Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

D.D. KƏRİMOVA
ÇAĞDAŞ AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ NEOLOGİZMLƏRİN

ESTETİK FUNKSİYASI HAQQINDA

(Məmməd Arazın poetik dili əsasında)
Açar sözlər: üslub, poeziya, neologizmlər, özəlliklər.

Ключевые слова: стиль, поэзия, неологизмы, специфика

Key words: style, poetry, neologism, peculiarities.
Məmməd Arazın poetik dili üslubi neologizmlərlə zəngindir. Oxucuların, xü­susən gənc nəs­lin, məktəblilərin estetik zövqünün inkişaf etdirilməsində başqa elm sahələri, məsələn, təsviri in­cə­sə­nət, musiqi əsərləri ilə yanaşı, ədəbiyyatın, xü­susilə bədii ədəbiyyatın şeir qolunun müstəsna əhəmiyyəti vardır.

Orta məktəbdə çağdaş şairlərimizin, xüsusən özünəməxsus dil-üslub xü­su­siy­yətləri ilə seçilən nümayəndələrindən biri olan Məmməd Arazın şeir xəzinəsi gənc nəslin bədii zövqünün formalaşmasına xidmət edən mühüm vasitələrindən bi­ridir.

Şairin dil vahidləri ilə şagirdlərə izah etmək lazımdır ki, Məmməd Arazın ən bö­­yük üstünlüyü və onu öz müasirlərindən fərqləndirən məxsusi özəllikləri çağdaş Azər­­baycan dili şəkilçiləri ilə yeni sözlər – neologizmlər yaratmaq istedadıdır. Şa­ir əsrlərlə Azərbaycan dilində iş­lən­miş söz yaratma vasitələrilə (şəkilçilərlə) ənə­nə­vi sözlərlə yanaşı, yeni sözlər – neologizmlər də ya­radır, şair -çı, -çi, -çu, -çü şə­kil­çilərilə suçu, qazmaçı tipli-sözlərlə yanaşı, şumçu (torpağı bel­lə­yən), dənçi (dən yı­ğan, toxum yığan), küləkçi (külək xoşlayan), sovrucu (xırmanda taxılı ətrafa sə­pən), qibtəçi (qibtə etməyi çox sevən adam), -lıq, -lik, -luq, -lük şəkilçisi ilə ənə­nə­vi dönməzlik sözü ilə yanaşı, kiçilməzlik, dönməzlik və s., eləcə də famildaş (ey­ni familli adam), ölkəbaz (vətəndaş), tərifkeş (yaltaqlığı sevən adam), əsalı (qoca), döv­rələmək (başına yığışmaq), çamırlanmaq (göllərin, su höv­zə­lə­ri­nin üstünün yo­sun qatı ilə örtülməsi), yallanmaq (tez-tez rüşvət yemək), çə­mən­ləş­mək (çə­mən­lə örtülmək), dağlaşmaq (yüksəlmək), buludlaşmaq (du­man­la­n­maq, kə­dər­lən­mək), toxalmaq (yeyib doymaq) və s. kimi yeni sözlər məxsusi ola­raq Məmməd Ara­zın çağdaş Azərbaycan ədəbi di­linin insanın ruhunu oxşayan, ori­­jinal mənalı ye­ni sözlər – neologizmlərlə zənginləşdirmək xid­mə­ti­dir. Belə ne­o­­lo­­gizmlər şairin po­etik dilinin bədii dəyərini artırmaqla yanaşı (Özüm də, fikrim də min el dolaşır, Mə­nim söz çiçəyim, duyğu çiçəyim, Onda mayalaşır, onda bal­la­­­şır, II, 193), həm də şairin üslub fərdiliyini nümayiş etdirir, ana dilinin ifadə im­kan­­­larını ge­niş­lən­di­rir; bu da yazıçı dilinin, ümumən dilin inkişaf etməsində mü­hüm mövqeyə malik ol­duğunu göstərir.

Məmməd Arazın fitrədən ana vətənin vurğunu olan bir şair olması onun ixti­sas­ca coğra­fiya­şü­nas olması ilə birləşərək qüvvətli emosional və estetik tutuma ma­­­lik onlarla təbiət anlayışlı dü­zəlt­mə sözlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Şai­rin elə bir şeiri yoxdur ki, orada vətənin dağı, də­rə­si, təpəcikləri, səhrası, düzü, elə­­­cə də təbiət hadisələrilə bağlı duman, çiskin, şimşək, daşqın, sel, çən kimi söz-ter­­­­minlər müxtəlif şəkilçilər qəbul edərək orijinal düzəltmə sözlər kimi işlən­mə­miş ol­sun: şairin poetik dilində yaradıb işlətdiyi heykəlləşmək, yarğanlaşmaq, tor­paq­­­­laşmaq, daşlaşmaq və s. kimi fellərdə Məmməd Arazın ənənəvi şəkilçilər va­si­­­tə­silə yeni-yeni mənalar kəsb edən neolo­gizm­lərin yalnız obrazlılıq, poetiklik de­­­yil, eyni zamanda fikrin dəqiqliyi, oxucuya doğru-düzgün çatdırılması məqsədi də güdülür.

Şairin yaratdığı yeni sözlərdə hikmət, dərin məna, müdriklik emosiyası qüv­vət­lidir. Bu ifa­də­lərdə, sözlərdə bəzən insanların, bütövlükdə xal­qın xarakteri, özəl xüsusiyyətləri özü­nü büruzə verir: Bir qarış çəpərin sərhəddi üs­tə, Dəyənək çə­kiblər, yaxalaşıblar, Ancaq bərk ayaq­da yuxalaşıblar. Bu şeirdə bö­yük hikmət var­dır: doğrudan da, Azərbaycan xalqının məişətində tez-tez mü­şa­hi­də olunan «çə­pər davası», həqiqətən də, bir qədər keçdikdən sonra sakitliklə bi­tir. Bu əl­bət­tə, şairdən böyük müşahidəçilik qabiliyyəti tələb edir. Müşahidəçilik isə xalq şairi Məm­məd Arazda kifayət qədərdir.

Şairin poetik dilində Azərbaycanın dağ adları vətənin rəmzi kimi işlədilir və bu, ilk növbədə gənclərin, məktəblilərin, ümumən xalqın vətənpərvərlik ruhunun yüksəlməsi prosesində öz müsbət təsirini göstərir: Göyəzən, Dəlidağ, Kəpəz, Qoşqar, Murovdağ, Şahdağı kimi dağ adları şairin poetik dilində qüdrət, əzəmət, dözümlük, etibar simvolu kimi oxucuda həmin hisslərin yaranmasına xidmət edir. Məmməd Arazın dilində vətənin bağrından keçən çay adları təbiət gözəlliklərinin atributları kimi, şairin ilham mənbəyi funksiyasına xidmət etməklə yanaşı, onlar­dan bəziləri, məsələn, Araz, həm də vətəni ikiyə bölmüş «günahkar» vasitə kimi daima suçlanır, şairin giley mənbəyinə çevrilir. Elə bu səbəbdəndir ki, 70-ci illərə kimi İbrahimov soyadı ilə şeir yazan şair ömrünün kamil dövründən Araz çayının adını özünə təxəllüs seçmiş, bununla vətənin ikiyə bölünməsini özü üçün daimi kədər, niskil olduğunu təsdiqləmişdi. Şair bunu öz poetik misralarında belə tərənnüm edir: Mənim bir andım, Bir də bu ricam var, Araz! – Mən səni apara bilməsəm, Sən məni apar, Araz! Sudan çıxan balıq tək, Ölərəm mən Arazsız! Tayı itmiş ceyran tək, Mələrəm mən Arazsız!» Elə bu səbəbdən də «Mən Araz şairiyəm!» – deyir: Mən Arazın səsiyəm, mən onun yatağıyam, Mən onun sahiliyəm, Mən onun ləpəsiyəm! – deməklə oxucusunu buna inandırır!

Şair şəxs adlarını poeziyaya gətirməklə xüsusi məqsəd güdür. O, gənc nəsli ədə­biyyatımızın, mə­dəniyyətimizin keçmişinə aparır, onları öz tarixi ilə bağlı in­fo­r­masiyalarla məlumatlandırılır. Mən­dən soruşanda «sən kimsən?» – Onda Nə­si­mi oluram alov donunda, Bəzən üfüq adlı bir Niza­mi­yəm. Demək bir xilqətəm, de­mək hamıyam. Bəzən Füzuliyəm, bir planetəm… Sabirəm, Üzeyi­rəm, Bülbüləm, ki­məm… Bunlarla bərabər dünya mədəniyyəti, elm tarixindən gələn məşhur şəx­siy­­yət­lərin – Magellan, Kopernik, Bethoven, Çaykovski, Puşkin, Didro, Viktor Hü­qo, Balzak və s. ad­lar­la şair oxucusunu tanış etmək məqsədini güdmüş, eyni za­manda oxucuda mədəni, gözəllik-estetik zövq tərbiyə etməyə çalışmışdır.

Şairin istedadı ondadır ki, adı dil vahidlərini məcazi yolla bir-birinə ya­naş­dır­ma yolu ilə (ya­naş­ma əlaqəsi əsasında) qeyri-adi ifadələr düzəldir, bütün bu ifa­də­lər yeni olduğuna baxmayaraq, oxu­cunu yormur, əksinə oxucu üçün çox ma­raq­lı görünür: şairin böyük sənətkarlıqla yaradıb, şeir­lə­rin­də işlətdiyi Məcnun səh­ra­lar (Məcnunun gəzdiyi səhralar kimi səhralar), Leyli bulaqlar (Leyli kimi sevimli, tə­miz, bakirə bulaqlar), qaya sərkərdələr (qaya kimi mərd, sərt), quzu bulaqlar (qu­zu kimi təzə-tər bulaqlar), lal meşələr (qalın, küləksiz meşələr), yetim ulduzlar (tən­ha tək ulduzlar), sıs­qa ulduzlar (axan ulduzlar), sərsəri küləklər (is­ti­qa­məti mə­lum olmayan külək), ağlağan qayalar (şehli qayalar), fikirlər burulğanı (çö­zül­məz fikirlər); böhtanlar yarğanı (böhtanların üst-üstə yığıl­dı­ğı yer, məkan) və s. on­larla belə ifadə öz poetik gücü ilə çağdaş Azərbaycan şeir dilini zən­gin­ləş­dir­miş, şairin estetik ifadə yaradıcılığındakı xüsusi istedad və bacarığını göz önü­nə gə­tirmişdir.

Məmməd Arazın poetik dilində somatik, yəni insan orqanizmin adlarını bil­di­rən leksika da mü­hüm yer tutur. Məlumdur ki, somatik leksikaya aid olan sözlər po­eziyada işlənərkən öz ilkin mə­na­sından uşaqlaşır, poetik-estetik funksiya qa­za­na­raq, şeirin, ümumiyyətlə, ədəbi dilin, ədəbiyyatın yeni məcazlar, yeni bədii ifa­də vasitələri, yeni metaforalar, təşbihlərlə zənginləşməsini təmin edir. Məmməd Ara­zın dili somatik leksikanın iştirakı ilə düzəlmiş yeni, orijinal söz, söz bir­ləş­mə­lə­ri, ter­min­lərlə zəngindir: göz karvanı, so­yu­ğun do­daq­ları, sazağın dodaqları, do­luların ayaqları, duyumlu barmaqlar, za­ma­nın gözləri, ar­zumun əlləri, xəyalımın qolları və s. kimi yeni ifadələr oxu­c­u­la­rın zövqünü ox­şa­yır, yeniləşdirir, Azərbaycan bədii dilinin əhatə dairəsini ge­niş­lən­dirir, onun ob­raz­lılıq estetikasını yüksəldir, ana dilimizin nələrə malik olmasını nü­mayiş etdirir.

Məmməd Araz müdrik şairdir. Onun şeir çələngi Nizami müdrikliyi, Nəsimi fəlsəfəsi, Xətayi vətəndaşlığı, Füzuli lirizmi, Sabir sarkazmından qidalanır.

Məmməd Araz çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının o nadir şeir-sənət ustalarındandır ki, onun hikmət dolu müdrik sözləri şairin sağlığında aforizmlərə çevrilmişdir: Dünya sənin, dünya mənim, dünya heç kimin! Mən belə dünyanın nəyindən küsüm?! İti bazarında atından baha! Tikanlı yazılar çax-çax eyləyir, Zaman üyüdəcək öz bildiyini! Vətən daşı olmayandan olmaz ölkə vətəndaşı! Vətən mənə oğul desə nə dərdim?! və s. xalqın hafizəsində məhz müdrikliyi ilə qalıb.

Belə söz və ifadələr gənc nəslin mənəvi tərbiyəsinin təmin edilməsində mühüm vasitələr kimi ədəbiyyat müəllimlərinin əyani vasitələr rolunu oynaya bilər.