Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

Xoşbəxt xəlq eyləmiş sizi yaradan.

(Dram əsərləri, 1955, səh.94)

Müzəffər çıxdınız odlar ağzından.

(Əsərləri III cild, səh.346)

Sən el bağçasında şur tutub səs sal

Elin ciyərilə yalnız nəfəs al.

(yenə orada, səh. 345)

Keçdi o zamandan üç qış, üç bahar

(yenə orada, səh. 509)

Bəlkə bir gün görəcəkmiş başa sevdalı bəşər

(yenə orada, səh. 355)

İdraka sığmayan sonsuz bir dilək

(yenə orada, səh. 420)

Zəfər taclı bir muradın nur qanadlı rəmzisən

(yenə orada, səh. 337)

Bakı, Bakı. Üstündəki bu səmanın

Bir əvəzi varmı görən bu dünyada?

Qəlbin kimi nə genişdir asimanın?

(yenə orada, səh. 111)

Bu qatlar altında ümmanmı vardır?

De, burda, çarpışan nə dalğalardır?

(yenə orada, səh. 340)

Məsəl var ki, dost yolunda çovğun olar, qar olar

İlqarından üz döndərən el içində xar olar.

(”Ədəbiyyat qəzeti”, 30 yanvar, 1939)

Soyuq məzara da zinətdir insan

(Dram əsərləri, səh. 69)

İlandan, əqrəbdən yar ola bilməz

(yenə orada, səh. 69)

Azərbaycan şairi H.Cavidin də əsərlərindən bir neçə nümunə göstərə bilərik:

Ya rəbb, bu nə dəhşət, nə fəlakət?

Ya rəbb, bu nə vəhşət, nə zəlalət?

Yox kimsədə insaf mürüvvət,

İblisəmi uymuş bəşəriyyət?

(Seçilmiş əsərləri, 1982, səh. 166)

Ya rəbb, azacıq lütfü inayət.

Qəhr olmada artıq bəşəriyyət

(Yenə orada, səh. 167)

Mən öncə bir mələkdim

Yüksəklərdə uçardım.

Parlaq bir yıldız kimi

Ətrafa nur saçardım.

(yenə orada, səh. 334)

Göstərilən bu misallar aydınca sübut edir ki, neytral söslərin üslubi sinonimləri kimi poetizm­­lər­dən geniş isti­fa­də olunur.

Poetizmlərə isə özünün emosional-ekspressiv ifadə va­si­təsi ilə xarakterizə olunan bir neçə üslubi və yaxud müəllif neologizmləri adlanan sözləri aid etmək lazımdar.

Neologizm dedikdə, adətən yeni anlayışları ifadə et­mək üçün dilin inkişafının müəyyən mərhələsində, elm və texnikanın inkişafının, xalqın yeni həyat səviyyəsinin, icti­mai-siyasi, sosial münasibətlərin yaranması nəticəsində mey­dana gələn bütün yeni söz və söz birləşmələri başa düşü­lür. Belə neologizmlərə terminoloji neologizmlər de­mək nəzərdə tutulmur. Burada söhbət terminoloji neol­o­gizm­lərdən fərqlənən, dilimizdə olan sözləri, müəllif tərə­fin­dən bədii əsərin dilinin emosionallığını gücləndirmək üçün daha ekspressiv, özünəməxsus ifadə etməkdən ötrü yara­dılan üslubi sinonimlərdən gedir.

Bu cür neologizmlər S.Vurğunun əsərlərində tez-tez işlə­dilib:

Xoşbəxt xəlq eyləmiş sizi yaradan

(Dram əsərləri , səh. 94.1955)

Aman. Ayaqladı müqəddəs dini

Bu tanrı düşməni, vətən xaini.

(yenə orada, səh.40)

Yaratdığın sənət qızı

Salamlasın baxtımızı.

(Əsərləri, cild III, səh.562)

Bu misallarda “yaradan”, “tanrı düşməni”, “sənət qızı” üslubi neologizmlərdir. Şair həmin söz və ifadələri işlətməkdə fikri emosional şəkildə vermişdir. Burada həm də “ sənət qızı” ifadəsi poeziya mənasında işlədilmişdir.

Emosional-ekspressiv sözlərin ikinci qrupunu, yu­xa­rıda göstərildiyi kimi, danışıq leksikası təşkil edir. Danışıq leksikası dedikdə, ümumişlək leksika daxilində ayrılan söz­lər və ifadələr nəzərdə tutulur ki, bunlar da şifahi danışıq dilinin qeyri-rəsmi üslubuna məxsus məfhumlardır. Danışıq söz və ifadələrin bədii nitq üslubunda işlədilməsi həm müəl­lifin ideya fikri ilə, həm də əsas xüsusiyyətlərindən biri böyük emosional çalar və ifadə zənginliyi olan danışıq nitqi­nin özünün üslubi təbiəti ilə uzlaşır.

Sinonimlərin növbəti cədvəlində sinonimik sıranın hər ikinci (üçüncü) üzvünü danışıq leksikası təşkil edir:

Ümumişlək leksika	Danışıq leksikası
döymək qaçmaq yaltaq yaltaqlanmaq vurmaq yalan yalan danışmaq soyuq övlad evlənmək evləndirmək ağlamaq sevinmək mane olmaq qucaqlamaq	kötəkləmək, əzişdirmək aradan çıxmaq, əkilmək quyruqbulayan quyruq bulamaq şappıldatmaq gop gop eləmək (etmək) sazaq bala arvad almaq başını bənd eləmək gözünün mitiyini tökmək papağını göyə atmaq pəl vurmaq bağrına basmaq

Qeyd edək ki, sifətin dərəcələri daha çox ekspres­siv­li­yə malikdir. Elə bu səbəbdən də sifətin dərəcələri ən çox bədii üslubda ekspressivliyi və emosionallığı qüv­vətlən­dir­mək üçün istifadə olunur (18,213).

Üslubi çalarlıq nöqteyi–nəzərindən “qıpqırmızı” , “ qap­qara”, “ağappaq” və s. bu kimi sifətlərə nisbətən onların sino­nimi olan “ lap qırmızı”, “ lap qara”, “lap ağ”, “ dümağ” sifətl­ərini işlətmək daha məqsədəuyğun olar.

Sifət köklərinə - mtıl,-mtil,- umtul,- ümtül,- mtraq şəkilçi­ləri və “təhər” sözünü artırmaqla da emosional məna yara­nır: qırmızımtıl – qırmızımtraq – qırmızı təhər; sarımtıl − sarımtraq – sarı təhər; bozumtul – bozumtraq; yaşılımtıl – yaşılımtraq və

Misallarda sinonim cərgəsini təşkil edən birinci tərəf sözlərin işlədilməsi daha əlverişlidir. Həmin sözlərdə daha emosionallıq yaratmaq üçün aşağıdakı sinonim sözlər də əmələ gəlir: qıpqırmızı, sapsarı, bomboz, yamyaşıl.

Bəzi ədatlar vardır ki, onlar nitqdə emosionallıq və ekspressivlik yaradır. Dildə işlədilən belə ədatlar çox azdır. Bir sinonim cərgədə birləşən belə ədatlara aşağıdakıları misal göstərmək olar ki, bunlar da mətn daxilində bir–birinin sinonimi olur:

1. 
   hər iki tərəfi emosiya və ekspressivlik yaradan ədat­lar : kaş − kaş ki; ha – ki; da − də
   
2. 
   yalnız ikinci tərəfi emosiya və ekspressivlik yara­dan ədatlar : heç olmasa − barı; ancaq – təki – bircə.
   

­Emosiyanın yaranmasının səbəblərindən biri də dildə nidaların işlədilməsidir. Nidalar danışıqda fikri daha təsirli, da­ha qüvvətli edir. Danışan şəxs fikrini təsirli, daha qüv­vət­li etmək üçün nidaların müxtəlif növlərindən istifadə edir. Buna görədir ki, canlı danışıq dilində nida sözlər da­ha geniş yer tutur.

Nidalar da başqa nitq hissələri kimi sinonimliyə malikdir və rəngarəng məna çalarlıqlarından ibarətdir. La­kin o biri nitq hissələrindən fərlqli olaraq nidalar daha qüv­vətli emosiya və ekspressivliyə malikdir. Sinonim cər­gəni əmələ gətirən nidalar iki cür olur:

1. Müstəqil mənaya malik olub, söz kökü kimi, nida kimi işlənən nidalar : afərin!− əhsən! – bərəkallah! – mərhəba! – maşallah!; heyf − əfsus və s.

Bu nidaların maraqlı bir cəhəti də ondan ibarətdir ki, təsadüfü, alqışı, tərifi, kinayəni, heyfsilənməni daha qüv­vət­li vermək üçün onlara “ səd” sözü də əlavə olunaraq onun­la birlikdə işlənir: heyf – səd heyf; əfsus − səd əfsus; əh­sən – səd əhsən; afərin – səd afərin ; mərhəba – səd mər­hə­ba .

2. Tamamilə nida xarakterli, yəni nida sözünə çev­ril­­miş nidalar : ey – ay – oy ( çağırış, müraciət bildirir)

ax – ah ( təəccüb, həsrət, töhmət,ağrı həyəcan və s. bil­di­rir)

oy – vah – vay ( qorxu, həyəcan, təəssüf, kədər bildirir)

aman – ox ( təəssüf, məyusluq, həyəcan, fəryad bildirir)

of – uf ( ağrı bildirir)

bəh, bəh – ha...ha...ha... ( kinayə, sarkazm bildirir)

Dildə eyni sözlərin təkrarı da emosionallıq vasi­tə­lə­rin­dən biridir. Bu cür sözlər əsas nitq hissələrindən ismə, fe­lə, sifətə, saya, zərfə xasdır və bunlar defislə yazılır.

İSİM. top- top − kos- kos;

SİFƏT. balaca–balaca – xırda–xırda – kiçik–kiçik; şirin–şirin – dadlı – dadlı – ləzzətli – ləzzətli;

FEL. kəsik–kəsik etmək – qırıq–qırıq etmək; yumru–yumru etmək – girdə - girdə etmək

ZƏRF. qaça–qaça – yüyürə yüyürə; qışqıra–qışqıra – çığıra–çığıra - bağıra–bağıra; yavaş–yavaş – asta–asta – ehmal–ehmal – ağır–ağır; qəmli–qəmli – qüssəli – qüssəli − qəmgin–qəmgin ; hirsli–hirsli – qəzəbli–qəzəbli − acıqlı – acıqlı

Beləliklə, dildə sinonimlərin üslubi məqsədəuy­ğu­n­luq əsasında seçilib işlədilməsində emosional -ekspressiv söz­lərin rolu böyükdür.