Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

7. Morfoloji yolla düzələn üslubi sinonimlər
Üslubi sinonimlər nəinki adi kök formasında, hətta sözdüzəltmə şəkilçiləri vasitəsilə də əmələ gəlir ki, bu da morfoloji yolla sinonimliyin yaranması hesab olunur. Bu qru­pa aid olan sinonimlər nitq hissələrindən isim , sifət və zər­fin xüsusiyyətlərində özünü göstərir. Qeyd etmək lazım­dır ki, müxtəlif şəkilçilər sözdə üslubi–semantik mənalar yara­dır.

Azərbaycan dilçiliyi ədəbiyyatında sözdüzəltmə nə­ticə­sində əmələ gələn sinonimləri alimlərdən B.Abdullayev (1,78-124) öz dissertasiyasında tədqiq etmişdir. Bu sahədə onun xidmətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. O, sino­nim­lərin müxtəlif şəkilçilərdən yaranmasından bəhs edərək gös­tərir ki, sözdüzəltmə nəticəsində əmələ gələn sinonimlərin müəy­yən hissəsi sinonim sözlərə müxtəlif şəkilçilər əlavə et­məklə düzəldiyi halda, müəyyən hissəsi də eyni bir sözə müx­­­təlif sinonim şəkilçilər əlavə etməklə düzəlir (1,79). Sonra alim haqlı olaraq sözdüzəltmə sinonimləri müx­təlif­kök­lü və eyniköklü olmaq üzrə iki yerə bölür ( 1,79). Lakin bü­tün bunlara baxmayaraq, əsərdə sözdüzəltmə nəticəsində əmə­­lə gələn sinonimlərin üslubiliyi haqqında heç nə da­nışıl­­mır.

Ümumiyyətlə, dilçilikdə bu sahə geniş tədqiq edil­m­ə­mişdir. Sözdüzəltmə nəticəsində əmələ gələn sinoni­mlər haqqında az da olsa sozet dilçi alimlərindən V. Mes­ku­­tov (85), S.Abakulov və M.Solonina (38), R.P.Roqo­j­ni­ko­va (91) öz tədqiqat əsərlərində danışırlar. Lakin R.P.Roqoj­ni­ko­va müstəsna olmaqla, o biri müəlliflər şə­kilçilər vasitəsilə düzələn sinonimlərin üslubi əhə­miy­yə­tin­dən söz açmırlar. R.P.Roqojnikova eyni və müxtəlifköklü üs­lubi sinonimlərin necə əmələ gəlməsi haqqında yazır : “ E­y­ni və müxtəlifköklü sinonimlər bir cümlədə, yaxud ya­xın kontekstdə eyni sözün təkrarından qaçmaq üçün işlənə bi­lər (91,161).

Müxtəlifköklü sözdüzəltmə sinonimlərə nisbətən eyni­köklü sözdüzəltmə sinonimlər daha geniş, daha çox­sa­həl­idir. Eyniköklü sözdüzəltmə sinonimlər quruluşuna görə sa­də, düzəltmə və mürəkkəb sözlərdən yaranaraq müxtəlif növlərdən ibarətdir: sadə və düzəltmə, sadə və mürəkkəb, dü­zəltmə və mürəkkəb. Eyniköklü sözlər istər mətndə, istər­sə də adi danışıqda konkretliyi tələb edir, hər hansı bir konkret predmeti ifadə edir. Buna görə də belə sözləri digər kök sinonimləri hər vaxt dəyişdirə bilməz. Eyniköklü si­nonimlər hər hansı bir üslubi çalarlığı ifadə edir. R.P.Roqojnikova buna belə bir misal da verir : Любить свою гармонь Павка. Вздохнут басы, и засыплет гармошка лихую, заливистую (91,161).

Hər iki söz “ гармон” və “ гармошка” rus dilində da­nışı­q­da işlənir.

Rus dilində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də bu söz­lər işlənir. Məsələn, “ Küçədə evimizin qarşısındakı qu­yu­luqda gözəl şərqilər söylədilər, saz və qarmon çalınır­dı” (Y.V.Çəmənzəminli); “Qaqqıldaşıb gülənlər, qarmoşka çalıb oy­nayanlar, tar çalıb oxuyanlar bir–birinə qarış­mı­ş­dı” (M.Hüseyn).

Müasir Azərbaycan dilində sözdüzəltmə şəkilçilərlə əmə­lə gələn sinonimlər az deyildir. Bu şəkilçilər, B.Ab­dulla­ye­vin qeyd etdiyi kimi, həm əsl Azərbaycan dili şə­kil­­çilə­rindən, həm də alınma şəkilçilərdən ( ərəb və fars dilləri­nin şəkilçiləri – N.S.) ibarətdir ( 1,86).

Eyniköklü sinonimlərin xidməti ondan ibarətdir ki, on­lar həm cümlədə, həm də mətn daxilində işlənərkən üslu­bi mənasını nəzərə çarpdırır. Məsələn, igid – qoçaq – qoç sinonim cərgədə “ qoc” sözü məcazlaşaraq “igid” sözü­nün sinoniminə çevrilir.” Qoç” sözü yalnız mətndə üslubi çalarlıq yaradır. Bu, bir çox yazıçılar tərəfindən az işlədilsə də, amma şifahi xalq yaradıcılığında, xüsusilə də dastan­lar­da özünü büruzə verir. Müasir dil üçün “ qoç” sözü arxaik­ləş­mişdir. Qoç Koroğlu, qoç Nəbi kimi işlənmələrdə bunun şa­hidi oluruq. Məsələn:

Qoç Koroğlu çıxır düzə ;

Baxmaram əlliyə, yüzə;

Mən dəlidən öyüd sizə;

Həddini aşmamaq gərək

( “ Koroğlu” dastanı).

Qoy sənə desinlər ay qaçaq Nəbi ;