Azo- və diazobirləşmələr Plan

Azotun ayrılmaması ilə gedən reaksiyalar:
Diazonium duzlarının azotun ayrılmaması ilə gedən reaksiyalarında daha əhəmiyyətlisi onların hidrazinlərə qədər reduksiya olunması,triazenlərin alınması və azoəlaqələnmə reaksiyalarıdır.
Arildiazonium duzlarının arilhidrazinə qədər reduksiyası sulfit anionunun və ya qalay və xlorid turşusunun iştirakında aparıla bilər.Diazokationun aromatik fraqmentində alınan andakı hidrogenə reduksiya olunan qrup olduqda reduksiyaedici kimi sulfitlərdən istifadə olunur.Sonuncu halda reaksiya aşağıdakı sxem üzrə gedir:

Arildiazonium kationunda reduksiya olunan başqa fraqment olmadıqda reduksiyaedici kimi qalay və xlorid turşusundan istifadə olunur.

Neytrala yaxın mühitdə diazonium kationunun birli amin qrupundakı azot atomunun sərbəst elektron cütünə həmləsi nəticəsində adətən triazenlər adlanan aminazobirləşmələr əmələ gəlir:

Ortadakı müsbət yüklü azot atomunda sərbəst elektron cütü olmadığından reaksiya ancaq diazokationun kənarında yerləşən azot atomu üzrə gedir.

Arildizonium duzlarının azot ayrılmaması ilə gedən ən əhəmiyyətli reaksiyası azoəlaqələnmə reaksiyasıdır. Əvvəldə qeyd edildiyi kimi,arildiazonium kationu elektrofildir. Lakin diazonium kationundakı müsbət yük delokallaşdığından onun aktivliyi azdır. Bu səbəbdən o ancaq OH, NH₂, NHR, NR₂, O^- kimi güclü elektrodonor əvəzləyicili aromatik nüvəyə həmlə edir. Bu zaman reaksiya aromatik nüvədə məlum elektrofil əvəzlənmə mexanizmi üzrə gedərək azobirləşmələr əmələ gəlir:



 - kompleks

 - kompleks

Arilazoqrupu bir qayda olaraq nüvədəki aktivləşdirici əvəzləyiciyə nəzərən para- vəziyyətə daxil olur,həmin vəziyyət tutulmuş olarsa,onda əvəzlənmə orto- vəziyyətdə gedir. Bu halda diazonium duzuna azotərtibedici, arenə isə azokomponent deyilir.

Azokomponentin təbiətindən asılı olaraq azoəlaqələnmə reaksiyası, zəif turş və ya neytral mühitdə ≥10^oC temperaturda aparılır. Azokomponent kimi amindən istifadə edildikdə reaksiya zəif turş mehitdə aparılır. Belə ki, neytral və əsasi mühitdə aromakik aminlər həll olmadıqlarından heterogen mühit əmələ gətirməklə yanaşı, reaksiya triazenlərin alınması istiqametində gedir. Güclü turş mühitdə aminlər duz halına keçir və əmələ gələn ammonium qrupunun elektronakseptor təsiri nəticəsində aromatik nüvə azoəlqələnmə reaksiyasina daxil olmur. Güclü əsasi mühitdə diazonium duzu elektrofil xassəsi olmayan diazotata keçir.
Fenollarla azoəlaqələnmə reaksiyası zəif əsasi mühitdə aparılır. Belə ki, bu şəraitdə fenollar elektrofillərə qarşı çox həssas olan fenolyatlar halında mövcud olur.
Azokomponentlərin azoəlaqələnmə reaksiyasina daxil olmaq qabiliyyəti aşağıdakı sxen üzrə dəyişir:
ArO^- ArNAlk₂  ArNH₂  ArOH
Odur ki, mühitin pH-nı dəyişməklə aminfenolların azoəlaqələnmə reaksiyasını bu və ya digər istiqamətə yönəltmək mümkündür.