Azərbaycan tarixi

Albaniyanın ərazi-inzibati quruluşu. Qafqaz Albani­yasının əra­zisi inzibati cəhətdən əyalətlərə və vilayətlərə bölünürdü. Bir əyalət bir neçə vilayətdən ibarət olurdu. Albaniya ərazisində 10 əyalət mövcud olmuşdur. Onlardan 6 əyalət Kür çayından şimalda 4 əyalət isə Kürdən cənub ərazilərdə yerləşirdi. Bunlar aşağıdakılar idi:
1) Çola (Dərbənd); 2) Lpina (Lupena); 3) Kambisena (Kambeçen); 4) Əcəri (Həcəri); 5) Kabalaka (Qəbələ; 6) Şəki (erməni mənbələrində - Şako, gürcü mənbələrində Nuxpato kimi adlandırıl­mışdır); 7) Paytakaran əyalətinin adı müxtəlif mənbə­lərdə müxtəlif cür göstərilir. Erməni mənbələrində - Kaspk, Kazbk, antik mənbələrdə - Kaspiana, alban mənbələrində Payta­karan və yaxud Balasikan, fars və ərəb mənbələrində Balasakan kimi göstərilir. Mərkəzi şəhəri Balasakan (Beyləqan) olmuşdur ; 8) Uti (yunan mənbələrində – Otena) əyaləti. Bu əyalətin tərkibində 2 böyük vilayət – Girdiman və Sakasena vilayətləri var idi ; 9) Arsax (yunan mənbələrində Orxistena); 10) Sünik (fars mənbələrində Sisakan).
Beləliklə, görünür ki, Albaniyanın tarixi əraziləri, ərəb mənbə­lərində göstərildiyi kimi, Dərbənddən Tiflisə, Tiflisdən Naxçıvanın qərbinə, oradan isə Astaraya kimi uzanırdı.
VIII əsrin əvvəllərində (705-ci il) Albaniya dövləti süquta uğradı və onun ərazisində Şəki, Şirvan, Qarabağ, Aran, Muğan və Naxçıvan kimi tarixi vilayətlər yarandı.
Albaniyanın qonşu ölkələrlə münasibətləri. Romalılar Aralıq dənizinin şər­qində hakim olandan sonra Kiçik Asiyanı tutub şərqə doğru işğallarını genişləndirməyə cəhd etdilər. Roma sərkərdəsi Lukull Pont padşahı VI Mitridatı məğlub etdi və onu təqib edərək Cənubi Qafqaza doğru irəlilədi.
Lukullu əvəz etmiş Pompey Albaniya və İberiyaya hücum etdi. Romalılar Xəzər dənizinə qədər irəliləmək və buradan Hindistanla Qara dənizi birləşdirən ticarət yolunu nəzarət altına almağa çalışırdılar. Qışın gəlməsi ilə əlaqədar Pompey Kür sahilində qışlamaq qərarına gəldi, ordunu üç dəstəyə bölüb möhkəm düşərgələrdə yerləş­dirdi. Bu dəstə­lərdən birinə özü, birinə Metel Seller və digərinə Lüsi Flakk başçılıq edirdi. Alban hökmdarı Oroys 40 min piyada, 12 min süvari döyüşçü ilə e.ə. 66-cı ilin dekabrında romalılar üzrəinə hücum etdi. Kür çayının sahilində qanlı döyüş oldu. Oroys Sellerin dəstəsini sıxışdırdı. Lakin yaxşı silahlanmış və təcrübəli romalılar qalib gəldilər. Pompey albanlarla sülh bağlayıb İberiyaya soxuldu. Albanlar romalıları izləyərək onlar üçün təhlükəli vəziyyət yaratdılar. Buna görə də Pompey yenidən albanlar üzərinə hücum etdi.
Albanlarla romalılar arasında ikinci döyüş e.ə.65-ci ildə Qanıx (Alazan) çayının sahilində oldu. Oroysun qardaşı Kozis 60 min piyada, 12 min süvaridən ibarət alban qoşununa başçılıq edirdi. Döyüşdə Pompey qalib gəldi. Bundan sonra Pompey Xəzər dənizinə doğru irəlilə­məyə cəhd etmiş, lakin albanların müqa­viməti buna imkan verməmiş və o geri qayıtmağa məcbur olmuşdur. Pompey Oroysdan onun düşərgəsinə gəlməyi tələb etmişdi. Lakin o, Pompeyin düşərgəsinə getməmiş, ona hədiyyə, məktub göndərmiş və onunla sülh bağlamışdı. E.ə.36-cı ildə Roma sərkərdəsi Kanidi İberiya və Albaniyaya hücum etdi. Alban hökm­darı Zober Romadan asılılığı qəbul etdi.
Eramızın I əsrində Albaniyada hakimiyyət yerli hökm­darların əlində idi. Albaniya xarici siyasətində Romaya meyl edirdi. 68-ci ildə Roma imperatoru Neron Albaniyaya böyük yürüşə hazırlaşırdı. Bu yürüş Dərbənd keçidi istiqmətində olmalı idi. Lakin Neronun ölümü ilə əlaqədar yürüş baş tutmadı.
Eramızın 80-ci illərində romalılar Xəzər dənizinə doğru irəlilə­məyə çalışırdılar. 1948-ci ildə Qobustanda aşkar edilmiş latın dilində daş kitabə imperator Domisian dövründə (81-96) 12-ci ildırım sürətli Roma legionunun Albaniyada olmasını təsdiqləyir. Albaniya Roma ilə siyasi, iqtisadi və ticarət əlaqə­sində olmuşdur. Roma hökmdarı Adrian (117-136-cı illər) alban hökmdarı ilə dostluq müna­sibətləri saxlamış, ona qiymətli hədiy­yələr göndərmişdir. Albaniya III əsrə qədər Romanın təsir dairəsində olmuş­dur.
I-III əsrlərdə Şimali Qafqazda yaşayan tayfalar Dər­bənd keçidi vasitəsilə Cənubi Qafqaza hücum edirdilər. Bu dövrdə alanların basqınları daha tez-tez olurdu. Onların 72-74-cü illərə təsadüf edilən ən böyük yürüşləri zamanı Atropatenaya qədər ərazilər qarət edildi. Mingəçevir və Qəbələdə tapılmış katakomba qəbirlərin (yeraltı sər­dabələr) alan tayfalarına aid olması arxeoloqlar tərəfindən təsdiq­lənmişdir.