Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda azərbaycan təTBİQİ onomastikasi

III FƏSİL

ONOMASTİK VAHİDLƏRİN FUNKSİONAL XÜSUSİYYƏTLƏRİ
3.1. Orfoqrafiya qaydaları və onomastik vahidlər
Dünyanın əksər əlifba sistemləri çoxəsrlik inkişaf yolu keçmişdir. Onlar fonetik sistemin inkişafı ilə əlaqədar təkmilləşsə də, bu və ya digər dildə səslər sistemi ilə əlifba arasında tam uyğunluq müxtəlif səbəblərdən müşahidə olunmur.

Hərflərin işlənməsi xüsusi qaydalarla tənzimlənir ki, bu da orfoqrafiya tərəfindən müəyyən edilir. Orfoqrafiya (yun. orthos – düzgün, grapho – yazıram) hər bir konkret dildə inkişafın müəyyən mərhələsində qəbul olunan yazılı nitq normalarını müəyyənləşdirir. O, sözlərin hamı tərəfindən qəbul olunmuş yazı qaydaları sistemidir. Yazı qaydaları hər bir dil üçün vacibdir, çünki onlar nitqin məzmununun dəqiq verilməsini və yazılanın həmin dildə bütün danışanlar tərəfindən düzgün anlaşılmasını təmin edir. Orfoqrafiya dilçiliyin elə sahəsidir ki, buraya dövlət müdaxilə edir. “Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu”nun 13-cü maddəsində göstərilir: “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və orfoepiya normaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilir. Hüquqi, fiziki və vəzifəli şəxslər həmin normalara əməl etməlidirlər. Müvafiq icra hakimiyyəti orqanı 5 ildə bir dəfədən az olmayaraq yazı dili normalarını təsbit edən lüğətin (orfoqrafiya lüğətinin) nəşr olunmasını təmin edir” [42]. Bu qaydaları dəyişmək və ya onlara əlavələr etmək üçün heç kəsə hüquq verilmir. Bunu yalnız dövlət edə bilər.

Məlum olduğu kimi, həyatımızın, demək olar ki, hər bir sahəsində qarşılaşdığımız xüsusi adlar – onomastik vahidlər də sözdür. Təbiidir ki, sözlərə aid olan bir sıra xüsusiyyətlər dilin lüğət tərkibində xüsusi mövqeyi olan onimlərə də aiddir. Əksər xüsusi adlar – keçmiş apelyativlərdir. Onimlərin formaca qismən və ya bütünlüklə apelyativlərlə üst-üstə düşə bilməsinə baxmayaraq, onlar kəmiyyət və keyfiyyətcə bir-birindən fərqlənir. Buna görə də onların tədqiqinə eyni meyarla yanaşmaq mümkün deyildir.

Ümumi leksikada müşahidə olunan müxtəlif fonetik dəyişikliklər bir sıra səbəblərdən bütövlükdə xüsusi adlar materialında öz əksini tapmır. Bu da bir sıra səbəblərdən baş verir: a) xüsusi adların çox dəqiq təsbit edilməsi; b) digər dillərin və ya dialektlərin onomastik sistemləri ilə qarşılıqlı əlaqə, bu da apelyativ leksikaya xas olan səs dəyişmələrinin bilavasitə həyata keçirilməsinin qarşısını alır; c) onomastik və apelyativ leksikanın kortəbii və ya məqsədyönlü şəkildə fərqləndirilməsi.

“Onomastik vahidlərin orfoqrafik normalarının müəyyən edilməsinə və bu sahədə bir sıra nəzəri məsələlərə aydınlıq gətirilməsinə, xüsusi adların orfoqrafik lüğətlərinin tərtibinə hal-hazırda böyük ehtiyac duyulur. Dilimizdə onomastik vahidlərin orfoqrafik xüsusiyyətləri, alınma onimlərin Azərbaycan dilinin qrammatik normalarına uyğunlaşdırılması və s. belə məsələlərdəndir. Mövcud ümumi orfoqrafik prinsiplər burada tətbiq edilsə də, onomastik vahidlərin yazılışının özünəməxsus cəhətləri vardır” [153, s.230].

Xüsusi adların orfoqrafiyasını ümumi orfoqrafik qaydalardan ayırmaq olmaz, lakin burada fərqlər də mövcuddur. Bəzən müəyyən hərflərin, böyük hərflərin, defis, apostrof, dırnaqların işlənməsinin ümumi sözlərin deyil, məhz xüsusi adların yazılışı üçün böyük əhəmiyyəti olur. Xüsusi adların yazılışı çox vaxt regional və fərdi amillərdən, areallardan, ənənədən, kartoqraflardan, pasport yazanlardan və s. asılı olur. Bunun nəticəsində bəzən adlar təhrifə uğrayır, məsələn: Abbas – Abas, Cabbar – Cabar, Sərvnaz – Sərvinaz, Mərdəkan – Мардакяны, Şüvəlan – Шувеляны, Qax – Кахи və s.

Onimlərin orfoqrafiyasının öyrənilməsi ilə məşğul olmaq məqsədyönlü və mətbuat, məktəb, kartoqrafiya, biblioqrafiya təcrübəsi üçün çox vacib işdir. Həmin qaydaların müəyyənləşdirilməsi zamanı tədqiqatçılar qarşısında bir sıra suallar yaranır: 1. Çoxkomponentli mürəkkəb onimlərin ayrı və ya bitişik yazılması. Bu zaman vurğu, birləşdirici morfemlər və s. mühüm rol oynayır; 2. Əcnəbi onimlərin orfoqrafiyasının sözalan dilin qanunlarına uyğunlaşdırılma dərəcəsi. Bu məsələyə iki cür yanaşmaq mümkündür: əcnəbi ad transkripsiya edilmir və onun orijinal yazılışı saxlanılır, yaxud əcnəbi ad sözalan dilə maksimum dərəcədə uygunlaşdırılır.

Buradan belə bir nəticə çıxır ki, xüsusi adların müxtəlif növləri üçün fərqli yazılış qaydalarını tətbiq etmək düzgün deyildir. Əlbəttə, bəzi hallarda, xüsusən transonimləşmə prosesində onimlərin yazılışında fərqlər meydana çıxır: əfşar/avşar (etnonim) – Avşarov (soyad), cəlair (etnonim) – Cəlair (toponim). Buna baxmayaraq, xüsusi adların yazılışının ümumi qaydaları öz prinsiplərinə görə müxtəlif obyekt və istehlakçılar üçün ümumi olmalıdır.

Yeri gəlmişkən, bir məsələyə münasibətimizi bildirmək istərdik. Məlumdur ki, ay, gün, dil adları başqa dillərdən fərqli olaraq (məs. Türkiyə türkcəsi) Azərbaycan dilində kiçik hərflə yazılır. Onomastik vahidlərin bir növü olmasına baxmayaraq, etnonimlərin də yazılışı belə sabitləşib. Fikrimizcə, qeyd etdiyimiz vahidlər böyük hərflə yazılaraq onimlər sırasında yer tutmalıdır.

Adi və hamı üçün məcburi olan qaydaların olmaması çox vaxt ona gətirib çıxarır ki, eyni alınma adlar mətbuatda, müxtəlif kitablarda fərqli şəkildə verilir. Son illərdə alınma sözlərin, xüsusən onomastik vahidlərin verilməsində bəzi yanlış meyillər meydana çıxmışdır ki, bu da oxucunu çaşdırır və orfoqrafik sistemi təhrif edir.

Orfoqrafiya qaydaları əcnəbi xüsusi adların milli dildə verilməsi üzrə təlimatların tərtibində əsas rol oynayır, belə ki, xüsusi adların düzgün yazılışı ümumi sözlərin orfoqrafiyası ilə sıx bağlıdır. Lakin xüsusi adların orfoqrafiyası özünəməxsus cəhətlərə malik olduğundan, onların düzgün yazılışı ilə bağlı məsələlər müstəqil tədqiqat və ətraflı təhlil tələb edir.

Orfoqrafiya qaydalarında xüsusi adların düzgün yazılışına dair göstərişlər də öz əksini tapmışdır. “Qaydalar”dakı bir çox maddələrin ixtisarını müsbət cəhət kimi qiymətləndirmək olar. Məsələn, 7-ci maddəni nəzərdən keçirək:

“7. b) əsasən, i, bəzən də ə ilə deyilən sözlər i ilə yazılır; məs.: Vidadi, qiraət, iddia, nicat, riayət, rica, siyasət, cinayət”.

Maddələrin əksəriyyətində (məs. 16-cı maddə) ümumiləşdirilmə, xüsusən cümlə quruluşlarında təkmilləşdirilmə aparılmışdır. Bəzi morfemlərin yazılışı yeni formada sabitləşmişdir: əvvəllər dörd cür yazılan -ıstan, -istan, -ustan, -üstan şəkilçisi artıq bir cür yazılan şəkilçi kimi verilir. Məsələn:

“-stan şəkilçisi: samitlə bitən sözlərdə şəkilçinin əvvəlinə ahəng qanununa uyğun olaraq ı, i, u, ü saitlərindən biri artırılır: Dağıstan, Türkmənistan, Monqolustan, Türküstan; saitlə bitən sözlərdə isə şəkilçi olduğu kimi qalır: Gürcüstan” [40].

Cəmiyyətimiz inkişaf etsə də, əhalinin savad dərəcəsi artsa da, bəzi qaydalar yenə də pozulur. Məsələn, çox geniş yayılmasına, işlənməsinə baxmayaraq, istər mətbuat səhifələrində, istərsə də digər yazılarda “Füzuli” adının “Fizuli” şəklində yazılmasına dəfələrlə rast gəlmişik.

Əvvəlki “Qaydalar”da (1975) defislə yazılan isimlər sırasında muğam adları da verilmiş, amma kiçik hərflə yazılmışdı. Məsələn, bayatı-qacar, bayatı-əcəm, bayatı-isfahan və s. Onlar xüsusi ad olduğundan hər iki komponentin baş hərfi böyük yazılmalıdır. Təəssüf ki, orfoqrafiya lüğətinin daha sonrakı nəşrində da həmin sözlər kiçik hərflə verilmişdir [Bax: 38, s.76].

Son illərdə KİV orqanlarında, müxtəlif ədəbiyyatlarda dilimizin orfoqrafiya qaydalarına tam şəkildə əməl olunmadığının, əksər sözlərin, o cümlədən xüsusi adların düzgün yazılmadığının şahidi oluruq. Respublika Vətəndaşlıq Vəziyyəti Aktlarının Qeydiyyatı (VVAQ) İdarəsi şəxs adlarının düzgün yazılışı üçün bilavasitə məsuliyyət daşıyır. Faktlar göstərir ki, yerli VVAQ orqanlarında şəxs adları qeydə alınarkən qeydə alan şəxsin dil bilgisinə görə təhrif olunmuş şəkildə yazılır. N.Məmmədov bu barədə yazır: “Qeydiyyatlarda r səsi ilə başlanan sözlərə i və u qapalı saitləri əlavə olunub (İrizvan, İrüfət, İrza, İrəhim, İrüstəm, Uruğya, Urbaba və s.). Alınma adlarda iki samit arasına qapalı saitlər əlavə edilib (Vəsimə, Kinyaz, Qorxumaz, Ofeliya və s.). Adların yazılışında saitlərin ixtisara salınmasına daha çox rast gəlmək olur (Xəccə, Hənfə, Səknə, Nyar, Sadət və s.)… Qeydiyyatlarda sait və samitlərin əvəzlənməsinin bütün tiplərinə rast gəlmək olur: t>d; v>y; l>r; r>l; b>f; p>f; i>ü; u>i; ə>a; a>ə və s. Məsələn, Brilyand, Pükə, Əlöysət, Səlvər, Tünzarə, Raquf, Tafdıq, İlduz, Qızqəyid…” [233, s.65].

Şəxs adlarının qeydiyyatı zamanı yol verilən belə təhriflər ona gətirib çıxarır ki, yeni, hətta bəzən zövq oxşamayan adlar yaranır. “Ən pis cəhət burasıdır ki, belə qəribə üsulla yaranan adlar rəsmi sənədlərdə təsbit olunur və getdikcə daha çox yayılmasına imkan verilir. Məsələn: Rəfiq – Rafiq, Rüfət – Urfat, İradə – Radə, Nilufər – Lilufər, hətta Leylüfər, Məhəbbət – Möhübbət, İbrahim – İbrəhim, Sadıq – Sadıx, Akif – Hakil və s.” [21, s.63].

Təhrif olunmuş antroponimlərdə aşağıdakı fonetik hadisələr baş verir: 1) Səs əvəzlənmələri. Şəxs adlarında: Lütvi (Lütfi), Siyavuş (Səyavuş), Faxrəddin (Fəxrəddin). Soyadlarda: Aşırova (Aşurova). 2) Səs yerdəyişməsi: Rəşxəndə (Rəxşəndə). 3) Səsartımı. Şəxs adlarında: Firuddin (Firudin), Mayya (Maya), Rəşşad (Rəşad), Əfrasiyyəb (Əfrasiyab), Qızbəst (Qızbəs), Rəfayel (Rəfael). 4) Səsdüşümü. Şəxs adlarında: Əhmədiyə (Əhmədiyyə), Əliabas (Əliabbas). Soyadlarda: Priyev (Piriyev), Qılıcov (Qılıncov), Cabarov (Cabbarov), Abdurahmanova (Abdurrahmanova), İsaqov (İshaqov). 5) Ellipsiya: Abdu (Abdulla), İsfəndi (İsfəndiyar).

Təhriflər nəticəsində bəzən anlaşılmaz, qəribə antroponimlər meydana çıxır. Məsələn, kişi adları: Afan (Affan), Zabil (Zabul), Höccət (Höcət), Lütfiq (Lütfi), Fətax (Fəttah), Əsabəli (Əshabəli), Rail (Rahil), Həbulla (Həbibulla), Nöhbala (Nuhbala), Rahid (Raid), İlal (Hilal), Qnyaz (Knyaz), Saabəli (Sahibəli), Sabala (Şahbala), Əlvi (Əlfi), Afiq (Afiq), Sövdəyar (Sövdəgər), Qazəhməd (Qaziəhməd), Nüslət (Nüsrət), Sehrab (Söhrab), Bəhrəm (Bəhram) və s.

Qadın adları: Saqibət (Saqibə), Əsbət (Əsmət), Radə (İradə), Samiyyə (Samiə; Samiyə) və s.

Soyadlar: Şamıyeva (Şamiyeva), Hüsiyev (Hüsüyev), Məhsimov (Möhsimov//Möhsümov), Bəhrəmov (Bəhramov), Şahniyarov (Şahnigarov), Priyev (Piriyev), Muştaqova (Müştaqova), Ovçiyev (Ovçuyev), Kiyalova (Kiyarova), Tütünçiyev (Tütünçüyev), Mamedova (Məmmədova) və s.

Antroponimlərin bir qismi fonetik variantlara malikdir: Abas// Abbas, Alış//Əliş, Aliyə//Alya, Aida//Aidə, Almaz//Almas, Bədirə//Bədurə, Əmin//Emin, Dilarə//Dilara, Gülarə//Gülara, Əlabas// Əliabas//Əlabbas//Əliabbas, Cabbar//Cabar, Quliyev//Quluyev, Məhəbbət// Möhübbət, Höcət//Höccət, Əliəsgər//Ələsgər//Ələskər, Rəfayel//Rafael//Rəfael//Rəfail, Afiq//Aviq, Siyavuş//Səyavuş, Qənbər// Qəmbər, Ziyatxan//Ziyadxan, Hacıəli//Hacalı, Mönsümov//Möhsümov, Nazar//Nəzər, Fayaz//Fəyaz, Zöhrab//Söhrab, Urfan//Ürfan, Mobud//Mabud, Mənsur//Mansur, Rafik//Rafiq, Səlvər//Sərvər, Xamiz//Xamis, Hafis//Hafiz, Nəhmətov//Nəhmədov, Əlyar//Əliyar, Müjkan//Müjgan, Axverdiyev// Haxverdiyev, Məryam//Məryəm, Müşviq//Müşfiq, Hümmətov//Hümbətov, Hümmət//Hümbət//Hünbət, Razim//Rasim, Sadət//Səadət, Səyad//Səyyad, Şəmil//Şamil, Lütfi//Lütvi//Lütvəli, Natavan//Natəvan, Xəqan//Xaqan, Şəban//Şaban, Səbinə//Sabina, Məmməd//Mamed, Xanməd//Xammət, Safura//Səfurə, Nasim//Nazim, Ofeliya//Ofelya, Riyad//Riad, Firidun// Firudin//Firuddin, Mayya//Maya, Yusubov//Usubov, Oktay//Oqtay, Səyalı//Sayalı, İsrayıl//İsrail, İsaq//İshaq, Əliağa//Əlağa, Təyyub//Teyyub, Hacağa//Hacıağa, Hacəhmədov//Hacıəhmədov, Bünyatov//Bünyadov, Şaxnaz//Şahnaz, Radə//İradə, Umud//Ümid, Abdulova//Əbdülova, Siracov//Sıracov, Absəməd//Abısəməd, Cəlal//Calal, Şəfaət//Şəfahət, Həsi//Həzi, Sultan//Soltan, Məsmə//Məsumə, Mehralı//Mehrəli, Mehbalıyev//Möhbalıyev və s.

Antroponimlərdə belə variantlılıq, fikrimizcə, müsbət hal sayıla bilməz. Çünki belə vəziyyət dolaşıqlığa səbəb olur, hansı variantın daha düzgün olmasını müəyyən etmək çətinləşir. Qəribə burasıdır ki, bu cür adlar rəsmi sənədlərdə təsbit olunmaqla yanaşı, bəzi antroponimik lüğətlərdə, hətta vaxtilə “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti”ndəki şəxs adları siyahısında da öz əksini tapmışdı [37].

Onimlər fonetik, aksentoloji, morfoloji, hətta leksik cəhətdən geniş dairədə variantlaşa bilər. Onomastikanın ayrı-ayrı sahələrində variantların rolu, sayı, varintlaşma faktının ictimai dəyəri müxtəlifdir. Antroponimlərdə variantlılıq müxtəlif dərəcədə özünü göstərir. Hər onim onu yaradan və ya fəal surətdə ondan istifadə edən əhalinin dilində variantlaşır. Nitqdə adlar böyük forma sərbəstliyinə malik olur. Qeyri-rəsmi ünsiyyətdə variantlar adi qəbul edilir və ünsiyyətə mane olmur. Rəsmi ünsiyyət sferalarında isə adların variantlılığı maneçilik törədə bilər. Hər variant müstəqil ad kimi qəbul edilir. Çox vaxt, xüsusən soyadlarda yalnış variantların düzgün formalarla unifikasiyası, şəxsiyyət vəsiqəsi yazılışının pozulması hüquqi cəhətdən mümkün olmur. Yalnız o hallarda adın variantında düzəliş etmək olar ki, onun orfoqramı açıq-aşkar səhvdir, məsələn: Apasov – Abbasov, Rovan – Rəvan. Belə variantlılıq digər onimlərin, məsələn, etnonimlərin yazılışında da özünü göstərir. Əfşar etnonimini buna misal göstərmək olar. Həmin etnonimin avşar, afşar, ovşar kimi variantları vardır.

Mürəkkəb şəxs adlarının yazılışında müxtəliflik nəzərə çarpır. Onlar bəzən bitişik, bəzən ayrı, defislə və defissiz işlənir. Məsələn, Ağabəyova Validə Böyük Ağa qızı [637], Mir-Ələkbərova Könül Mir-Ələkbər qızı, Mir-Qasımova Ülviyyə Eldar qızı [647; 648], Babayev Məlik-Baxış Əli İkram oğlu, Əliyev Adil Abas Əli oğlu, Qaşqay Rəna bəyim Mir Tağı qızı [649].

Soyadların yazılışında da eyni vəziyyətlə qarşılaşırıq. Dilimizə fars dilindən keçmiş -zadə elementi soyad əmələ gətirən digər şəkilçilərlə bərabər hüquqa malik morfoloji vasitədir. Lakin nədənsə, o biri şəkilçilərdən fərqli olaraq, -zadə soyadlara gah bitişik, gah ayrı, gah da defislə yazılır: Kamil Ayda-Zadə [628], Artur Rasizadə [632], Artur Rasi-zadə [634], Ələkbər-Zadə Rəhim Qalamirzə oğlu [637], Mövsum-zadə Mirzə [639].

Mürəkkəb adlardan düzəlmiş soyadların ikinci tərəfi həm kiçik, həm də böyük hərflə yazılır: Abdulla Məlik-Aslanov [625].

Orfoqrafiya prinsiplərinə əməl edilməməsi bəzi adların yanlış yazılmasına səbəb olur. İki sadə şəxs adının birləşməsindən əmələ gəlmiş adlar bitişik yazılır. Məsələn, İbrahimxəlil, Məmmədhüseyn, Əliheydər, Məlikməmməd və s. Dilimizin qaydalarına görə, bu tip adlarda iki sait yanaşı gəlsə, birinci sözün son saiti düşür. Məsələn, Mirzə+Əli – Mirzəli, Əli+Abbas – Əlabbas və s. Tərkibində titul bildirən “ağa”, “xan”, “xanım” sözləri olan mürəkkəb şəxs adları bitişik yazılmalıdır: Ağabəy, Xanverdi, Əlixan, Böyükxanım və s.

KİV-lərdə bəzən hətta eyni səhifədə, eyni məqalədə xüsusi adların orfoqrafiyasında səhvə yol verilir:

a) dırnaq işarəsindən istifadə zamanı: “Frans press” agentliyi – Frans Press agentliyi [660]; Assoşieyted Press agentliyi [659] – “Assoşieyted press” agentliyi [660];

Zərərçəkənlərdən bəziləri müttəhimlər kürsüsündə oturanlardan bir neçəsinin “Azadlıq” meydanında səsgücləndirici ilə danışaraq vandalizm hərəkətləri törədən kütləni daha da qızışdırdıqlarını təsdiqlədilər;

Zərərçəkənlər hər dəfə ifadə verdikdən sonra təqsirləndirilən şəxslər onların Azadlıq meydanından uzaqda olduğunu eşidən kimi dərhal soruşurdular [660].

b) şəxs adlarında saitlərin yazılışı zamanı: Məmmədnuru Yusifov – Məmmədnuri Yusifov [633]; Həsənova Rəfina Firudin qızı – Orucov Seymur Firidun oğlu [635].

c) şəxs adlarında samitlərin yazılışı zamanı: İskəndər Etibar – İsgəndər Yaqublu [635]; Quliyev Müşviq – Nəsibov Müşfiq [631].

ç) mürəkkəb idarə, təşkilat, müəssisə adlarının yazılışı zamanı: Kimya-biologiya təmayüllü lisey [632] – Kimya-Biologiya Təmayüllü Respublika liseyi [634]; AzərDəmiryolBank [661] – Azərdəmiryolbank [619]; “Park İnn – Azərbaycan” mehmanxanası – “Park İnn” hoteli [640]; “Hyatt Regensy” oteli [630] – Həyat Reyjens oteli [675];

d) əcnəbi adların yazılışında: “Röyters” agentliyi [671] – “Röyter” agentliyi [660]; “Əl-Kaidə” terrorçu təşkilatı [671] – Kitabda “Əl-Qaidə”nin başçısı rəhbərlik etdiyi təşkilatın tarixindən və onun liderlərindən söhbət açır [620].

e) toponimlərin yazılışında: I-Şıxlı kəndi [638]; Baloniya (Boloniya əvəzinə) [624]; Badamdar – Patamdar; Şıxlar – Şıxov; Bülbülə – Bül-bülə [626]; Ağaverdi-oba kəndi (Xaçmaz rayonu) [643]; İçəri Şəhər [674] – İçərişəhər Festivalı [636]; Səbail – Səbayel [641].

ə) yüksək dövlət vəzifələrinin yazılışında: “Şəhidlər xiyabanının ziyarət olunması mərasimində Milli Məclisin sədri Murtuz Ələsgərov, baş nazir Artur Rasizadə iştirak edirdilər” – Milli Məclisin Sədri [620]; “Frans-Press” agentliyi Fələstin administrasiyasının yüksək vəzifəli nümayəndəsinə istinadən xəbər verir ki, müvafiq qərar İsrail Baş nazirinin müşaviri Dov Vaysqlasla fələstinli nazir Saib Əriqat arasında keçirilmiş danışıqlar zamanı qəbul olunmuşdur” [621].

f) titulların yazılışında: Rəhim bəy Qulubəyov – Rəhimbəy Qulubəyov [638].

g) “internet” sözünün yazılışında: “Azərbaycanın aparıcı İnternet şirkəti olan Azeronline Ltd BM Webmaster 2004 mükafatını əldə etmək üçün nominantların seçimi üzrə müsabiqə elan edir” – “Onun sözlərinə görə, uzun müddət milli internet ünvanlarının qeydiyyatı ilə formal olaraq “AzCom”, əslində isə həmin şirkətin sərəncamı ilə “İntrans” şirkəti məşğul olub” [651]; “NETTY – 2007 milli internet mükafatı” [629].

“Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə “internet” sözü belə şərh edilir: “İnternet – kompyuter rabitə kanalı” [24, s.153]. “Orfoqrafiya lüğəti” bu sözün yazılışını kiçik hərflə kodifikasiya etmişdir [39, s.307; 38, s.324]. Qlobal kompüter şəbəkəsi olan internet hər hansı bir təşkilatın, ticarət müəssisəsinin, yaxud sistemin xüsusi adı deyil. İnternet xətt və texniki sistemlər məcmusunun və onların yaratdığı kommunikasiya məkanını ümumi adıdır. O, telefon, televiziya, lokal xətlər və s. kimi ümumi isimlərlə bir sırada durur, buna görə də kiçik hərflə yazılmalıdır.

ğ) xüsusi adların hallanmasında:

“Kişi sözü”, “Cin mikrorayonda”, “Babamın babasının babası” kimi filmlərə bir daha baxmaq istəyənlər “Dostluq”a, “Yol əhvalatı”, “Evlənmək istəyirəm”, “Şərikli çörək”in həvəskarları isə “Şuşa” kinoteatrına üz tutmalı olacaqlar” [651].

Göründüyü kimi, mətbuat səhifələrində xüsusi adların imla qaydalarına heç də həmişə əməl olunmur. Adlarda müşahidə olunan təhriflər ciddi narahatlıq doğurur. Çünki bu vəziyyət onların tədqiqini də çətinləşdirir. Xüsusi adların mətbuatda yazılışında vahid prinsipin gözlənilməsi elmi və təcrübi cəhətdən çox vacibdir.

Toponimlərin tədqiqi işində onların düzgün yazılışı mühüm rol oynayır. Toponimlərin müəyyən hissəsi zaman keçdikcə təhrifə uğrayır. Bu şəkildə qeydə alınma həm coğrafi adların yaranma tarixinin öyrənilməsi, həm də mənalarının müəyyənləşdirilməsi zamanı problemlər yaradır. “Ümumiyyətlə, toponimlərin təhrifi aşağıdakı səbəblərlə əlaqədar edilə bilər: 1) zaman keçdikcə onun əhali tərəfindən tələffüzünün dəyişdirilməsi və fonetik adaptasiyaya məruz qalması; 2) toponimin komponentlərindən birinin başqa sözlə əvəz edilməsi; 3) toponimin ədəbiyyata səhv köçürülməsi; 4) başqa dillərdə olan toponimlərin Azərbaycan dilinin fonetikasına uyğunlaşdırılması” [136, s.90].

İstər köhnə, istərsə də mövcud mənbələrdə, sənədlərdə, KİV-də toponimlərin təhrif olunması ilə qarşılaşırıq. İndiyə qədər toponimlərin orfoqrafiya qaydaları da tərtib olunmamışdır. Vaxtilə bu sahədə ilk addım kimi qiymətləndirilən H.Mamayevin əsəri, əsasən, coğrafi adların bir dildən digərinə transkripsiyası qaydaları haqqında məlumat verir.

Təhrif olunmuş adların mənasını izah etmək üçün onların ilkin forması tapılmalıdır. Çünki bu cür adlar çox vaxt yeni məna qazanır. Beləliklə, təhrif olunmuş adların bir qismini nəzərdən keçirək:

Aytala – Ayıtala, Alagözməzrə – Alagəzməzrə, Aşağı Aybasanlı – Aşağı Ayıbasanlı, Qaragöz – Qaragəz, Rumbahar – Rumbasar, Tülkülü – Türkülü, Yağartəpədağ – Yəhərtəpədağ, Alıkeyxalı – Alıkovxalı, Üstüpü/Ustupu – Üstüpir, Oncallı – Əncəli, Qaravəlli – Qaravəlili, İsaqlıgirmə - İsaqlıgərmə, Hacallı – Hacıalılı, Çayqaraqoyunlu – Çay Qaraqoyunlu, Dərəcənnətli – Dərə Cənnətli, Qalgiyz – Kəlhovuz, Ahudağ – Haxı dağı, Həşaməddin – Xoşaməddin, Sardıxan – Sərdəxanə, Tudar – Dudahar, Koləc – Göyəc, Quruzma – Kür üzmə, Xoşcovanlı – Xoşçobanlı, Xanmədbinə – Xanəhmədbinə, Sumaylo – Sumalı, Gözlübulaq – Qozlubulaq, Qazqulu – Qazıqulu, Söyünqulular – Hüseynqulular, Mollavazlı – Molla Eyvazlı, Əliqullar – Əliqulular, Aşralar – Aşuralılar, Məsmələr – Məsimalılar, Yuxarı Qaragüvəndlı – Yuxarı Qaragüvəndikli, Telişli – Temişli, Düzqışlaq – Düz qışlaq, Köhnəqala – Köhnə qala, Çökəkxuluf – Çökək xuluf, Çayrəsullu – Çay Rəsullu, Musayal – Musa yalı və s.

Coğrafi adların orfoqrafiyası müəyyən qədər transkripsiya məsələləri ilə də bağlıdır. Bu işdə qarşılaşdırılan dillərin qanunauyğunluqlarını nəzərə almaq vacib şərtlərdən biridir.

Adların transkripsiyasındakı təhriflər rus dilində olan mənbələrdə daha çox müşahidə olunur, məsələn: Yəhərtəpə – Ягартепе, Dərələyəz – Даралагез, Üstüpü – Уступи, Zaqatala – Закаталы, Əyritala – Аиритала və s.

Təhrif olunmuş adların ilkin formalarını vermək, yanlışlıqları aradan qaldırmaq müəyyən qədər çətinlik törədir. Çünki belə adlar artıq sabitləşmişdir və müxtəlif ədəbiyyatlarda bu şəkildə verilir. Buna baxmayaraq, araşdırmalar davam etdirilməlidir, çünki adın düzgün formasını ortaya çıxarmaq, orfoqrafiyasını, transkripsiyasını qaydaya salmaq elmi, mədəni, siyasi əhəmiyyət kəsb edir.