmaq üçün işlədilir va bu da əsərin dilini maraqlı edir. Buna görə də yazıçı dialekt sözləri yalnız üslubi məqsədlə işlədir. Heç kim yazıçıdan tələb edə bilməz ki, yaradıcılığında dialektlərdən istifadə etməsin. Bu şərtlə ki, hər boş, məzmunsuz, mənasız sözlərlə bədii dili qəlızləşdirib, bayağılaşdırmasın. Buna görə onu da unutmaq olmaz ki, dialektizmlərdən istifadə sənətkardan böyük ustalıq tələb edir. C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sa­bir, Ə.Vəliyev, C.Cabbarlı, S.Rəhimov, M.İbrahi­mov, S.Vurğun, R.Rza, İ.Şıxlı, M.Cəlal kimi sənətkarların dialek­tizmləri məharətlə bədii üslubda işlətməsini, həmin sözləri bədiiləşdirib ədəbi dilə gətirməsini qiymətləndirmək lazım­dır. Lakin qeyd edilməlidir ki, heç də hər bir dialekt sözü bədii dilə gətirib üslubi söz hesab etmək olmaz. S.Vurğun yazırdı: “Poeziyanın böyük emosional gücü canlı insan nitqinin təbiiliyi ilə harmonik olmalıdır və bir quş dili, hətta qartal dili belə canlı insan nitqini əvəz edə, onun güc və gözəlliyini ifadə edə bilməz.”¹

S.Rəhimovun dilində elə sözlər vardır ki, onlar ədəbi dil üçün yabançıdır: Məsələn: qayışbaldır, çuqquluq, qızıx­mış, alacankeş, ter, köçəl, çalıxmaq, qaçalov, qağazlanmaq və s. bu kimi sözlər ədəbi dilimiz üçün yararsızdır. Bu cür söz­lər oxucular tərəfindən belə, başa düşülməzdir.

Bəzi dialekt sözlər üslubi söz olmasa da, dilin lüğət tərki­bi­ni zənginləşdirərək leksik sinonimliyin zənginliyinə müs­bət təsir göstərir. Dildə ən çox sinonim olan sözlər lek­sik və semantik dialektizmlərdir: ana – ciyi, qurd – cana­var, qoz – ceviz, papaq – börk, bataqlıq – qarama, axtarmaq – gəzmək, cilov – qantarğa, balqabaq – boranı vzə s. Bu sino­nim cərgələrdə verilmiş ikinci tərəf dialekt sözlərdir.

Bütün bunlara baxmayaraq, dialekt sözlərin bir o qədər də dildə rolu yox dərəcəsindədir, o, ancaq M.N.Fo­mi­nanın qeyd etdiyi kimi, ədəbi-bədii dilin ehtiyacını ödə­mək üçün davam edir (103, 173).

Dialektizmlər haqda deyilənləri yekunlaşdıraraq göstərə bilərik ki, sənətkar dialektizmlərdən yalnız aşağıdakı prinsiplərə əməl edərək istifadə etməlidir:

1. 
   Sənətkar dialektizmlərdən istifadə edərkən sadə, başa düşüləcək, hamının işlətdiyi sözləri əsas götürməlidir.
   
2. 
   Elə sözlər seçib işlətməlidir ki, həmin söz ədəbi dilə uyğun gəlsin.
   
3. 
   Dialekt söz işlədilərkən yalnız kiçik bir məhəlləyə məxsus söz olmasın.
   
4. 
   Yaxşı olar ki, sənətkar işlətmək istədiyi dialektal sözü ya ədəbi dildə işlənən sözün sinonimini versin, ya da mötərizədə izahını (qarşılıqlı sinonimini ) göstərsin.
   
5. 
   Dialektizmlər yerli- yersiz (necə gəldi) işlədilmə­mə­lidir.
   

Ümumiyyətlə, yazıçı bunları nəinki öz fərdi üslubu­n­da, hətta personajların dilinə də tətbiq etməlidir.