Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Р.С.Сафаралиева

Резюме

Роль эпоса «Короглу» в развитии азербайджанских сказительских традиции XIX-XX веков неоспорима. Архетип Короглу выполнял функции источника в формировании эпического сознания азербайджанского народа, героических образов дастанов. Поведенческие и этические ценности Короглу были образцом для этического поведения народных героев – гачаков.

Ключевые слова: Короглу, миф, эпос, этические ценности, эпичес­кий герой
Bu dastanlardan və qəhrəmanlardan, obrazlı dillə desək, “Koroğlu” ətri gəlir. “Koroğlu” eposunun özündən sonra yaranmış qəhrəmanlıq dastanlarına təsvirindən danışarkən hər şeydən öncə, onların yaranmaq səbəblərinə diqqət yetirmək lazımdır. Aparılan müşahidələr aydın göstərir ki, qəhrəmanlıq dastan­larımızın yaranma səbələri “Koroğlu” eposunun yaranma səbəbi ilə üst- üstə düşür (11, 20).

“Real tarixi hadisələrlə səsləşən” qaçaq dastanlarının “Koroğlu” qollarının davamı kimi təsəvvür edilir (1, 13).

Xalqın və əxlaqi-mənəvi dəyərləri bu dastanların əsasını təşkil edir. el qəh­rəmanının davranışı mütləq toplumun mənəvi dəyərlərini ehtiva edirdi. Namus, qeyrət, comərdlik, yaxşılıq, sədaqət, kişilik, səxavət, ədalət və s. aşıqlar tərəfindən qaçaqlarda ən çox vəsf olunan etik dəyərlərdir. N.Cəfərovun “Ko­roğlu” eposu ilə bağlı dediyi sözləri qaçaq dastanlarına da şamil etmək olar. Qa­çaq dastanlarında “haqq, ədalət, humanizm qəhrəmanların davranışında, fəaliy­yətində nəinki əxlaqi-mənəvi keyfiyyət, həm də dastanın (və zamanın) təbiə­tindən irəli gələn fəlsəfi prinsip kimi təzahür edir” (6, 45)

Sadə xalq da həmişə öz qəhrəmanlarının arxasında durur, satqınlardan, düşmənlərdən qoruyub- bunu tarixi sənədlər də təsdiq edir. “Qaçaq hərəkatının sosial xarakter daşımasını, kəndlilərin əsarət və istismara qarşı fəal etirazının bu hərəkatda ifadəsini tapdığını sübut edən ən inandırıcı dəlillərdən biri qaçaqların ümumxalq yardımına arxalanması idi. Çar hakimiyyət orqanlarının özü belə bunu etiraf etməyə məcbur olurdu. Çoxsaylı rəsmi sənədlərdə qaçaqların xalqın ən geniş yardımına arxalandıqları qeyd edilir” (4, 309).

“Qaçax Usuf” dastanı müxtəlif variantlarda söylənilən aşıq rəvayətləri əsasında, el sənətkarları (Aşıq Şenlik, Heydər Xoca, Aşıq Nəsib) tərəfindən yaradılıb, daha sonralar Aşıq İskəndər tərəfindən dastan şəklinə salınmışdır” (9, 130). Qaçaq Usuf el-oba təəssübünü çəkir, xalqı incidənləri cəzalandırır. O, zülmkarın qənimi, yoxsulların isə himayədarıdır (Bax:3, 258):

“Usuf başının dəstəsi ilə Göllüyə enmişdi. Eşitmişdi ki, kəndin kovxası orda camaatı incidir. Mırıx Həmzə xəstə olduğundan biyara gedə bilməmişdi. Kovxa da hökumətə xoş gəlsin deyin onu xəstə-xəstə atın qabağına qatıb iş­ləməyə aparmışdı. O gündən Mırıx Həmzə düşmüşdü yorğan- döşəyə. Yönü də bəri deyildi.

Usuf kovxanı evindən çıxarıb şenniyin yığnaq yerinə gətirdi. Usufu görən camaat ürəkləndi. Kovxa kimə nə eləmişdisə hamısını bir- biri Usufun ovcuna qoydular. Kovxa baxıb gördü ki, işlər xarabdır, Usuf onu cəzasız buraxma­yaqcaq, onun ayaqlarına döşənib dedi:

– Usuf, sən Ömərin goru keç günahimdan. Bir də belə qələt iş tutmaram.

Ömərin adını eşidən Usuufn dərdi təzələndi. Bir istədi kovxanın elə ora­daca başına bir güllə sıxsın. Amma and vermişdi, anddan keçə bilmədi. Usuf dedi:

– Ayə, ay qurumsaq, camaatı niyə incidirsən? Toyuq toyuqdu, o da su içəndə başını qaldırıb Allaha baxır. Niyə Allahsız iş tutursan? Mırıx Həmzənin bir bölük külfəti var. Bir qaşıq ağartı tapa bilmir, sən də bir yannan ona zülm eləyirsən.

Daşdan-qayadan səs çıxdısa, kovxadan da elə. Usuf hamının dərdinə qulaq asandan sonra üzünü kovxaya tutub dedi:

– Gedərsən, Həmzə kişinin qapısına yanıbuzovlu bir inək bağlayarsan. Bu dəfə səni bağışlayıram. Amma bir də belə iş tutsan, özünnən küs” (7, 24- 25). Bu dastanın özəlliyi ondadır ki, düşmənlərimizin- ermənilərin ümumiləşdirilmiş obrazı təsvir olunur. Onların namərdliyi, hiyləgərliyi, paxıllığı və xəyanətkarlığı canlı boyalarla təqdim edilir. “Əmbə Sahak çox paxıl, namərd adamıydı, o necə deyərlər, əsil erməniydi. Qaçax Usufu tutmaxdan ötrü əldən gedirdi. Demişdilər Qaçax Usufu tutana çoxlu pul verəcəhlər. Sahak da buna çalışırdı ki, pnu diri tutuf hökümətə verə, pulu alıf bığını bura. Həmi çini arta, həm xətir- hörməti. Erməni bu xəyalnan bir yaxşı dəstə düzəltdi” (bax: 9, 131- 132).

Qacaq Usuf da başqa qaçaqlar kimi, dar gündə insanların köməyinə çatır, zalımlara, ermənilərə qənim kəsilir.

Koroğlu Qaçaq Kərəmin qaçaqları üçün də mənəvi- əxlaqi simvoldur. Onlar öz etnik davranışlarını və hünər əməllərini Koroğlu modeli ilə ölçürlər.

“Nəbi dəyməz bir kimsənin malına” Koroğlu kimi, Qaçaq Kərəm kasıbların, yoxsulların umid- nicat yeridir. Qubernator bir kəndçinin qızını nişanlısı ola- ola zorla ələ keçirmək istəyəndə biçarə atanın əlləri her yerdən üzülür və axırda Kərəmə müraciət etməli olur.

“Qaçaq Kərəm”də qaçaq İsmayıl döyüş əzmini Koroğlunun qılınc çalmağı və vuruşmağı ilə müqayisə edir:

Vuruş meydanında mən bir balayam,

Leşi leş üstünə gərək qalayam!

Koroğlu tək indi qılınc çalayam,

Qatacam bunları daşa, vurhavur! (12,31)

İsmayıl ölüm ayağında Koroğlunun adını çəkir, ondan güc aldığını söy­ləyir:
Kərəm, azğın düşmənləri

Qıra- qıra gəlmişəm mən.

Koroğlu tək bu meydanda

Gürzü, qılınc çalmışam mən (8, 36)

Koroğlu getdiyi və qaldığı yerdə özünə etibarlı dost qazanır. Kişi dostluğu və dost sədaqəti onun əxlaqını, davranışını şərtləndirir.

“Qaçaq Kərəm”in davranışında, zövqündə Koroğlu ruhu hakimdir. Bir toy məclisində Qaçaq Kərəmlə İsrafil ağa üz-üzə gəlirlər.

Kərəm aşığa Koroğludan oxumasını xahiş edəndə İsrafil ağanın nara­zılığına səbəb olur: “Aşıq, bura “Koroğlu” yeri deyil, “Şah İsmayıl”dan danış!” – deyir.

İsrafil ağa bu replikasında metonimik üsuldan istifadə edərək, “Koroğ­lu”nu xalqın təmsilçisi kimi, “Şah İsmayıl” isə taxt-tacı, hakimiyyəti, var- döv­ləti simvolik kimi təqdim edir.

Yenə “Qaçaq Kərəm” dastanında qəza naçalnikinin Kərəmi şərə salmaq üçün Namaz kişini ələ aldığı səhnəni oxuyanda Hasan paşanın Keçə Həmzənin əliylə Koroğlunun Qıratını oğurladığı səhnəni xatırlamamaq mümkün deyi. Hər iki səhnədə qəhrəmana qarşı namərdliklə tələ qurulur. Hər ikisində də qəhrəman qalib gəlir, sağ- salamat qurtarır.

Bir gün Kərəm İrəvan tərəflərə gedir və orada Seyidəli adlı bir kişinin qonağı olur, Çuğul xəbər verir, İrəvan xanı onun evini mühasirəyə alır. Kərəm təslim olub öz qollarını bağlatdırır. Bu da Bolu bəyin Koroğlunun qollarını bağlatdığı səhnəyə oxşayır” (bax: 11, 22)

Koroğlu kimi, Kərəm də mərddir, basdığını kəsməz, arxadan vurmaz.

Qaçaq Kərəm İsrafil ağanın yaylaqda olduğunu bilib, onu öldürmək istəyir. Qaçaq Kərəm gizlicə bəyin alacağına girib, bəyin arvadı ilə bir yerdə yatdığını görüb məqsədindən vaz keçir, balışının altına güllələr qoyur. İsrafil ağa güllələri Kərəmin qoyduğunu anlayır. Arvadı təəccüblə soruşur ki, nə əcəb səni öldürməyib? İsrafil ağa ona cavab verir ki, “ülə məsələ ordadır. İgid o adama deyirəm ki, basdığını kəsməsin” (12, 22).

Qaçaq diskursunda epik qəhrəmanın strukturunu müəyyənləşdirən mühüm motiv- onu atı və silahıdır. Məsələn, Koroğlu qəhrəmanlığının Qırat, Çənlibel, Misri qılınc tamamladığı kimi, Qaçaq Nəbi igidliyini də Boz at... “Aynalı tü­fəng” və Zəngəzur dağları həmin epik vüsətə qaldırır.

Dastanda Kərbəlayi Məhəmməd Nəbiyə silah və at verib deyir: “Bu elə bir tüfəngdir ki, düşməni özünə çəkər, bundan çıxan güllə hədəfdən yan keçməyib. Bir halda ki, Zəngəzur dağlarına çəkilirsən, bu “Aynalı” tüfəngi də sənə veri­rəm. Bir də, au oğul, töylədə bir boz dayça var, hələ yüyənə düşməyib. Unutma ki, bu adi dayça deyil. Boz at nəslidəndir, dəryadan çıxmış madyanla çöl ay­ğırından törəyib. Boz at heç vaxt səni darda qoymaz” (10, 681- 682)

Hər iki qəhrəmanın məşhur atları var və məqamı gələndə onlar da atlarla haqılı olaraq öyünür, atları da hərarətli sözlərlə tərif edirlər. Koroğlunun Qıratı, Düratı, Nəbinin isə Boz atı igidlərin öyündüyü atlardır

Qəhrəmanın öz atıı öyməsi türk dastançılıq ənənəsinin geniş yayılmış mo­tivlərindən biridir. Nəbinin Bozatı barəsində qoşulan nəğmələr bu silsilədəndir:

Bozat səni sər tövlədə saxlaram,

Ayağına qızıl- gümüş nallaram,

Məxmərə tutaram, ipək çullaram

Bozat, məni apar uzaq ellərə,

Düşəcək tərifin bütün dillərə.
Nəbinin yolları bütün da- daşdı,

Əriklidən Nəbi bir günə aşdı,

Nəbinin Bozatı ona yoldaşdı.

Bozat, məni apar uzaq ellərə

Düşəcək tərifin bütün dillərə.
Qızılquştək qonub atın belinə,

Kəməri qurşayıb qoşa belinə.

Aynalı tüfəngi alıb əlinə

Bozat, məni apar uzaq ellərə,

Düşəcək tərifin bütün ellərə (5, 259)
Koroğlunun Düratı kimi, Qaçaq Nəbinin Boz atını da oğurlayırlar. “Elə bil Nəbinin başından bir qazan qaynar su tökdülər. Bu zaman görək Nəbi nə dedi:
Oğurlandı yaman yerdə Boz atım,

Qırılıbdi tamam qolum-qanadım.

Boz atsız mn necə rahatca yatım?

Ürəkdən istərəm səni, Boz atım!

Sənsən mənim qolum, həm qanadım!
Qaçaq Nəbinin Boz atı ilə Koroğlunun Qıratı arasında xasiyyət oxşar­lıqları var:

“...Boz at ayaqlarını yerə döyüb, ağzını şir kimi açdı. Nəbi onun belinə sıçradı, Boz at yernən, göynən gedirdi, bunu görən Nəbi dedi:

Boz atım davada pələngdi, pələng,

Qızıl quş baxışlı gözləri qəşəng,

Belimdə qılıncım, çiynimdə tüfəng

Boz atım yeri ha aman günüdü

Həcərim qalada yaman günüdü”.
“Qaçaq Kərəm” dastanında iki məşhur atın davranışından bəhs olunur. Bunlardan biri Kərəmin atası Molla Zal oğlu İskəndərin boz atıdır. İgid İskən­dərin dəfn zamanı at baş götürüb meşəyə qaçır, amma gecələr sahibinin qəbri üstünə gəlir.

“...zil qaranlıq bir gecədə Kərəm qaçaq yoldaşları ilə atasının qəbri üstünə gəlmişdi. O, qəbrin üstündə göz yaşı tökərək intiqam alacağına söz verirdi.

Birdən qəbirsanlığın hansı səmtindənsə bir şaqqıltı eşidildi. Balasöyün səsə diqqət kəsildi və Kərəmi dümsüklədi:

- Deyəsən, bizi izləyirlər.

Arada sakitlik oldu. Elə bu vaxt təpənin günbatan tərəfində bir qaraltı göründü. Balasöyün eyməndi. Bu, nə idi?

Onlar tez babaları Molla Zalın qəbri arxasında gizləndilər. Tüfənglər qa­ral­tı gələn səmtə tuşlandı.

...Kərəmin qəlbini sevinc qarışıq bir kədər çuğladı.

Qəbrə yaxınlaşan iri qaraltı İskəndərin atı idi. Kişinin bütün yar-yarağı üstündə idi. Hənirti hiss eyləyən at ürkək-ürkək gəlib düz qəbrin yanında da­yandı. Qəbri imsilədi, sonra da üzünü, boynunu baş daşına sürtdü. Yada Zal qızı Gülnazın məşhur bayatısı düşdü:

Boz at səni öyən hanı?

Başındakı yüyən hanı?

Bu dünyada gün görməmiş,

Söylə igid yiyən hanı?!

Kərəm atı çağırdı. Köhlən ayaq üstə durub ona sarı gələn Kərəmi səsin­dən, iyindən tanıdı. Astadan kişnəyərək mehribanlıq göstərdi.

...Kərəm atasının dəstəyi sədəfli, ilandilli xəncərini yəhərdən açıb belinə bağladı, qoltuqaltısını çiyninə keçirdi. Aynalı tüfəngini əlinə alıb atın belinə qalxdı”.

Bu at Qazağın məşhur atlarından olan “Dilboz”du. Qaçaq Kərəmlə əlaqəli yazılarda. “Dilboz”un qəhrəmanla birliyi belə təsvir olunur:

“...İnsan kimi dil bilən Dilboz da tələsmədən daşlı-çınqıllı, qollu-koslu dar cığırı əlinə alıb döşdəki çəmənliyə dırmanır və elə bil bu çəmənliyin gözəlliyini pozmamaq üçün ayaqlarını yerə asta-asta basırdı...

...Bu zaman Kərəm elə nərə çəkdi ki, “Dilboz”da səsinə səs verib tükləri ürpətən kişnərti qopardı. Yer-göy lərzəyə qəldi. Hər ikisi eyni zamanda bir-birin üstünə şığıdı...

...Şahə qalxan “Dilboz” da sanki qabaq ayaqları ilə Gülçöhrənin köhlənini döyürdü.

Meydanda cövlan edən “Dilboz” elə coşmuşdu ki, indi yoxuş da gözünə eniş kimi görünürdü.

...Güllə açılan kimi Kərəm yəhərdən aşağı aşırıldı. Lakin bir ayağı ilişib üzəngidə qaldı, atdan sallaqlı halda xeyli “Dilboz” meydanın o başından dövrə vurub qayıdanda yerlə süründü.

Dilboz dövrə vurub geri qayıdanda Kərəm rəqibinin hələ də öz qələbəsi ilə nəşələndiyini eşidib ona çatar-çatmaz birdən atın belinə qalxıb atəş açdı ... Onu ölmüş bilən heyrətə gəldi...”(12, 67)

“Koroğlu” dastanında olduğu kimi, qaçaq dastanlarının qəhrəmanları da başına adamlar yığışır və dəstə yaradırlar. “Qaçaq Kərəm” dastanının başlanğı­cında Kərəmi tək-tənha dolandığını, sonra isə Qaçaq İsmayılla qabaqlaşdığını, onunla yoldaş olduğunu görürik. Sonra da başqa qoçaqlar onlara qoşulurlar. Bu səhnə Koroğlunun təkliyini, onun bir gün Çənlibelin ətəyindəki Karvan yoluna çıxdığını, burada Dəli Həsənlə rastlaşdığını, Dəli Həsənin də Koroğluya qoşul­duğunu, sonra da dəlilərin ordan- burdan axışıb Çənlibelə gəldiyini yada salır...

Qaçaq Usubun dəstəsi adlı-sanlı qaçaqlardan ibarətdir. Aslan ağa Qasımlı, Halaybəy Qızılhacılı, Dilbaz oğlu Allahyarbəy, Pertalı Səfər kimi qaçaqların igidliyi dillərdə dolaşır. Qaçaq Nəbinin və Qaçaq Kərəmin dəstə üzvləri özlərini Koroğlu dəlilərinə bənzədirlər. Dastanlardan məlumdur ki, hər iki qəhrəmanın adlı-sanlı döyüş yoldaşları vardır. Koroğlunun Bəlli Əhməd, Dəmirçioğlu, Ey­vazı, Tanrıtanımazı, Halaypozanı olduğu kimi Qaçaq Nəbinin də Mehdisi, Şah­hüseyni vardır.

Koroğlu ağır döyüşlərə atılmazdan öncə öz dəlilərinə müraciət edir, sanki onları döyüşə hazırlayır:

Xotkar üstümüzə qoşun göndərdi,

Qırın dəlilərim eyləyək cəngi!

Çıxın qarınca tək dolun hər yandan!

Bilin ölkələrin mənəm firəngi!

Nəbi də döyüşməli olan qaçaq yoldaşlarını sinədən dediyi sözlərlə düşmə­nə zərbə endirməyə, vuruşda amansız olmağa səsləyir:
Necə tuş olduq biz namərd oxuna,

Bir-birinə gərək dünya toxuna,

Hücüm eyləyin tez qoşun topuna,

Gərək düşmənlərdən qan alıb gedək!

Zalımlar yurduna od salıb gedək.
Söz qurtaran kimi özlərini qoşuna vurdular. Qoşuna elə bir divan tutdular ki, hərə başını götürüb bir yana qaçdı”.

Bu qaçaq dəstələri müəyyən mənada rus folklorunda “drujina” anlayışına uyğun gəlir. Əlbəttə, qaçağın yoldaşlarını – dəstə üzvlərini ilk növbədə ortaq mənəvi dəyərlər və məqsəd birləşdirir. Dəstə üzvi qəhrəmanın köməkçisi kimi çıxış edir. A.Acaloğlu yazır: “Qəhrəman və köməkçiləri (dəstə üzvləri və bəzi başqa köməkçilər) qəhrəman surətinin funksional-semantik parçalanması nəticəsində ortaya çıxan ikinci dərəcəli personajlardır” (2, 102).

“Koroğlu” dastanının magik- mifik potensiyası ilk növbədə qaçaqlarla bağlı rəvayətlərdə və nəğmələrdə gerçəkləşməyə başlayır.

Ondan sona Koroğlu ayağa durdu, dedi:

– Qurun toy məclisini.

Toy məclisi belə quruldu: Hamı qalxdı ayağa. Başdan böyük bir xalı sərdilər, xalının ütünə qu tükündən qayrılmış bir neçə balınc qoydular. Sonra hamı öz yerində oturdu.

Koroğlu qoşa balıncaların üstündə Eyvazla Hürü xanımı, Kakan oğlu ilə Mərcan xanımı, Dəli Həsənlə Leyli xanımı əyləşdirdi. Qəssab Alıynan Zərqə­lə­min yerini də rahatlayannan sonra Koroğlu onların başında da iki balınc qoydu. Nigar xanımla özü də burda oturdu. Sonra Aşıq Cünuna üzünü tutub dedi:

– Aşıq Cünun, indi söz sənindir. Dövran elə, uşaqların toyuna başla. Ustad deyir toy qırx gün, qırx gecə çəkdi. Hər gecə-gündüz də o birinnən şən, şərafətli keçdi”.

“Qaçaq Kərəm” dastanında da el qəhrəmanı Kərəm bir-birilə qovuşa bil­məyən iki gəncə, “Koroğlu”da olduğu kimi, təbiət qoynunda onlara çox sə­mimi, sadə bir toy eyləyir, onları evləndirir:

– Bala, özünü nişanlına layiq bilirsənsə, utanma, açıq söylə, onların borcunu qaytarıb, səni də nişanlına verərəm. Toyunuzu da elə burada özümüz edə­rik. Elə indi. Qoy bu meşə sənin toyuna şahid olsun.

Oradakıların hamısı bir-birinin üzünə baxdı.

Kərəm öz dostlarına müraciət edib dedi:

– Uşaqlar, bu qızın atası nə qədər borcludursa, o qədər toplayın, pul sahibinə verək və toy üçün hazırlıq görün...”

XIX əsrin ortalarında – Rusiyanın Azərbaycanı işğalından sonra “Koroğ­lu” obrazları və motivləri xalq arasında daha da geniş vüsət alır. Rusların müs­təmləkəçilik siyasəti, ölkədə ictimai-siyasi durumun dəyişməsi, sosial- patriarxal nizamın və dəyərlərin pozulması, ermənilərin qanlı əməlləri və s. “Koroğlu” obrazlarını etnik yaddaşın gündəmində saxladı. “Koroğlu” havaları və obrazları həmişə xalqın yaşam ruhunu və iradəsini gücləndirdi.

Beləliklə, XIX-XX əsrlər Azərbaycan dastançılıq ənənəsinin inkişafında “Koroğlu” dastanının rolu danılmazdır. “Koroğlu” arxetipi Azərbaycan xalqının epos düşüncəsində, qəhrəmanlıq obrazlarının formalaşmasında qaynaq funksi­yasını yerinə yetirmişdir.