Azərbaycan respublikasi səHİYYƏ naziRLİYİ azərbaycan tibb universiteti

Etiologiyası. Anatom, teratoloq, stomatoloq, genetik və epidemioloqlar dodaq və damaq yarıqlarının etoloji səbəbləri haqqında müxtəlif yöndə araşdırmalar aparmışdılar. Beləliklə, anadangəlmə anomaliyalar arasında dodaq və damaq yarıqlarının etioloji səbəbi, morfogenezi, genetik əlaqələri incəliklə araşdırılmış və dərinləşdirilmişdir. Ancaq indiyə qədər dodaq və damaq yarıqlarının əmələ gəlmə səbəbi tamamilə aydınlaşdırıla bilinməmişdir. Güman edilir ki, dodaq və damaq yarıqlarının əmələ gəlməsində iki amil – genetik və xarici mühitdən təşəkkül tapan çoxsaylı amillər vardır. Genetik amillərlə dodaq və damaq yarığının əmələ gəlməsi uşaqların 5-10%-də müşahidə olunur. Danimarka alimi Fogh Anderson (1942-1967) anadangəlmə anomaliyaları olan uşaqların nəsil ağaclarını yoxlamış, dodaq və damaq yarıqlarının etioloji səbəblərində genetik amillərin mühüm yer tutduğunu qeyd etmişdir. Şübhəsiz ki, valideynlərində və ya yaxın qohumlarında dodaq və ya damaq yarığı varsa, dünyaya gələn uşaqda da anomaliyanın olma riski vardır. Valideynlərin birində dodaq və damaq yarığı olan hallarda genetik qüsurlu evlənmə namizədinin yenidən genetik qüsurlu bir evlənmə namizədi taparaq həyatlarını birləşdirmə mümkünlüyü az olduğuna görə genetik amil getdikcə azalır, bu səbəbdən də dodaq və damaq yarıqlarında genetik etiologiyalı səbəblər üzərində çox da dayanmaq lazım deyil.

Genetik səbəblərdən əmələ gələn anadangəlmə dodaq və damaq yarıqları mutant genlər və ya xromosomlarının bir hissəsini itirmiş autosom dominant və ya resessiv irsiyyət ilə izolə olunmuş və ya D və E trisom sindromlarında olduğu kimi digər anomaliyalar ilə birlikdə olurlar. İzolə olunmuş dodaq və damaq yarıqları olan uşaqlarda xromosomu araşdırmağa ehtiyac yoxdur.

Dodaq və damaq yarıqlarının inkişafında hidramnius, döldə baş, boyun və vücudun qeyri-adi pozalarında, böyük dilin təyzyiqi, maksilyar çıxıntıların normal olaraq inkişaf edib mərkəzdə birləşməməsi, epitelial və ya mezodermal penetrasiyasının kifayət qədər olmaması kimi nəzəriyyələr irəli sürülsə də etioloji səbəb tamam açıqlanmamışdır. Ancaq mezodermal güclənmənin, endoderma və ektoderma arasındakı funksiyanın normal dərəcədə olmaması nəticəsində, biri biriylə irəliləyib birləşməsi lazım olan qövslər arasında açıqlıq qaldığı və qısaca olaraq yarıqlar əmələ gəldiyi qeyd edilir.

Ətraf mühit amillərindən dodaq və damaq yarıqlarına qəti olaraq təsirli olanları təyin etmək çətindir. Ancaq ətraf mühit amillərinin rolu genetik amillərdən daha çoxdur. Walker və Fraser (1957) eksperimental olaraq heyvanlara yüksək dozada kortizon verərək həmin heyvanların balalarında dodaq və damaq yarıqları əmələ gətirə bilmişdilər. Kortizonun anomaliya əmələ gətirməsinin səbəbi maksilyar tumurcuqların inkişafını dayandıraraq birləşməyə imkan verməməsidir. Green-ə görə kortizon, epitelial çoxalmanı dayandıraraq inkişafı saxlayır və nəticədə dodaq və damaq yarıqları əmələ gəlir.

Eləcə də, infeksion amillərin və xüsusilə, virusların (məxmərək virusu) təsirlərinin digər anadangəlmə anomaliyalarda olduğu kimi dodaq və damaq yarıqlarının əmələ gəlməsində də önəmli rol oynadıqları zənn edilir.