Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda azərbaycan təTBİQİ onomastikasi

2.4. Onomastik xəritələşdirmə
Onomastik xəritələşmə linqvistik coğrafiyanın istiqamətlərindən biridir. Müxtəlif onomastik fakt və hadisələr onomastik xəritələşmənin obyekti sayılır. Tədqiqatın məqsəd və vəzifələrindən asılı olaraq onomastik xəritələşmə sinxron və diaxron aspektdə həyata keçirilə bilər. “Tətbiqi kartoqrafik toponimika dilçiliyin bir hissəsidir. Toponimlərin fonetik cəhətdən düzgün formasının müəyyənləşdirilməsi, onların transkripsiya və ya transliterasiyası, addəyişmə prinsipləri və obyektlərin adlarının dəyişdirilməsi və s. kimi məsələlər burada nəzərdən keçirilir. “Kartoqrafik toponimika” toponimikanın kartoqrafiyaya xidmət edən bölməsi, “toponimik kartoqrafiya” tematik kartoqrafiyanın bölmələrindən biridir” [518, s.5]. Bununla yanaşı, toponimik modellər, topoformantlar, topoəsaslar, topoleksemlər, yerli coğrafi terminlər və s. kartoqrafik toponimikanın obyektidir.

Kartoqrafiya ilə toponimikanın əlaqəsini coğrafi xəritələrin yaradılması prosesində toponimikadan istifadə və toponimikada kartoqrafik metodun tətbiqi kimi başa düşmək olar. Kartoqrafik metod müxtəlif coğrafi hadisələrin təsviri və təhlili, coğrafi mövqe və şəraitdən asılı olaraq onların yayılmasının öyrənilməsi, onların dinamikasının tədqiqi üçün kartoqrafik materialların tətbiqidir. Bu metodu ilk dəfə işləyib hazırlayan K.A.Salişşev olmuşdur. Kartoqrafik metodun əsas aspektlərindən biri toponimik tədqiqatlar aparılması zamanı xəritələrdən mənbə kimi istifadə edilməsidir.

“Onomastik kartoqrafik metodun iki aspekti vardır: 1) toponimik materialın mənbəyi kimi və toponimik hadisələrin yerləşmə qanunauyğunluqlarının müəyyənləşdirilməsi üçün hazır, xüsusi xəritələrdən istifadə; 2) müvafiq hadisələrin “coğrafiyasının” öyrənilməsi üçün xüsusi toponimik, antroponimik və b. xəritələrin tərtibi” [509, s.81].

Bu metoddan istifadə toponimik hadisələrin inkişaf dinamikasının, onların xəritələrdə əks olunan müxtəlif ictimai və təbiət hadisələri ilə əlaqələrinin müəyyənləşdirilməsi üçün faydalıdır. Kartoqrafik metodun tətbiqi nəticəsində toponimik xəritələr və müxtəlif topoəsasların, toponimlərin morfoloji, sözdüzəldici və fonetik strukturunu və s. göstərən atlaslar hazırlanmışdır.

Milli atlaslar məkan məlumatları infrastrukturları üçün yeganə baza rolunu oynayır. Onların nəşri bir çox dövlətlərdə xəritəçəkmə orqanları qarşısında duran prioritet məsələlərdəndir. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün, tarixi və coğrafi adlarının təhrif olunması ilə bağlı son vaxtlar kartoqrafik saxtakarlıqlar artmışdır. Məhz bu tip saxtakarlıqların qarşısının alınması məqsədilə “Azərbaycan Respublikasının Milli Atlası” nəşr olunmuşdur. Milli Atlas coğrafiya və kartoqrafiyanın nailiyyətlərini özündə cəmləşdirən ən yüksək səviyyədə tamamlanmış kartoqrafik əsərdir. O, geoməkan məlumatlarının idarəolunması ideologiyası əsasında yaradılıb.

Atlas, hər şeydən əvvəl, informasiya mənbəyi, eyni zamanda, tarixi sənəddir. O, 19 bölmə, 444 səhifə, 1000-ə yaxın xəritə, diaqram, cədvəl, izahedici mətn və digər məlumatlardan ibarətdir. Atlas Azərbaycanın coğrafi şəraiti, relyefi, bitki örtüyü, heyvanat aləmi, tarixi, mədəniyyəti, təhsili və s. sahələrini əhatə edir.

Onomastik xəritə dedikdə, adların coğrafi bölgüsünü və ya proprial vahidlərin onomastik kontinuumunun izoqloslarını nümayiş etdirən tematik xəritə başa düşülür. Belə xəritələr kolleksiyası geonomastik atlas adlanır. “Toponimik xəritə toponimin elementinin, ayrıca toponimin, toponimlər qrupunun, toponimik hadisənin yayılmasını, onun inkişaf dinamikasını, ictimai hadisələrlə əlaqəsini göstərən tematik xəritədir” [509, s.133]. Toponimlər xəritədə öz əksini tapır və xəritənin elementi sayılır. Xəritə toponimlərin ən müfəssəl mənbəyidir. Toponimik materialın xəritədə verilməsi onu daha da əyani edir. Toponimik xəritədə toponim və onun tərkib elementləri, onların yayılma arealları, bu və ya digər ərazidə işlənmə tezliyi, regionlararası tarixi-dil əlaqələri, xaqların məskunlaşma istiqamətləri öz əksini tapır. Xəritədən istifadə zəngin material toplamağa və istənilən sahədə ərazini tədqiq etməyə imkan verir. Mövcud adların üzə çıxarılması və yazılışının müəyyənləşdirilməsi üçün xəritədən istifadə etmək olar. Müxtəlif vaxtlarda eyni ərazi üçün nəşr olunan bir sıra xəritələrin öyrənilməsi zaman keçdikcə coğrafi adlarda baş verən dəyişiklikləri izləməyə kömək edir.

Toponim xəritəyə salınırsa, onda söz və ya onun elementi deyil, həmin adı daşıyan coğrafi obyektin yeri, habelə konkret topoəsasların, topoformantların və s. daha çox yayıldığı zonalar xəritələşdirilir. Ləqəb və ya soyadların hər hansı ərazi üzrə yayılmasını xəritəyə köçürərkən, bu adları daşıyanların yaşadığı obyektlər qeyd edilir. Ümumiyyətlə, antroponimik zonalar, antroponimlərin müxtəlif qruplarının fəaliyyət arealları xəritəyə köçürülür.

Xəritənin tematikası, vəzifəsi, miqyası, təsvir üsulundan asılı olaraq mənbələr seçilir. Toponimik xəritələrin tərtibi və adların xəritələrdə verilməsi üçün əsas mənbələr səyyar toponimik ekspedisiyaların materialları, müxtəlif xəritələr, toponimik tədqiqatların materiallarıdır. Adların müəyyənləşdirilməsi zamanı onların orijinal yazılışındakı dəyişikliklər nəzərə alınır. Adların bir dildən başqa dilə verilməsi üçün çox vaxt praktik transkripsiyadan istifadə olunur.

Adın düzgün qeyd edilməsində informatorlar mühüm rol oynayır. Adətən, informator kimi ərazini yaxşı tanıyan şəxslər – meşəbəyi, ovçu, balıqçı, çoban, aqronom, sürücü, yerli diyarşünas və b. cəlb edilir.

Toponimik xəritələrin məzmunu onların təyinatı ilə sıx bağlıdır. Xəritə tədqiq edilən konkret toponimik hadisənin harada yerləşdiyini göstərməlidir. Bu prosesdə toponimlərin dil mənsubluğuna görə, onların bu və ya digər modellərinin yayılmasını, coğrafi adların işlənmə tezliyini göstərən, topoleksemləri xarakterizə edən, toponimiyanın formalaşmasında fəal iştirak edən terminləri əks etdirən xəritələr yaradıla bilər. Xəritənin miqyası nəzərdən keçirilən hadisəni dəqiq və ətraflı təsvir etməyə imkan verməlidir. Toponimik xəritələr kompleks şəkildə bir neçə toponimik hadisəni və ya onlardan birini əhatə etməlidir. Toponimiyanı yaranma tarixinə görə xarakterizə edən xəritələr bu və ya digər mərhələyə aid toponimiyanı birləşdirməlidir.

Toponimik stratiqrafiya xəritələrinin tərtibi də faydalıdır. Burada xəritəyə köçürülən ərazidə üstünlük təşkil edən toponimik layın müasir vəziyyəti göstərilməlidir. Ayrı-ayrı obyekt və hadisələrin xəritədə təsviri üçün müxtəlif nişanlardan – dairəciklər, kvadratlar, romblar, üçbucaqlar və s. istifadə olunmalıdır.

Əraziyə görə toponimik xəritələrin növləri bunlardır: rayonların, vilayətlərin, ayrı-ayrı dövlətlərin və qitələrin toponimik xəritələri və nəhayət, dünya xəritəsi.

Y.M.Pospelov xəritələrin təyinatına görə onları bir neçə qrupa ayırır: tədqiqat xəritələri, tətbiqi xəritələr, kütləvi xəritələr, inventar xəritələr [518, s.235].

Üzvi cəhətdən bir-biri ilə bağlı olan və bir-birini tamamlayan xəritələr birləşərək atlası əmələ gətirir. “Toponimik atlas müəyyən ərazidə toponimlərin, toponimik tiplərin, elementlərin yayılmasını, onların işlənmə tezliyini göstərən toponimik xəritələrin sistemli toplusudur” [509, s.134].

Bir ölkə daxilində müxtəlif bölgələrdə qeydə alınan onomastik hadisələri cəmləşdirən milli atlaslar yaradılması böyük əhəmiyyətə malikdir. “Azərbaycan onomastik atlası”nın (AOA) yaradılması üçün qarşıda bir sıra vəzifələr durur, məsələn: onomastik materialın toplanması; Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinin toponimiyası üzrə atlasın yaradılması; Azərbaycan ərazisində mövcud olan dillərin toponimiyası üzrə atlasın hazırlanması; türk mənşəli Azərbaycan toponimlərinin yayılma areallarının atlasının yaradılması; xronoloji laylar üzrə seçilmiş topo- və antropoəsasların, habelə formantların siyahıya alınması; onimyaratma lüğətlərinin tərtibi.

AOA tədqiqatçılar qrupunu birləşdirən layihə kimi, xüsusi adların tədqiqi vasitəsilə təkcə Azərbaycan dilçiliyi (xüsusən leksikologiyası, söz yaradıcılığı və fonologiyası) üçün deyil, həm də arxeologiyası, Orta əsrlər tarixi, tarixi coğrafiyası və etnolinqvistikası üçün yeni məlumatlar təqdim edir.

Atlasın əsas məqsədi toponimik sistemin ümumi inkişaf mənzərəsinin, toponimiyanın mənşəcə tərkibinin göstərilməsi, əcnəbi elementlərin, toponimlərin apelyativlərlə leksik-semantik əlaqələrinin, coğrafi adların fonetik xüsusiyyətlərinin, struktur-qrammatik və sözyaratma tiplərinin aşkar edilməsidir. AOA-nın başlıca vəzifəsi pratürk onomastik irsinin tipoloji baxımdan inkişafını təqdim etməkdir. Bundan başqa, toponimiyanın inkişafının xronoloji və məkani qanunauyğunluqlarını müəyyən etmək, onların statistikasını, tarixi-toponimik miqrasiyaların istiqamətini göstərmək, toponimiyanın dinamikası ilə sosial-iqtisadi və fiziki-coğrafi şərait arasındakı əlaqəni əks etdirmək, Azərbaycan ərazisinin bütün yaşayış məntəqələri ilə birlikdə rayonlara bölgüsünün təsviri, adları dəyişdirilmiş coğrafi obyektlərə, habelə adların dəyişdirilmə tarixinə diqqət yönəldilməsi də onun vəzifələrinə daxildir.

AOA-da xüsusi adların hansı növləri verilməlidir? Bu vaxta qədər tədqiqatçıların nəzəri, əsasən, yaşayış məntəqələrinin adlarına və hidronimlərə yönəlmişdi, kənd təsərrüfatı ərazilərinin və oroqrafik obyektlərin adları, habelə antroponimlər xəritə və atlaslardan kənarda qalırdı. Atlas onomastik vahidlərin hər növü üzrə yaradıla bilər.

Atlasın yaradılması bir neçə mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələdə atlasın layihələşdirilməsi, konsepsiyasının işlənib hazırlanması, lazımi sənədlərin tərtibi həyata keçirilir ki, bu sənədlərə aşağıdakılar aiddir:

– xəritələrin təyinatının və onlara olan tələblərin müəyyənləşdirilməsi;

– tematik məzmunlu mənbələrin seçilməsi, təhlili və qiymətləndirilməsi;

– xəritələşdirilən hadisələrin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi;

– adları dəyişdirilmiş coğrafi obyektlər haqqında informasiyanın toplanılması;

– rayon və kəndlərin sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsi.

İkinci mərhələ xəritənin tərtibidir, yəni xəritənin orijinalının hazırlanması üzrə kompleks işlərdir. Bu mərhələyə aşağıdakı proseslər daxildir:

– mənbələrin hazırlanması və onlar üzərində iş;

– riyazi əsasın işlənib hazırlanması;

– xəritələrin məzmununun işlənib hazırlanması;

– xəritələrin yaradılması;

– tərtibat işinin bütün mərhələlərində xəritələrin redaktə və korrektura edilməsi. Atlasın tərtibinin yekun mərhələsi nəşrə hazırlıq və daha sonra onun nəşri, çoxaldılmasıdır.

AOA-da adları dəyişdirilmiş coğrafi obyektlər və addəyişmə vaxtı haqqında məlumatlar əks etdirilir, habelə respublikanın inzibati-ərazi bölgüsü və yol şəbəkəsi də göstərilir. Adları dəyişdirilmiş obyektlərə diqqəti cəlb etmək üçün hər yeni adın yanında şərti işarə qoyulur.

Atlas istifadə üçün asan və rahat olmalıdır. Birinci səhifədə rayonların və rayon mərkəzlərinin adlarını göstərməklə respublikanın inzibati-ərazi bölgüsü olan xəritə yerləşməlidir. Sonrakı səhifələrdə Bakı şəhərinin sxemi bütün küçələrin köhnə və yeni adları, daha sonrakı səhifələrdə isə rayonların sxemləri verilə bilər. Son səhifədə iki statistik diaqram yerləşdirilməsi yaxşı olar: 1) müxtəlif rayonlarda yaşayış məntəqələrinin bərpa edilmiş tarixi adlarının faiz tərkibi; 2) 2000-ci ildən sonra şəhərlərin köhnə və yeni küçə adları.

Atlas bir sıra xəritələrdən ibarət olmalıdır. Bu xəritələrdə toponimlərin praktik transkripsiyada verilməsi daha məqsədəuyğundur. Xəritələrə şərhlər verilə bilər. Burada müxtəlif işarələrdən də istifadə olunmalıdır. Atlasın elektron versiyası məlumatlar dəyişdikcə onları redaktə etməyə imkan verir ki, bu da tirajın artırılması və Atlası aktual vəziyyətdə saxlamaq üçün çox vacibdir.

Onomastik təsvir mütləq tarixi və coğrafi meyarları nəzərə alır. AOA-nın nəzəri bazasına müasir dilçiliyin ona uyğun olan yeni nailiyyətləri daim daxil edilməli, nəzəriyyə onlara əsaslanmalıdır. Milli atlas onomastik hadisələrin areallarını müəyyənləşdirir və hər bölgənin səciyyəvi onomastik xüsusiyyətlərini üzə çıxarır, ayrıca dil məkanının müəyyən hissəsi və kök, yaxud əsasların erkən yayılma areallarının izahını verir. “Azərbaycan soyadları atlası”nın hazırlanması da çox maraqlı layihə ola bilər. Atlas iki hissəli ola bilər: qrammatik hissə və leksik hissə. I hissədə dil hadisələri nəzərdən keçirilir, II hissədə soyadların motivasiya aspektləri və fiksasiyası öyrənilir. Toplanmış materialların dil xüsusiyyətləri qrammatik hissədə verilir, soyadların fonetik, morfoloji, sintaktik, qrafik xüsusiyyətləri ayrı-ayrı bəndlər üzrə təqdim olunur. Leksik hissədə təsvir olunan mədəni-tarixi xüsusiyyətlər müxtəlif cür motivləşmiş soyadları məntiqi baxımdan dəyərləndirir. Bu layihənin maraqlı illüstrasiyası kimi geniş yayışmış bir (bir neçə) soyadın onomastik kontinuumunun izoqloslarını və ölkə ərazisində statistik bölgüsünü nümayiş etdirən xəritə əlavə oluna bilər. Atlas əhalinin soyadları ilə coğrafi yerləşməsi arasındakı əlaqələri göstərəcək. Ümumiyyətlə, belə bir layihəni Azərbaycan soyadlarının regional coğrafiyasını yaratmağın ilk cəhdi adlandırmaq olar.

Azərbaycan onomastik linqvocoğrafiyası üzrə tədqiqatlar həm regional atlaslarda, həm də onları əhatə edən AOA-da öz ifadəsini tapacaq. Bu tədqiqatlar xüsusi adların leksikası və tipologiyası üzrə yeni monoqrafiyaların yaranmasını tələb edir. Bu da AOA-nın yaradılması üçün çox mühüm şərtdir.

Beləliklə, kartoqrafik toponimika yerlərdə coğrafi adların toplanmasının metodikasını, adların bir dildən digərinə verilməsinin ümumi prinsipləri və konkret qaydalarını, başlanğıc formanın seçilməsi və adın hansı dildə verilməsinin təyin edilməsini, tarixi xəritələrdə və milli dillərdə nəşr olunan xəritələrdə adların verilməsinin prinsip və qaydalarını, adların təhlili və sistemləşdirilməsinin metodikasını işləyib hazırlayır.

XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən onomastik tədqiqatlar üçün kompüterlərdən geniş istifadə olunur. Lüğət və atlaslar məlumat bazası və informasiya-axtarış sistemləri kimi hazırlanır. Əsas məqsəd tələb olunan informasiyanın qorunub saxlanması, axtarışı və verilməsidir.

Məsələn, Santa-Barbara şəhərindəki universitetdə irimiqyaslı layihə üzərində aparılan iş “Alexandria Digital Library Project” adlanır. Həmin layihə çərçivəsində 6 milyona yaxın toponimdən ibarət qazetir hazırlanmışdır. “Qazetir” termini ilə ingilis-amerikan ədəbiyyatında coğrafi adların, obyektin növü və yeri göstərilməklə, əlifba sırası ilə düzülmüş siyahıları adlanırdı. Lakin son illərdə “qazetir” termini ilə çox vaxt coğrafi adların normativ lüğətlərini adlandırırlar [520, s.103]. Bu qazetir rəqəmli geokitabxananın yaradılması üçün əsas təşkil edir. Burada istifadəçi toponimlə ona müvafiq coğrafi obyekt, obyektin kartoqrafik təsviri və yer səthində koordinatları arasında uyğunluğu müəyyənləşdirə bilər.

Xəritələrin tərtibi və onlarla iş üçün hesablama texnikasından istifadə geoinformasiya sistemlərinin yaradılmasına gətirib çıxardı. 1994-cü ildə ABŞ-ın coğrafi məlumatlar üzrə federal komitəsi müasir telekommunikasiya vasitələri əsasında coğrafi informasiyadan kollektiv istifadə üçün xüsusi infrastruktur yaratdı. Həmin struktur yalnız kartoqrafik informasiya ilə mühafizə, axtarış və mübadiləni nəzərdə tutur [610].

Müasir informasiya texnologiyaları geoməkanı informasiyanı identifikasiya edən məlumatlar toplusunu yaratmağa imkan verir ki, bu zaman elektron mətnli sənəd konkret atlasa və ya xəritəyə bağlanıb qalmır. Belə sənəd informasiya keyfiyyətini heç vaxt itirmir.

Toponimlərin kompleks, hərtərəfli tarixi-linqvistik təhlili, onlar haqqında sistemli funksional tədqiqatlar aparılması, toponimlərin işlənmə qanunauyğunluqlarının, toponimik sistemin əsas xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi, lüğətlər seriyasının hazırlanması, addəyişmələrin üzə çıxarılması üçün regional Coğrafi İnformasiya Sistemlərinin yaradılması çox aktualdır.

“Məkan məlumatlarının modelləşdirilməsi üçün coğrafi informasiya sistemlərinin (CİS) aşağıdakı komponentləri vardır: 1. İnsanlar; 2. Verilənlər (data); 3. Proqram təminatı (software); 4. Aparat təminatı (hardware); 5. Təhlil” [216]. Fikrimizcə, CİS-ə toponimlər haqqında aşağıdakı informasiyalar daxil olmalıdır: əsas toponimik variant (eyni coğrafi obyektin fonetik, derivatoloji, morfoloji və s. cəhətdən fərqlənən adlarını birləşdirən variant), eyniadlı obyektlər haqqında statistik məlumat, toponimin növü və yerləşmə mövqeyi barədə məlumat, paralel adlar, toponimin tarixi, coğrafi ad barədə etimoloji arayış və s. Regional CİS istifadəçiyə bura daxil olan coğrafi adların yaranma tarixi, dəyişilməsi, mənşəyi haqqında ətraflı elmi məlumat, o cümlədən kartoqrafik informasiya almağa imkan yaradır.

Toponimik tədqiqatlarda CİS-dən istifadənin bir çox üstünlükləri vardır: istifadəçilər öz sorğularına dolğun cavab ala bilir; CİS-ə daxil olan obyektlərin məkani təhlili həyata keçirilir; oxşar areal xarakteristikalara malik toponimlər müəyyənləşdirilir; semantikası oxşar adlar müqayisə edilir; eyni motivasiyaya malik adlar müəyyən olunur; toponimlər haqqındakı informasiya kartoqrafik cəhətdən vizuallaşdırılır və s.

Beləliklə, onomastik materialın xəritələşdirilməsi müasir dövrün vacib və aktual məsələlərindəndir. Xəritələşdirmə prosesində həm mövcud təcrübə, həm də müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyaları tətbiq oluna bilər. Düzgün tərtib olunmuş xəritə həm müəllifin özü, həm də digər tədqiqatçıların ümumiləşdirmələri və nəticələri üçün yeni və zəruri informasiya verir.