Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

Ədəbiyyat
1. Azərbaycan dilinin qrammatikası, 1-ci hissə, Azər­bay­can SSR EA-nın Nəş­riy­ya­tı, Bakı, 1960, s.63.

2. M.Hüseynzadə. Müasir Azər­baycan dili. Fonetika, Mor­­­fologiya, Azərbaycan Döv­lət Tədris-Pe­daqoji Ədəbiyyatı Nəş­riyyatı, Bakı, 1963, s.95.

3. Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya, Ba­kı, «Elm və təhsil», 2010, s.106-107.

İ.B. KAZIMOV

C.İ. KAZIMOV
DİL SİTUASİYASININ TİPOLOGİYASI
Açar sözlər: kommunikativlik, əqli obraz, obyektiv və subyektiv faktorlar, sosium, nitq situasiyası.

Ключевые слова: коммуникативность, ментальный образ, объективный и субъ­­ективный факторы, социум, ситуация разговорах.

Key words: communicativeness, mental image, objective and subjective factors, socium, speech situation.
1. Dil çoxfunksiyalı bir mütləq vasitədir. Fəal əqli, zehni prosesdə cəmiyyət ak­tiv­liyinin dominant və ayrılmaz amili kimi məhz dil çıxış edir. Dil fikri əsaslan­dır­maq, yəni digərlərini inandırmaq vasitəsi kimi də fəaliyyət göstəricisidir. Onun əsas funksiyalarından biri də müəyyən məqsədə çatmaq üçün əqlin, fikrin in­ki­şa­fı­nı müəyyənləşdirməkdir.

2. Dil situasiyası - həyatın, varlığın formasıdır, cəmidir, burada ərazi-sosial mü­nasibətlər və funksional əlaqələr, coğrafi-regional yaxud siyasi-administrativ əla­mətlər əsas yer tutur. Bu baxımdan dil situasiyası sosiolinqvistikanın pred­me­ti­dir. Sosial-kommunikativ sistemin komponetləri arasındakı funksional müna­si­bət­lər dil situasiyasını formalaşdırır. Dil situasiyası anlayışı, adətən, böyük dil cə­miy­yət­lərində- ölkə, region və respublikalarda dəyişkən xarakter daşıyır.

3. Komminikativlik dil situasiyasının əsas xüsusiyyəti kimi çıxış edir. Dil si­tu­a­siyasının 2 əsas forması kommunikasiya prosesində özünü göstərir: 1) po­ten­si­al forma, 2) real forma.

4.Dil situasiyasının təsviri nitq situasiyasına doğrudur. Yəni istiqamət dil si­tu­asi­yasından nitq situasiyasına yönəlir, bu prosesdə sözün fikri əlaqəsi for­ma­la­şır. Həmin prosesdə formalaşan əqli, zehni obraz sözlə təmasda olur, obrazdan sö­zə, sözdən obraza doğru istiqamətlər yaranır. Sözdə oyanan əqli obraz predmetdə ək­sini tapır.

5.Dil situasiyası bir sıra sosial problemlərlə üzləşir. Məsələn, qlobalaşma ki­mi bir hadisə dilə öz təsirini göstərir. Bu proses hər hansı bir ölkədə iki aspektdə ge­d­ir. Qərbin hegemonluğu nəticəsində ingilis dilindən müasir Azərbaycan dilinə ke­çən sözlərin şəbəkəsi genişlənir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində həyat sfe­ra­sına uyğun dəyişmə baş verir. Və yaxud latınlaşma prosesi, latın əlifbasına ke­çid bir çox aparıcı türk dilləri ilə müqayisədə müasir tatar dilində ləngiyir.

6.Dil situasiyası çoxaspektli və çoxəhatəli tipoloji əlamətlərə malikdir. Dil si­tuasiyasiyanın tipoloji əlamətləri bunlardır: dil müxtəlifliyi (birkomponetlilik, çox­komponentlilik), etnik müxtəliflik (eynitipli dillər), demoqrafik tarazlıq, kom­mu­nikativ güc (eynitarazlıq), kommunikativ sferanın faizi; genetik müxtə­lif­lik (ge­netik yaxınlığın dərəcələri), tipoloji müxtəliflik, funksional bölgü və prestij.

7.Dil situasiyası linqvistik və sosiolinqvistik kriteriyalara ayrılır. Linqvistik kri­teriyalar aşağıdakılar hesab olunur: dillərin genetik yaxınlığı; ümumdanışıq for­ma­ları (koyne və dialektlər); nitqin qarışıq formaları. Sosiolinqvistik kritieriyalar isə bunlardır: ənənəvi status, rəsmi status və s.

8.Dil situasiyası anlayışı sosiolinqvistik xarakter daşıyır. Bununla belə, dil si­tuasiyası tipoloji xarakterlidir, umumi və unikal səciyyəlidir. Bu xüsusiyyətlər da­xilində həmin situasiyada əsas və əlavə dillərin bir-birinə təsiri qaçılmazdır.

9.Dil situasiyası- bu linqvocoğrafi vahiddir, sosiumla əlaqəsi olan və sərhəd təş­kil edən, dillərin bir-birinə təsiri ilə xarakterizə olunan funksional müna­si­bət­lə­rin toplusudur.

10.Dil situasiyası üçün əsas komponentlərdən biri coğrafi təyinatdır. Dil si­tu­asiyası həmişə ərazi faktoru ilə əlaqədardır; ərazi üzrə təyin olunur. Bir sıra dil si­tuasiyaları böyük çoxdilli dövlətlərdə (Hindistanda, Çində, Rusiyada) ya­rım­si­tu­a­siyalarla xarakterizə olunur.

11. Dil situasiyaları dillərin kontinuum səviyyələrinə görə də müəyyənləşir. Azərbaycan cəmiyyətinin ictimai-sosial həyatı müstəqillik illərində dəyişmiş, dil situasiyasında da müəyyən yeniliklər yaranmışdır.

12.Dil situasiyası sosiolinqvistik paradiqmalarla da səciyyələnir. Bu, bir paradiqmanın başqa paradiqma ilə əvəzlənməsindən irəli gəlir.

13. Azərbaycanda dil situasiyasının tarixi mərhələləri hələ də öy­rə­nil­mə­miş­dir. Müasir Azərbaycanda da dil situasiyası mürəkkəb və eynicislidir. Ölkədə 2 di­lin- rus və Azərbaycan dillərinin münasibəti hələ də əvvəlki dövrlərdən fərq­lən­mir. Bir qədər rus dilinin işləkliyi azalsa da, yenə də dövlət idarələrində rus təh­sil­li­lər fəaliyyət göstərir. Hazırda Azərbaycan mühitində dil situasiyası kimi ingi­lis­cə və türkcə iştirak edir. Sanki bəzən dilimiz ingilis dilinin «yedəyində gedir». Fər­di ikidillilik Azərbaycanda əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi kütləvi xarakter da­şı­mır. Dil situasiyasının aspektləri də ölkədə dəyişdirilmişdir.

14. Sovet dövründə ana dilini (Azərbaycan dilini) kasıb sayanlar rus dilində öz övladlarını təhsil almağa vadar edir, belə məqamda həmin uşaqlar milli keyfiyyətlərdən uzaq düşür, məhrum olurdular. Bu fakt bir sıra ölkələrdə dövlət səviyyəsində həyata keçirilirdi. Məsələn, SSRİ dağılandan sonra 1994-cü ildə Belorusiya prezidenti A.Q. Lukaşenko tərəfindən belə bir ifadə səslənmişdir: «По-белорусски нельзя выразить ничего великого Белорусский язык-бедный язык. На свете есть только два великих языка-русский и английский».

15.Ölkəmizdə dil situasiyasını obyektiv və subyektiv faktorlar da müəyyən­ləş­­dirir. Həmin faktorlar bunlardır: linqvistik faktorlar (genetik yaxınlıq: Azər­bay­can-türk dilləri arasında genetik yaxınlıq çox olduğu üçün həmin dilllərin daşı­yı­cı­la­rı bir-birini daha yaxşı başa düşürlər); dialekt kontinuumu (xüsusi linqvistik izoq­losslar); sosiolinqvistik faktorlar (ənənəyə görə tarixən bir dil, məsələn, türk tay­fa dili olub, sonradan dillər müstəqilləşərək ayrılmağa başlayıblar. Bu zaman et­nik şüur da fərqlənib. Ənənəvi dialektlər əmələ gəlib və s.); ekstralinqvistik fak­tor­lar (mədəniyyət yaxınlığı, milli-mədəni dəyərlər, simvolik mənalar, çoxəsrlik ya­zılı ənənələr, ədədi dil normaları və s.).

Subyektiv faktorlara daxildir: dövlətin paradoksal dil siyasəti; bir vaxtlar rus di­linin dövlət dili səviyyəsində işləkliyi; Azərbaycanın müstəqilliyi, inkişafın müm­kün variantları və s.

16. «Azərbaycan mühitində dil situasiyasının tipologiyası» ayrıca tədqiqatın möv­zusudur.
Ədəbiyyat
1. Виноградов В.Я. Языковая ситуация\\Лингвистический энцикло­пе­ди­­ческий сло­варь. М.: 1990.

2. Беликов В.И., Крысин Л.П. Социолингвистика. М.: 2001.