Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələrində müstəqillik

illərində inflyasiya dərəcəsi (%)


Azərbaycan

Qazaxıstan

Özbəkistan

Qırğızıstan

Türkmənistan

Tacikistan


Mənbə: EBRD Transition Reports, IMF World Economic Outlook Database
75 il kimi digər ölkələrə nisbətən çox daha uzun müddət mərkəzi planlaşdırmada olub, bazar iqtisadiyyatı ilə tanış olmayan bu ölkələr islahat proqramlarını və xüsusən özəlləşdirməni həyata keçirməyə başlamışlar. Özəlləşdirmə göstəricilərində olan artımla bu vəziyyət müşahidə edilə bilər. Həmçinin bu əməliyyatı başlanğıcda xüsusilə təbii resurs zənginliyi nəzərə alınmamaqla, oxşar şəraitə malik bu ölkələrin bir-birindən fərqli şəkildə və sürətdə tətbiq etmələri də nəzərə çarpır. Maliyyə sabitliyi və kəsirlər keçidin başlanğıc illərindəki durğunluqdan başqa, maliyyə böhranları, regional silahlı mübarizə və iğtişaşlar və dövlət xərclərinin qısa zamanda azaldılmaması, ya da siyasi səbəblərdən dolayı artması ilə bağlıdır.

Maliyyə davamlılığı, inkişaf və dövlət kəsirlərində azalma, xüsusilə 1990-cı illərin sonunda başlayan xərc endirim proqramları və vergi gəlirləri təkmilləşdirmələri ilə bağlıdır. Xüsusilə, sürətli böyümə baş verən ölkələrdə (Azərbaycan, Qazaxıstan) milli gəlirlər ilə bağlı gəlir artımları ilə yanaşı, qiymət səviyyələrində yaxşılaşmaların səbəb olduğu artımlar da vergi gəlirlərinin inkişafına yardımçı olmuşdur. Keçid prosesində Türk Respublikalarında çıxan ortaq problemlər kimi:

a) başlanğıc mərhələsində ÜDM-dəki ciddi azalmalar;

b) ixtisaslı amma məhsuldarlıq artımına istiqamətləndirilməmiş kadr bazası;

c) hədsiz infrastruktur investisiyaları;

d) maliyyə və biznes fəaliyyəti və istehlakçıya yönəldilmiş xidmətlərdə geriləmə olması;

e) ölkələrin ticarət əlaqələrindəki bir-birilərinə asılılığın yüksək olması;

f) qara bazarın geniş olması və valyuta məzənnəsində ikili qiymət tətbiq edilməsi;

g) iyerarxik strukturdakı mərkəzi dövlət sisteminin çöküşü sonrasında ortaya çıxan cılız və yaxşı təşkilatlanmamış millət dövlətlər;

h) bazar iqtisadiyyatı təcrübəsinə və mədəniyyətinə sahib olan bir nəslin yetişməmiş olması sayıla bilər.

İslahat prosesi baxımından keçid iqtisadiyyatları üçün bir qruplaşdırmaya gedilsə, Mərkəzi Asiya ölkələrin islahat prosesini hələ başa vurmadığı görülür. Özəlləşdirmə və iqtisadi azadlıqlarla bağlı şəkillər də araşdırılarkən, bu ölkələrdə xüsusilə Qazaxıstan və Qırğızıstanın özəlləşdirmə və iqtisadi azadlıqlar kimi iqtisadi islahatlarda digər respublikalardan daha öndə olduğu, Azərbaycanın da bu respublikalarla eyni kateqoriyada yer almaqla yanaşı, Özbəkistan və Türkmənistanın çox istəkli bir islahat proqramı təqib etmədikləri gözə çarpır. Ancaq başlanğıc şərtləri prizmasında digər Türk Respublikaları arasında güzəştli bir vəziyyətdə olan, islahatları mərhələli olaraq və gecikdirərək tətbiq edən Özbəkistan heyrətamiz bir şəkildə müsbət iqtisadi performans və davamlı bir böyümə həyata keçirib. Bazar iqtisadiyyatına keçiddə uğursuzluqlarının səbəbləri kimi:

a) üzərində razılığa gəlinmiş və mənimsənmiş bir iqtisadi islahat strategiyasına malik olmamaları;

b) islahat məqsədlərinin qəti olaraq tanınmaması;

c) struktur adaptasiya siyasətləri ilə digər maliyyə və maddi siyasətlər arasında uyğunluğun olmaması göstərilə bilər [17, s. 57].

Keçid iqtisadiyyatlarının ümumi baxımından özəlləşdirmə sanki yenidən paylama funksiyası görmüş, gəlir bölgüsünün qarşıya qoyulan məqsəddən kənar bir şəkildə formalaşmasında həlledici rol oynamışdır. Özəlləşdirməklə gözlənilən ən mühüm məqsədlərdən biri sərvətin bazaya yığılması ikən, xüsusən Türk Respublikalarında seçilən özəlləşdirmə metodları və müxtəlif pozuntular bu ölkələrdə sərvətin müəyyən insanlarda toplanmasına və gəlir bölgünün pozulmasına səbəb olmuşdur. Xüsusilə 1992-ci ildə IMF-in təklif etdiyi şok terapiya özəlləşdirmə proqramı özəlləşdirilən müəssisələrin böyük ölçüdə keçmiş rəhbərlərinə təhvil verilməsi formasında olmuşdur. Bu şəkildə dərhal aparılan özəlləşdirmə təcrübələri məqsəd baxımından uğursuzluğa uğramış və pozuntular çox artım göstərmişdir.

İqtisadiyyatda dövlətinin başlıca rolunu azaltmaq və bazar iqtisadiyyatını işlətmək üçün özəlləşdirmənin həyata keçirilməsinə davam etmək lazımdır. Ancaq bununla yanaşı, özəlləşdirmə həyata keçirmələrinin özəlləşdirmədən gözlənilən məqsədlərə xidmət edəcək şəkildə həyata keçirilməsi lazımdır. Bunun üçün də bir tərəfdən özəlləşdirmə üçün ölkə şəraitinə ən uyğun yol və zaman seçilərkən, digər tərəfdən təsdiqedici islahat siyasətləri özəlləşdirmənin uğurlu olması təmin olunmalıdır. Bunlar olmadığı təqdirdə yaşanan problemlər artaraq davam edəcəkdir.