Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Beşincisi, bayatı bədii-estetik cəhətdən zəngin, fəlsəfi-hissi cəhətdən dərin janrdır.

Yazıçı Elçin və V.Quliyevin qeyd etdiyinə görə, bayatı Azərbaycan şifahi xalq poeziyasının lirik səciyyəli, tam şəkildə formalaşıb sabitləşmiş və geniş yayılmış janrlarından biridir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bayatını bəzən janr, bəzən də forma kimi qəbul edirlər. Bizcə, bayatı bədii-estetik zənginliyinə və fəlsəfi-hissi dərinliyinə görə janrdır və bir sıra (məhdud) folrmalara və şəkillərə malikdir (5, 17).

Altıncısı, bayatı öz lakonik quruluşuna rəğmən, bəşəriyyətin əbədi sualı olan “həyat-ölüm” dilemmasına “öz cavabı” olan janrdır.

Folklorşünas Sərxan Xavəri yazır ki, bayatılarda dünya modelinin rekon­struksiyasına imkan yaradan motivlərdən biri də «ölüm-həyat» oppozisiyasına həsr olunan bayatılardır. Məlum olduğu kimi, bu motiv də bayatılarda aparıcı təmayüllərdən birini təşkil edir. Hətta o dərəcədə ki, bu mövzuya aid bayatılar «ağılar» adı altında xüsusi janr avtonomluğu qazanmışdır. Bu bayatıların ümumi ruhu, poetik intonasiyası ölümə etiraz ifadə edir. Təbii ki, bu, islami dünya­görüşdən əvvəlki mərhələnin məhsuludur (14, 348).

Yeddincisi, bayatı ümumiyyətlə istər adi oxucu, istərsə də tədqiqatçı üçün ilk növbədə poetik möcüzədir.

Professor M.Cəfərli yazır ki, bayatı şifahi bədii düşüncəmizin elə bir möcüzəsidir ki, onun haqqında söz demək istəyən tədqiqatçıların hamısı öz sözlərinə ilk növbədə bayatı möcüzəsi qarşısında keçirdikləri heyrətin təsviri ilə başlayırlar (1, 101).

Qeyd edək ki, Azərbaycan bayatı möcüzəsinin özünəməxsus səhifəsi var. Həmin səhifə birbaşa Ə.Cəfərzadənin bədii mənəviyyat dünyası ilə bağlıdır. Bu – Şirvan bayatılarıdır. Folklorşünas Seyfəddin Qəniyev yazır ki, bayatılar nəinki Şirvan mühiti, eləcə də Azərbaycan və türk folklor dünyasının ən geniş yayıl­mış, kəmiyyətcə ölçüyəgəlməz bir janrıdır. Bu janr onun nümunələrini qoşan­ların, mənəviyyatı, arzu-istəkləri, milli xarakter dünyası, üzərində yaşadıqları torpağa bağlılığı, məişəti haqqında ən poetik, ən incə bilgilər daşıyır və onların bu istiqamətdən öyrənilməsi ilə onu qoşanların haqqında «hər şeyi» bilmək olar. Bu baxımdan Şirvan bayatılarını da Şirvanın «güzgüsü» adlandırmaq mümkün­dür. Bu «güzgüdə» Azərbaycanla Şirvan boyaboy görünür. Məhz bu güzgüyə baxıb Azərbaycanın zəngin folklor dünyasında Şirvan folklor mühitinin bayatı­lardan boy verən regional özünəməxsusluqlarını görmək olur» (10, 17-18).

Qeyd edək ki, Ə.Cəfərzadənin öz əsərlərində xalq ədəbiyyatı irsindən bayatılara daha çox istinad etməsi onun folklorumuzun bu janrının toplanması, nəşri, öyrənilməsinə yaxından bağlılığı fəaliyyətindən irəli gəlir. Davamlı şəkildə xalq bayatılarını müxtəlif bölgələrdən toplayan Ə.Cəfərzadə bu nü­munələrin mətbuatda dərc olunması işinə qoşulmaqla, həm də onların bədii əsərlərdə yer almasına da çalışmışdır. Mətnlərdəki bayatıların bir çoxu yazıçı­nın əsərdəki ümumi məzmun, fikrə əlavə etdiyi müəllif mövqeyinə əsaslanırsa, ikinci bir tərəfdən obrazların xarakter, düşüncələrinin marağını müəyyənləş­dirir. Yazıçı-alim xalq ədəbiyyatı materiallarının toplanmasında ayrı-ayrı folk­lor yaradıcıları ilə ünsiyyət qurmaqla, onların uyğun obrazlarını da ədəbiyyata gətirmişdir. Belə ki, yazıçı “Azərbaycan şair və aşıq qadınları” kitabında Azərbaycanın müxtəlif tarixi dövrlərdə yaşamış şair xanımları, aşıq-söz ustaları haqqında məlumatlar verməklə, həmçinin el arasında “bayatıçı” kimi tanınan qadın-anaların örnəklərini də qeydə almışdır. Yazıçının “Vətənə qayıt” roma­nındakı Gülşad, “Yad et məni” əsərində Pərnaz surətləri məhz folklor yaradı­cılarının obrazlarıdır. “Vətənə qayıt” romanında yazıçının təqdim etdiyi Gülşad obrazı süjet boyu hadisələrə müdaxiləsi, qız-gəlinlərə münasibəti, ətrafdakıları dinləməsini bayatı mətni üzərində qurur:

“Ailədə ona bayatı qoşan Gülşad; bəzən də sadəcə “bayatıçı Gülşad” deyərdilər. Qız hər şeyə bir bayatı qoşardı... Gülşad belələrindən idi. Amma Gülşad bir az başqa cür idi. Onun təbii vardı, o dərdlərini rəvan-rəvan axan misralara düzüb ağı kimi, bayatı kimi , layla kimi oxuyardı”(3, 81). Yaxud, müəllif başqa bir əsəri-“Yad et məni” romanında eyni xarakterdə Pərnaz obrazını verir. Camaat arasında ağıçı kimi tanınan Pərzadın bu ustalığı əsərdə obrazın öz dili ilə açılır. “Anan təkdi, hər gələndə mənim də ürəyimi kövrəl­dirdi. Bayatını bayatı dalıycan düzürdüm onunçun. Elə hey deyirdi, “Əhməd səndən nağıl istədi, Pərnaz, bir nağıl de! Elə billəm ki, balam da yanımızda oturub qulaq asır...

– Çox qəmli danışırsan, Pərnaz bibi... Belə bilsəydim.

– Qəm anaların payıdı, allahdan gəlib, bala!