Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Qurd ağzı bağlama inancı. Türk xalqlarının mifologiyasında mühüm yer tutan obrazlardan biri də qurd obrazıdır. Qədim dastanlarda və digər folklor nümunələrində bu obrazın müxtəlif funksiyalarını izləməklə onun mifoloji tə­fəkkürdə yerini müəyyən etmək mümkündür. Daha çox ilkin yaradılışla bağlı miflərdə, əfsanələrdə və dastanlarda yer alan qurd obrazı haqqında geniş mo­no­qrafiyalar, araşdırmalar aparılmışdır. Bizim araşdırmamız isə Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinə məxsus folklorda olan “qurd ağzı bağlama” inancının fərqli və oxşar cəhətləri ilə bağlı olacaqdır.

Bir çox türk xalqlarının folklorunda qurd obrazına qarşı münasibət bir mə­nalı olub, bu xalqlar qurdu özlərinə totem seçmiş, özlərinin ulu əcdadı elan et­mişdirlər. “Qədim çağların köçəbə xalqlarında bütün sakral olanlara olduğu kimi qurda da ikili münasibət vardı. Bütün bunlarla yanaşı türk xalqlarında qurddan ada­ma ziyan gəlməyəcəyi inancı əsas olmuşdur” (14, 229). Buna bax­mayaraq, Azər­baycan folklorunda qurd totem kimi yox, əksər hallarda bələdçi-xilaskar ro­lunda çıxış edibdir. Qədim dastanımız olan “Dədə Qorqud” das­ta­nın­da qurd mo­tivi müsbət mənada olub, yol göstərən, əziz, mübarəküzlü, güclü bir obraz kimi gös­tərilmişdir. “Salur Qazanın evinin yağmalanması boyunda” Qa­zan xan yurdu­nu canavardan “qurd üzü mübarəkdir”, “qurdla bir xəbərləşəyim” deyə soruşur:

Ordunun xəbərini bilirmisən, degil mana!

Qara başım qurban olsun, qurdum sana! (10, 33).

Bu isə qurdun xeyirxah və mübarək heyvan sayılmasına işarədir. Xalq arasında bu gün də mövcud olan inanclar əski dastanlardakı mifik qurd obrazına inam ruhunu özündə yaşadır.

Qəhrəmanlıq dastanımız olan “Koroğlu” dastanında isə Koroğlu igid­lə­ri­nin gücünü, qüvvətini qurdla müqayisə edir:

Dəmirçioğlu, mən yarağa dolaram,

Ac qurd kimi düşmən üstə ularam...(11, 60).

Qurd obrazı ilə bağlı Azərbaycan folklorundakı təzadlıq daha çox atalar sözlərində özünü göstərir. Məsələn, “Arxalı köpək qurd basar” (1, 45) atalar sö­zündə əgər qurd bizim üçün totem olsa idi, ulu əcdadlarımız onu heç vaxt kö­pəklə müqayisə etməz və totem-yaradıcı hesab etdikləri heyvanı heç vaxt kö­pə­yə məğlub etdirməzdi.

Digər bir nümunədə isə insanın qurda çevrilməsidir ki, buna biz Azər­baycan mifoloji mətnlərində rast gəldiyimiz “Qurd Zalxa” mətnində rast gəlirik (9, 122). Burada qadın qurda çevrilib vəhşi bir heyvan olur və insanları məhv et­məklə məşğul olur. Bu mətnə əsasən qurd nəsli artıran bir totem kimi yox, ək­si­nə onu məhv edən kimi göstərilmişdir. Eləcə də, bir çox ovsunlarımız var ki, bu­rada qurd ayrılıq, nifaq gətirən bir vasitəyə çevrilir. Qurdun ehtiva etdiyi mənəvi qüvvədən istifadə edərək insanların dilini, ağzını, könlünü bağlamaq da olur. Bunun üçün qurd yağından istifadə edilir. İnanca görə, “üstünə qurd yağı sür­tü­lən insanlar arasına nifaq, düşmənçilik düşür. İnsanların gülərüz olmalarını ən­gəlləyir, onların xoş danışmaqlarının qarşısını alır” (13).

Qurdla bağlı folklorda maraqlı bir inanc da var ki, bu da “qurd ağzı bağ­la­ma” inancıdır. Burada da qurda müsbət yox, mənfi münasibət özünü gös­tər­miş­dir.

Bu ovsunu Azərbaycanda və digər türk xalqlarının folklorunda gecə sa­hib­siz çöldə qalan heyvanları qurddan qorumaq üçün yerinə ye­ti­rər­di­lər. Bu inanc da­­ha çox dağlıq fiziki-coğrafi əraziyə malik olan və tə­sər­rü­fat­çı­lıq­la – maldarlıqla məş­ğul olan regionlarda geniş yayılmışdır. Kəlbəcər regionunun sa­kinlərindən top­ladığımız nümunələr içərisində “qurd ağzı bağlama” ovsunu da xüsusi yer tutur.

“Mal-qara meşədə qalanda onu canavardan qorumaq üçün müxtəlif ov­sun­lar oxuyardılar. Bunun üçün ya mollaya, ya da kəndin ağsaqqal-ağbirçəyinin yanı­na gedərdilər. Ovsunu oxumaqla yanaşı, bəzi ayinlər də edərdilər. Sümük bıçağı və ya təzə bıçağı üfürüb ağzını bağlaya-bağlaya aşağıdakı sözləri oxu­yar­dılar:

Ayı gördüm ağladım,

Gülü dəstə bağladım.

Öz əmlakımın üstündə,

Qurdun ağzını bağladım.

Bunu deyib bağlayırdılar”