Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ●

Yaxud digər bir misal. Folklor İnstitutunun arxivində toplama mate­rialı kimi qələmə alınmış olan 997 nömrəli inventarda belə yazılıb: «İl təhvil olanda su dəyişir. Təzə sudan gətirib həyətə, evə, tövləyə səpirdilər ki, aydınlıq olsun, bərəkətli olsun».

Yenə də Həsən Təhməzlinin yazdıqlarına müraciət edək: «İl təhvil olanda su dəyişir. Təzə sudan gətirib həyətə, evə, tövləyə səpirlər, evdə yatanların gözünə su tökürlər ki, aydınlıq olsun» (6, 211).

Göründüyü kimi, eyni cümlə qəlibləridir, cüzi fərqlər nəzərə çarpır ki, elə bil ki, hansısa redaktor azacıq fikirləri redaktə edib, cümlələrin biri o birisindən azca seçilir. Halbuki əslində eyni bayramla bağlı müxtəlif bölgələrdə eyni səviyyədə qeyd olunan mərasimlərlə bağlı xalq inanışları burada öz əksini tapmışdır ki, bu cür ifadə eyniliklərinin də olması təbiidir.

Təkrar edirik, bir atalar sözü hər yerdə eyni cümlə qəlibi ilə işlən­di­yi kimi, xalq bayramları və ritualların da keçirilməsində vahidlik prinsi­pinin gözlənilməsi beləcə təbiidir. Bu baxımdan da inanclar silsiləsində də eyniliklərin olması mümkün haldır. Çünki icraçı bir xalqdır – Azərbaycan xalqı – xalq yaradıcılığı nümunələrində isə çoxvariantlılıq təbii olduğu kimi, xalqın həyata baxış tərzində, psixologiyasında, adət-ənənəsində isə vahid bir ənənə oturuşub-formalaşıb… Başqa sözlə, xalq arasında bayram statusu alan mərasimlərin möhtəşəmliyi – ehtişamlı olması həm də onda təzahür edir ki, bu bayramlar kompleks olaraq icra vəziyyətlərindən, ritual və ayinlərindən tutmuş ən xırda detallarına qədər ümumi xalq kütləsi tərəfindən dünyanın hansı məkanında yaşamasından asılı olmayaraq vahid ənənələrə söykənir. İstər Azərbaycan ərazisində yaşayan soydaşımız ol­sun, istərsə də Rusiyada, Amerikada və s. yaşayan azərbaycanlı olsun, fərqi yoxdur, hər hansı xalq bayramını yekdil formada qarşılayır, ümumi ənə­nə­lər əsasında həyata keçirir. İstər astronomik-dünyəvi mahiyyətli Nov­ruz bayramı oslun, istər dini bayramımız Qurban bayramı olsun – hamısı vahid qayda-qanunlarla stabil şəkildə yerinə yetirilir. Elə bu amil­dən də yanaşmaqla qeyd edim ki, xalq bayramlarının hər birinin özünəxas prinsipləri vardır və bu prinsiplər hər bayramın xarakterik cəhətlərini özündə əks etdirir. İnanclar sistemi hər bayramın özəyini təşkil edir. Əla­mət­dar gün kimi keçirilən xalq bayramı eyni zamanda arzuların, ümidlərin ifadəçisidir. Arzuların, ümidlərin gerçəkləşməsi yolunda inam­lara tapın­maq başlıca şərtdir. Deməli, xalq bayramları ilə bağlı yaranıb-formalaşmış inamlar silsiləsinin olması da təbiidir. Bu mənada inamlarsız – inanclara tapınmadan bayramların keçirilməsi mümkün deyildir. Elə bayramların keçirilməsində bir psixoloji amil də ondan ibarətdir ki, xalq həmin əziz – şad gündə inamının doğrulacağına – arzu və ümidlərinin reallaşacağına inanır. Başqa sözlə, bayramı müqəddəs gün hesab edən xalq düşüncəsi bu müqəddəsliyə tapınaraq bu şad gündə arzularının da həyata keçəcəyinə inam bəslədiyindən, istər-istəməz bu bayramlarla bağlı inanclar silsiləsini də yaratmışdır. Özü də bu inamlar məntiqəuyğun şəkildə hər bayramın öz xarakterinə, tələbinə uyğun şəkildə formalaşmışdır. Məsələn, «Novruz bayramında ağaclar yatırlar» inamı Novruz bayramının xarakterik əlamə­tini əks etdirməklə həm də müəyyən inanc hissini özündə daşıyır. Nəyə görə məhz Novruz bayramına şamil edilir bu fikir? Çünki Novruz bayramı təbiət hadisəsi olmaqla yaz gecə-gündüz bərabərliyinin, dünyanın həmin məqamda tarazlıq halının, eyni zamanda həm də qısa, ani zaman kəsi­yində sükunət (yatmaq) halının bayramıdır. Ona görə də bu hikmətdən dolayı xalqımız Novruzda ağacların yatması ilə də bağlı inanc söyləmiş və bu inanc mətninin arxasında bir sıra sirlərə işarə vurmuşdur. Göründüyü kimi, eyni zamanda bu inanc ancaq Novruzun xarakterik göstəricisidir. Yaxud da «Novruz bayramında qapını bağlı qoymazlar. Deyərlər ki, o qapı yeddi il bağlı olar». Bu inam isə ona işarə edir ki, Novruz ilin təzələnməsi – yeni ilin gəlişi bayramıdır və ili (Novruzu) necə qarşılasan, o cür də ili başa vurarsan düşüncəsini təlqin edir. Yəni Novruzda hər kəs öz evində – doğma ocağında ailəsi ilə bir yerdə olmalıdır fikri burdan boy göstərir, yəni evi kor qoymaq olmaz – qapını bağlı saxlamaq yaxşı əlamət sayılmadığı üçün və Novruz da insanlara şənlik – gümrah əhval-ruhiyyə bəxş edən bayram olduğundan, bayramın günündə qapını bağlı saxlamağı yasaq hesab etməklə xalqımız əslində bununla bayramı öz evində doğma­ların arasında şadlıqla, gülərüzlə qarşılamağı tövsiyə etmişdir.

Göründüyü kimi, yuxarıdakı inanc nümunələri birbaşa Novruz bayramının zahiri və daxili simasının əksetdiricisidir. Bunlar həm də xalq bayramının ümumi məzmunlu, yəni öz mahiyyətinə uyğun sabitləşmiş inamlar sisteminin olmasının təzahürüdür. Eləcə də «İlin axır çərşənbə­sin­də eşidilən söz düz çıxar», yaxud «Axır çərşənbədə qulaq falına çıxarlar» və s. bu kimi deyim və inamlar da birbaşa İlaxır çərşənbə bayramının xarakterik göstəricilərindən olmaqla axır çərşənbədə qulaq falına çıxmaq kimi ümumxalq adətinin və bu adətə köklənən ümumxalq inamının – eşidilən sözün düz çıxmasının ifadəsidir. Qulaq falına çıxmaq və eşidilən sözün yaxşı və ya pis olması inancı da özlüyündə hikmətə söykənir. Yəni köhnə ilin son çərşənbə gecəsi – ilin bütün ağırlıqlarının – ağrı-acılarının ötən ildə qalması və yeni ilə – Novruza qədəm qoymaq ərəfəsində deyilən və eşidilən söz (qulaq falı inamı) özlüyündə çox şey deyir. Əgər köhnə ilin ağırlığından xilas olub, yeni ilə – Novruza yüngüllüklə ayaq basırsansa, təbii ki, ilahi nida kimi dilinə xoş söz gələcək və qulaq falı kimi xoş söz eşidib arzuna – diləyinə qovuşacaqsan, bununla da köhnə ilin ağrı-acısını da köhnə ildə qoyacaqsan. Yox, əgər Allah eləməmiş, köhnə ilin azar-bezarını, ağırlığını öz üstündən dəf edib aşıra bilməmisənsə, onda ilin axır çərşənbəsində (çərşənbənin ağır gün sayılması inancı və bu ağır gündən ilin son – axır çərşənbəsində xilas ola bilmək missiyası!) özündən asılı olmadan yenə də qayıbından vəhy ilə dilinə acı kəlmələr gələr və bu ağır – pis sözü eşidən qulaq falına çıxan kəsin də arzusu – ümidi nəhsə dönər. Bax buna görə də qulaq falının eşidilməsi ilə bağlı xalq yozumu belədir ki, «Əgər hər hansı bir evdən yaxşı söz eşitsən, niyyətin qəbul olar, yox, əgər pis söz eşitsən, niyyətin qəbul olmaz» (inv.773. səh. 20).

Bu kimi fikirlər, inanclar da çərşənbə bayramının ümumi mahiy­yəti ilə bağlı ümumiləşmiş səciyyə daşıyan inamlardır.

«Naxçıvan folklor örnəkləri kimi qələmə aldığı «Naxçıvanda Xıdır Nəbi bayramı!» məqaləsində Çimnaz Əziz qızı yazır: «Naxçıvanda ən çox sevilən bayramlardan biri də Xıdır Nəbi bayramıdır. Hər il fevral ayının təxminən ikinci həftəsinin ilk cümə axşamı qeyd olunur... Xıdırın gəlişi münasibətilə yerli camaat qovud və qovurğa hazırlayar, oğlanlar evlərə torba atarlar.

Üyüdülmüş qovudu bayram axşamının gecəsi çöldə teştin içində saxlayırdılar. Rəvayətə görə, dan üzü açılanda Xıdır Nəbi atı ilə gəlib bütün evlərdə qoyulmuş qovudlara xeyir-duasını verərmiş…»

Cəbrayıl rayonundan olan Həsən Təhməzlinin də bu barədə dedik­lərinə diqqət yetirək: «Kiçik Çillədən on gün sonra Xıdır Nəbi bayramı keçirirlər. Qovut çəkirlər, xəşil bişirirlər. Bir qab qovut götürüb qoyurlar eşiyə. Qovutu ələklə yaxşı sığallayıb hamarlayırlar ki, Xıdır Nəbi çəliyini qovuta bassa, ev-eşiyə bərəkət gələr».

Göründüyü kimi, hər iki informasiyada Xıdır Nəbi bayramının keçirilmə vaxtı barədə məlumat var. Birincisində «hər il fevralın təxminən ikinci həftəsinin ilk cümə axşamı», ikinci informasiyada isə «Kiçik Çillə­dən on gün sonra Xıdır Nəbi bayramının keçirildiyi» göstərilir. Nədənsə arada müəyyən zaman fərqinin yarandığı görünür. Birincisində Xıdırın şərəfinə hər evdə qovut çəkildiyi və qovurğa bişirildiyi, ikincidə isə qovut və xəşil bişirildiyi göstərilib.

Buradan da Xıdır Nəbi bayramında Xıdır Nəbi eşqinə qovut, qovurğa, xəşil bişirilməsi faktı ümumiləşdirici amil kimi diqqəti çəkir. Bunlar Xıdır Nəbi bayramını xarakterizə edən qida, nemət kimi düşünül­məlidir. Diqqət eləsək, Xıdır Nəbi bayramı Novruzqabağı ərəfədə keçiri­lir, Novruz nemətləri kimi Xıdır Nəbi bayramları üçün tədarük olunan qida yeməkləri də Novruz nemətlərinə xas olaraq mənşəcə bitki mənşə­lidir, yəni ət yeməkləri yox, bitki ilə – buğda ilə bağlı bişintilərdir. Bu da hardasa bayramlar arasında bir varisliyin olduğunu göstərir. Digər tərəf­dən, burada Xıdır Nəbi ilə bağlı inanca diqqət edək. Xıdır Nəbi gecəsində çöldə teştin içində – açıq qabda qovut qoyurlar ki, gecə Xıdır Nəbi gəlib ya atının nalını, ya da çəliyini (ya da əlini ) qovutun üstünə xeyir-bərəkət vermə nişanəsi kimi basacaq. Bax bu inam Xıdır Nəbi bayramının sırf özəl xarakteridir. Burada bir amilin də üstündən keçmək olmaz. Muğan bölgəsində yaşayan əhali kirkirə – əl dəyirmanı işlətmədikləri üçün qovutun nə olduğunu bilmədiyindən, Xıdır Nəbi bayramında onların çölə qovut əvəzinə un qoyduqlarını yəqinləşdirdik. Bu da elə mahiyyətcə qovutu əvəz edir, hər ikisi dəyirmanda üyüdülən dəndir – biri əl dəyir­manında, digəri isə müasir dəyirmanda. Deməli, Xıdır Nəbi bayramı üçün səciyyəvi inamın əsasında o dayanır ki, qışın sərt sazağında un (dən) ehtiyatı, ərzaq ehtiyatı tükənmək üzrə olan camaat (xalq) Xıdır Nəbiyə – Xızır peyğəmbərə inam əlaməti olaraq əlinin bərəkətin üstünə çəkilməsi ilə bərəkətlənəcəyinə inanmış, üzü yaza – Novruza doğru yaşamağa ümidlən­mişdir. Demək, qışın sərt – öldürücü sazağı və un məmulatlarının ehtiyatının qurtaracağı ərəfədə xalq Xıdır Nəbi bayramını icad etmiş və ənənəvi Xıdır Nəbi mərasimini icra etməklə Xıdır Nəbinin una (qovuta) əl basdığını zənn etməklə – inanmaqla həyata olan inamlarını – ümidlərini tə­min etmişlər. Unun, qovutun üstünə basılan əl şəkli, ya çəlik, ya at nalı­nın izi isə çox şübhəsiz ki, çöldə şaxtalı havada küləyin qovutun, unun narın, hamar üzünü müxtəlif şəklə salması ilə bağlı olmuşdur ki, insanlar bu əlaməti sevinc hissilə Xıdır Nəbinin gəlişi və əlini una basıb xeyir-bərəkət verməsi kimi yozmuşlar. Bax bu inam da Xıdır Nəbi bayramının mahiyyətini özündə əks etdirən xarakterik cəhət olmaqla bayramın ümumi məzmunu ilə bağlı müəyyən fikir ortalığa qoyur.

Xıdır Nəbinin Novruzla bağlı varislik daşıyıcısını əks etdirən bir məqama da üz tutaq: «Oğlan uşaqları əllərində dəyənək və torba götürüb qapı-qapı gəzər və Xıdır Nəbiyə xalqın illərlə qəlbində yaşatdığı ən səmimi istəklərini bildirər və deyərlər:

Xıdıra Xıdır deyərlər

Xıdıra çörək verərlər…

Xanım, ayağa dursana,

Yükün dalın açsana.

Torbanı doldursana,

Qonağı yola salsana…

Çimnaz Əzizqızının təqdim elədiyi bu fikirdə «torba götürüb qapı-qapı gəzmək» İlaxır Çərşənbəsində və Novruzda Keçəllə, Kosa ilə gəzmək adətini xatırladır:

Torbanı doldursana,

Qonağı yola salsana

mahnısındakı «qonağı» ifadəsinin yerində isə Novruz bayramında «Ko­sa­nı» ifadəsinin işlənməsi və buna bənzər ayinin icra edilməsi də birbaşa onu göstərir ki, Xıdır Nəbi bayramı ilə Novruz bayramları arasında genetik bağlılıqlar vardır və Xıdır Nəbi əslində xalqı Novruz bay­ramına qovuşdurmağa inamla aparan və bu inamı əməli cəhətdən yaşadan mü­qəddəs bayramdır.

Mən bu yazını işləyərkən Xıdır Nəbi bayramının Zəngəzur bölgəsin­də keçirilməsini necə xatırladığını anam Qərənfil Qubuş qızı Məmmədo­vadan (Albalıyevadan) soruşduqda cavab aldım ki, Xıdır Nəbi Novruz bayramından qabaq keçirilərdi. Buğda qovrular, qovut çəkilər, xəşil bişirərdilər. Yeyib-içdikdən sonra bir qab da xəşil çəkib qoyurdular evdə yükün üstünə. Anam deyir ki, balaca uşaq idim. Nənəm Aniyət (anamın anası) bir qab xəşil çəkib verdi mənə, aparıb yükün üstünə qoydum. İna­nır­dılar ki, Xıdır Nəbi gəlib çəliyini basacaq xəşilə, xeyir-bərəkət verəcək. Anam danışır ki, xəşilin içində üç yerində qaşıqla çala eliyirdilər, birinə yağ, birinə bal, o birinə də doşab tökərdilər. Elə adam olurdu ki, doşa­bla yemir, qurut xoşlayır, doşabın yerinə xəşilə qurud tökürdü. Qurudu ayrandan eliyirdilər. Ağacdan qurud təhnəsi olurdu. Qurudu həmin tək­nədə ovurdular, xəşilə töküb yeyirdilər.

Anam onu da əlavə elədi ki, quruddan kələcoş bişirirdilər, ayranlı aş kimi olurdu. Bəzən ayrannaşa (ayranlı aş el dilində bir vurğu altında ay­ra­nnı aş – ayrannaş şəklində tələffüz olunur) yarma, düyü də qatırdılar ki, yar­ma, düyü qatıldığına görə yarmalı-düyülü ayrannaşa «qatmalı» deyirlər.

Anam bir əlavə informasiyanı da çatdırdı ki, Xıdır Nəbi vaxtı canavarın, itin kürsəyə gələn vaxtıdır, ona görə də o vaxtlar canavarın, itin adama hücum çəkən vaxtları olduğundan gecələr tək-tənha çölə, bacaya, örüşə çıxmaq qorxulu olardı.

Anamdan qovut hazırlamağın necə olduğunu soruşdum, dedi ki, əvvəlcə qavırqanı qavırırlar, qavrılmış buğdanı sonradan kirkirədən (kiçik əl dəyirmanından) keçirib üyüdürlər və qavıt (qovut) alınır. Deməli, burdan belə alınır ki, qavırqanı kirkirədə çəkib qavıt alındığı üçün elə qavıt (qovut) sözü də qavırğa (qovurğa) sözündəndir: qovut – qovurğa.

Deməli, bu informasiyadakı səciyyəvi hal ondan ibarətdir ki, qovut, un yox, xəşil bişirib çöldə yox, evin içində, özü də yorğan-döşək yükünün üstündə qoyardılar ki, Xıdır Nəbi evə girib çəliyini yeməyə basacaq. Deməli, mahiyyət birdir: çöldə, ya evdə olsun, fərqi yoxdur, Xıdır Nəbi gəlib xeyir-duasını verməlidir – bu inam insanları hansı məkanda olmasın­dan asılı olmayaraq birləşdirir. Bundan əlavə, burada xəşilə əlavə olunan yağ, doşab (bəhməz), bal, yaxud qurud – bunların da hamısı təbii mənşəli qidalardan ibarətdir, yəni ət mənşəli bişinti məhsulları deyil və bu əlamət də Novruz nemətləri silsiləsində olduğu kimi Xıdır Nəbi bayramında da təbii qida məhsullarından istifadə olunmasını bir daha təsdiqləyir. Həm də anamdan Xıdır Nəbi bayramının keçirilməsi vaxtını soruşan kimi dərhal Novruz bayramının adını çəkib ondan bir az qabaq keçirildiyini xatırlatdı. Demək, bu ani xatırlatma da təsadüfi olmayıb, bu bayramlar arasında mənəvi varisliyin olmasından xəbər verir. Həm də hər iki bayram dünyəvi bayramdır – təbiət hadisəsi ilə bağlı keçirilən mərasimlərdir.

Xalq bayramları deyiləndə həm də həmin günləri xalqın yardımlaş­ması bayramı kimi də anlamaq gərəkdir. Belə ki, əgər bayramdan söhbət gedirsə, ümumxalq bayramı məntiqlə hamını əhatə eləməli, bayramdan kə­narda xalqın heç bir nümayəndəsi qalmamalıdır. Bu zaman imkanı olma­yan­lara da əl tutulur, yardım göstərilir və xalqın hər təbəqəsi bayramı müəy­yən səviyyədə keçirdə bilir. Belə bir ənənənin parlaq təzahürünü bü­tün bayramlara birmənalı olaraq şamil eləmək olar. İslamdan öncəki dün­yəvi bayramlarda da, islam dünyasına xas olan dini xalq bayramların­da da dediyimizin təsdiqini görərik. Əlbəttə ki, hər bayramın öz adına – daşıdığı məzmununa, mahiyyətinə müqabil olaraq bu yardımlaşma aksiyası həyata keçirilir. Məsələn, dini bayramlardan olan Qurban bayramında imkanı olmayanlara qurbanlıq kəsilən heyvanın ətindən pay qoyulub paylanılırsa, orucluq bayramında isə imkansızlara – yetim-yesirə maddi yardım (fitrə şəklində) edilməklə yanaşı, iftar süfrəsi də təşkil olu­nar və s. Həmçinin də dünyəvi bayramlarda da belə bir yardımlaşma aksi­yası həyata keçirilir. Məsələn, Xıdır Nəbi bayramı ilə bağlı Ç.Əzizqızının qələmə aldığı örnəkdə qeyd olunan «Yası düşən və bu səbəbdən bayram edə bilməyənə qohum-əqrəba, qonşular pay göndərərdilər. Baxmayaraq ki, hər evdə bu mərasim mütləq qeyd olunur» ifadələrində vurğulanan əsas fikir yükü məzmunca İlaxır Çərşənbə üçün də, Novruz bayramı üçün də xarakterik əlamət daşıyır və bu amil həm də bu üç bayramın bir-birləri ilə zəncirvari bağlılıqlarını isbat edən mühüm göstəricilərdən biridir. Deməli, bayramın bayramlığını təzahür elətdirən ən mühüm keyfiyyət yoxsul, ya varlı olmağından asılı olmayaraq hamını öz xoş ovqatına – təsir dairəsinə alması prinsipidir.

Bayramlar müqəddəs hesab olunduğuna görə, bu müqəddəsliyə tapın­ma ilə bağlı hər bayramın özü ilə bağlı da özünə məxsus ritual, məra­simlərlə yanaşı, inanclar aləminin də olması təbiidir. Bu baxımdan xalq bayramları da pirlər, ocaqlar, övli­yalar timsalındadır Pirə, ocağa nəzir-niyaz verilib, iman gətirildiyi – inanıldığı kimi, xalq öz əziz bayram günlərində də sədə­qələr (sədəqələr əvəzi pay – hədiyyələr) paylayır, bu əziz günlərdə niyyət­lərinin hasil olacağına inanır. İlin digər günlərindən fərqləndiyi üçün də bayram günləri müqəddəs tutulur və müqəddəsliyə də inam ilə əlaqədar olaraq hər bayramın öz əhvalına uyğun, daşıdığı məzmu­nuna müvafiq olaraq inanclar sistemi daimi fəaliyyət göstərir. Başqa sözlə, inancları bayramlardan ayırmaq, mümkün deyildir. Elə bu inamlarla sıx bağlı olduğuna görə də hər bir dinin də özünəməxsus bayramları mövcuddur; din inancdan qaynaqlanıb müqəddəs hesab olunduğu kimi, bayramlar da inamlarla bağlı olub müqəddəs sayılır.